عکس: تالاب گاوخونی
گزارش «شهروند» از یک بحران زیست‌محیطی: شفق محمدحسینی | تالاب‌های ایران، همچنان خشک می‌شوند؛ خبر تازه‌ای نیست. با این‌که گفتنش دردی از تالاب‌ها که محل زیست گونه‌های گیاهی بسیاری هستند، دوا نمی‌کند. زمین‌های کشاورزی، سهم آبشان را می‌گیرند و احشام، گونه‌های زیستی نادر آنها را تغذیه می‌کنند. دیگر کسی هم چندان اهمیتی نمی‌دهد که پرنده‌های نادری که در اطراف این تالاب‌ها زیست می‌کنند، دچار مشکل می‌شوند. همه کارشناسان اما بزرگترین مشکل تالاب‌ها را سوءمدیریت می‌دانند؛ مشکلی که حلش به سادگی دادن حقابه تالاب‌ها نیست.
احمدعلی کیخا، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، دوباره خبر از خشکی تالاب‌هایی داده است که سال‌هاست صدای از بین رفتنشان شنیده نمی‌شود: «۴۰ تالاب در مناطق مختلف کشور بین ۲۰ تا ۱۰۰درصد خشک شده که علت عمده آن نبود مدیریت صحیح روی منابع آبی بوده است.» نبود مدیریت صحیح؛ پاسخ درد تالاب‌هایی است که گونه‌های گیاهی و جانوری بسیاری را در خود پناه می‌دهند. اتفاقی که از چشم مسئولان سال‌هاست یا پنهان مانده یا توجهی به آن نشده است. علی جوزی، کارشناس محیط زیست درباره افزایش خشکی تالاب‌های ایران، به «شهروند» گفت: «مشکلات تالاب‌ها بیشتر به بحث مدیریت منابع آب باز می‌گردد. اما از عواملی که سبب از بین رفتن آب تالاب‌ها شدند، می‌توان به سدسازی‌های بی‌رویه، بهره‌برداری بیش از اندازه از سفره‌های آب زیرزمینی و عدم توجه به نوع کشت محصولات برخی از مناطق، اشاره کرد. اما مشکل تالاب‌های ایران، در هر منطقه‌ای متفاوت است که مشهورترین و مساله ساز‌ترین آنها، دریاچه ارومیه است و همچنین‌هامون. اما باتوجه به شرق یا غرب بودن آن و منطقه آب و هوایی که در آن قرار دارند، مشکلات خاص خود را دارند.»
او درباره راهکارهایی که می‌توان برای مدیریت و حفاظت از تالاب‌ها ارایه داد، افزود: «اجرای طرح‌های آمایش سرزمینی، توجه به تغییر الگوی کشت و توجه به مقوله آب مجازی، توجه به روش‌های آبیاری و بهره‌برداری از چاه‌های غیرمجاز، اجرای قوانین محیط‌زیست و حل قوانین تعارض بین دستگاه‌ها از راه‌هایی است که می‌تواند به حفظ تالاب‌ها منجر شود.
همچنین مسئولیت اجتماعی و رعایت اخلاق محیط‌زیستی و توجه به توانمندسازی جوامع محلی، حفظ تالاب‌ها، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و رعایت حقابه آنها توجه به ارزیابی‌های محیط‌زیست در طرح‌های توسعه و اصلاح الگوهای ارزیابی محیط‌زیست فعلی، توجه به پروژه‌های سد و سدسازی و بازنگری مطالعات توجیهی این سدها، توجه به ظرفیت مراتع و چرای بی‌رویه احشام در حوضه‌های آبریز، اجرای طرح‌های حفاظت خاک و توجه به تغییر کاربری اراضی، توجه به مدیریت آبخوان یعنی سفره‌های آب زیرزمینی و احیای روش‌های سنتی و پایدار، تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی درخصوص مقابله با ریزگردها و حل مشکلات رودخانه‌های مرزی، توجه به طرح‌های انتقال آب بین حوزه‌ای از دیگر راه‌های حفاظت از تالاب‌ها است.
ایران درصدر فهرست قرمز مونترو
حسین یوسفی، عضو هیأت علمی دانشکده علوم و فنون نوین دانشگاه تهران، به «شهروند» گفت: «در دنیا ۴۲ نوع تالاب داریم که زیرمجموعه کنوانسیون رامسر هستند. در ایران تنها یک نوع از این