ماهنامه خط صلح – طی هفته‌های اخیر در ایران ناآرامی‌هایی در اعتراض به شرایط اجتماعی و مرگ مهسا امینی در تمام استان‌های کشور رخ داده است. اگرچه نمی‌توان با قطعیت گفت رشد و گسترش فقر دلیل اصلی اعتراضات اخیر است، اما حتماً گسترش فقر یکی از عوامل مؤثر در کشور است. با بدتر‌شدن شرایط اقتصاد کلان، رکود اقتصادی و کاهش مداوم درآمد سرانه طی چند سال اخیر وضعیت فقرا در ایران نیز بدتر شده است؛ به طوری که بانک جهانی در جدیدترین گزارش خود از وضعیت فقر در ایران از سه برابرشدن تعداد فقرا طی دوره‌ی ۲۰۱۹-۲۰۱۳ خبر داده است؛ البته رسانه‌های نزدیک به دولت سیزدهم این عملکرد را مربوط به دولت حسن روحانی دانستند و از آن تبری جستند. این رسانه‌ها فراموش کرده‌اند دولت به ظاهر انقلابی سیزدهم سال گذشته وعده داده بود که فقر مطلق را در همان سال ریشه‌کن کند و نگذارد فقر به سال ۱۴۰۱ برسد. دیگر آن‌که بر اساس آمار منتشرشده توسط همین دولت سی‌وهشت‌درصد جمعیت ایران در حال حاضر برای گذران زندگی نیازمند کمک‌های معیشتی‌اند؛ آماری که حتی نسبت به کشورهای همسایه نیز رقم قابل‌توجهی است.
فقر مطلق و فقر نسبی
ﻓﻘﺮ ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻧﺎﺗﻮﺍﻧﻲ ﺩﺭ ﮐﺴﺐ ﺣﺪﺍﻗﻞ ﺍﺳﺘﺎﻧﺪﺍﺭﺩ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ کرده‌اند. به عبارت بهتر فقر مطلق عدم دسترسی به سه نیاز اصلی خوراک، پوشاک و مسکن است و منابع کافی برای ادامه‌ی زندگی افراد فقیر وجود ندارد. فقر مطلق بر اساس معیارهای درآمدی روزانه یک دلار و نود سنت یا سه دلار و ده سنت در سطح جهان سنجیده می‌شود. ﻓﻘﺮ ﻧﺴﺒﻲ نیز ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻧﺎﺗﻮﺍﻧﻲ ﺩﺭ ﮐﺴﺐ ﻳﮏ ﺳﻄﺢ ﻣﻌﻴﻦ ﺍﺯ ﺍﺳﺘﺎﻧﺪﺍﺭﺩﻫﺎﻱ ﺯﻧﺪﮔﻲ است ﮐﻪ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻻﺯﻡ ﻳﺎ ﻣﻄﻠﻮﺏ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺩﺍﺩﻩ ﻣﻲﺷﻮﺩ. دسترسی مناسب به آب، انرژی، فراغت و آن‌چه به عنوان نیازهای غیرخوراکی از آن‌ها یاد می‌شود، از معیارهای تعیین فقر نسبی‌اند. ﺩﺭ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻘﺮ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺮﺍﺑﺮﻱ ﺩﺭ ﺗﻮﺯﻳﻊ ﺩﺭﺁﻣﺪ ﻭ ﺛﺮﻭﺕ ﺑﻴﺶ ﺍﺯ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﻣﻄﻠﻖ ﺩﺭﺁﻣﺪ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ.
گزارش بانک جهانی
همان‌گونه که اشاره شد، بانک جهانی در گزارش‌های خود فقر مطلق را بر پایه‌ی درآمد روزانه ۱.۹ دلار برای هر نفر (بر اساس شاخص برابری قدرت خرید به قیمت ثابت سال ۲۰۱۱) تعریف می‌کند. بر این اساس در سال ۲۰۱۳ نسبت جمعیت دارای فقر مطلق به کل جمعیت در ایران معادل ۰.۲درصد بوده است، اما بر اساس این گزارش این نسبت در سال ۲۰۱۹ (آخرین آمار منتشرشده از سوی بانک جهانی) با رشد سه برابری به ۰.۶درصد افزایش یافته است. هرچند گزارش‌های نهادهای بین‌المللی به دلیل عدم دسترسی به داده‌های محلی ممکن است با خطاهایی مواجه باشد، اما در خصوص وضعیت فقر در ایران گزارش نهادهای رسمی هم حکایت از افزایش فقر دارد.
سه برابرشدن فقرا
بانک جهانی در گزارش خود اشاره می‌کند در سال ۱۹۹۰ با پایان جنگ هشت‌ساله حدود ۶.۲درصد جمعیت ایران با فقر مطلق مواجه بوده‌اند که بالاترین رقم در تاریخ اقتصادی ایران است. این رقم در سال ۱۹۹۸ تقریباً نصف می‌شود و به ۲.۹درصد کاهش می‌یابد. در سال ۲۰۰۵ با اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها نسبت افراد دارای فقر مطلق به کل جمعیت ایران تقریباً به یک‌پنجم جمعیت می‌رسد. این شاخص در سال ۲۰۱۳ به ۰.۲درصد کاهش می‌یابد که کم‌ترین رقم ثبت‌شده برای فقر مطلق در ایران بر اساس آمار بانک جهانی است. در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ میزان فقر مطلق در ایران بدون تغییر و در سطح ۰.۴درصد باقی می‌ماند، اما در سال ۲۰۱۸ نسبت افراد دارای فقر مطلق به کل جمعیت ایران به ۰.۵درصد افزایش می‌یابد و مجدداً در سال ۲۰۱۹ به ۰.۶ می‌رسد.
گزارش مرکز آمار
بر اساس گزارش بانک جهانی ۰.۶درصد از جمعیت ایران یا حدود نیم‌میلیون ایرانی در سال ۲۰۰۹ (معادل ۱۳۹۸ شمسی) فقیر مطلق بوده و در دسترسی به خوراک، پوشاک یا مسکن مشکل داشته‌اند. این در حالی است که ارقام رسمی نیز این شرایط را تأیید می‌کنند. به عنوان نمونه گزارش اخیر مرکز آمار ایران از تعداد افرادی که با کم‌تر از یک دلار در روز زندگی می‌کنند نیز معادل ۰.۶درصد بوده است که نسبت به شش سال قبل سه برابر شده است. جدول زیر ارقام رسمی برای جمعیتی را که با کم‌تر از یک و دو دلار زندگی می‌کنند، طی دوره‌ی ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۹ نشان می‌دهد؛ هم‌چنین بر این اساس تعداد افرادی که با کم‌تر از دو دلار در روز زندگی می‌کنند هم از ۰.۲۶درصد جمعیت به ۰.۷۹درصد افزایش یافته است؛ یعنی چیزی در حدود شش‌ونیم‌میلیون نفر.
فقیر یا فقیرتر
در حالی که جمعیت زیر خط فقر شدید در ایران در سال ۲۰۱۹ معادل ۰.۶درصد از کل جمعیت بوده است، در خصوص فقر نسبی آمار متفاوتی وجود دارد. آمار به‌دست‌آمده از پایگاه رفاه ایرانیان نیز نشان می‌دهد شش‌میلیون‌وچهارصدوچهل‌وچهارهزار خانوار در سه دهک پایین درآمدی قرار دارند که این شش‌میلیون خانوار شامل بیست‌وشش‌درصد از کل جمعیت ایران است. به عبارت دیگر بیست‌وشش‌درصد از جمعیت کشور برای نیازهای اولیه‌شان نیازمند کمک‌های دولتی‌اند. از دیگر سو بر اساس جدیدترین آمار منتشرشده توسط معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی حدود سی‌وهشت‌درصد از جمعیت ایران در فقر به سر می‌برند و نیازمند کمک‌های معیشتی از سوی دولتند. از این رو به نظر می‌رسد سطح فقر بسیار گسترده‌تر از ارقامی باشد که توسط بانک جهانی ادعا شده است.
درآمد سرانه
معیار دیگری که گستردگی فقر را نشان می‌دهد، درآمد سرانه است که در گزارش بانک جهانی نیز ملاک عمل قرار گرفته است. بر اساس گزارش بانک جهانی درآمد سرانه‌ی ایرانیان از ۸۳۸۹ دلار در سال ۲۰۱۱ با روندی کاهشی به کم‌تر از نصف در شش سال بعد رسیده (۴۰۴۶ دلار) و سپس با کاهشی شدیدتر به ۲۷۵۶ دلار در سال ۲۰۲۰ سقوط کرده است. در واقع یک دوره‌ی ده‌ساله قدرت خرید ایرانیان با شصت‌وهفت‌درصد کاهش مواجه شده است. به عبارت دیگر قدرت خرید در سال ۲۰۲۰ یک‌سوم قدرت خرید در سال ۲۰۱۱ است. کاهش درآمد سرانه به معنای فقیرترشدن جامعه در طول زمان است. با روند کاهشی درآمد سرانه طی یک دهه‌ی گذشته با قطعیت می‌توان گفت تعداد بیش‌تری از ایرانیان گرفتار تأمین معیشت خود شده‌اند.
ناآرامی‌های اخیر
طی هفته‌های اخیر در ایران ناآرامی‌هایی در اعتراض به شرایط اجتماعی و مرگ مهسا امینی در تمامی استان‌های کشور رخ داده است. اگرچه نمی‌توان با قطعیت گفت رشد و گسترش فقر دلیل اصلی اعتراضات اخیر است، اما بدون شک تنها مسایل اجتماعی نمی‌تواند چنین اعتراض‌هایی را رقم بزند. جمعیت فقیری که راه بهتری برای گذران زندگی خود ندارد، طبیعی است که به شرایط خود اعتراض کند؛ البته ممکن است چنین تصور شود که این بار بخشی از طبقه‌ی متوسط و مرفه شهری دست به اعتراض زده‌اند، اما وجود اعتراضات در نقاط مختلف و شهرهای متفاوت این فرضیه را زیر سوال می‌برد. شاید بخشی از ریشه‌های اقتصادی این اتفاقات را بتوان در ترانه‌ی «برای…» دید؛ جایی که مصداق‌های عینی نابرابری‌ها و سرخوردگی‌های جامعه‌ی ایران به وضوح بیان شده است؛ البته بررسی این موضوع مجال دیگری می‌طلبد، اما عجالتاً می‌توان گفت اعتراضات اخیر اهمیت توجه به گستردگی و شدت فقر را برای سیاست‌گذاران مشخص کرد، اما بهبود وضعیت فقرا چیزی فراتر از توجه به آمار را می‌طلبد.
پانوشت‌ها:
۱- برای اطلاعات بیش‌تر ر.ک به: پایگاه اطلاعاتی بانک جهانی.
۲- برای اطلاعات بیش‌تر ر.ک به: وب‌سایت مرکز آمار ایران.
۳- برای اطلاعات بیش‌تر ر.ک به: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، معاونت رفاه.
۴- فقر مطلق در ایران سه برابر شد، اعتماد آنلاین، ۱۸ شهریور ۱۴۰۱.
۵- پایگاه دانش فقرپژوهی، مجموعه گزارش‌های فقر چندبعدی؛ فقر انرژی و آب در ایران، ۱۹ مرداد ۱۴۰۰.
از: سایت هرانا
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید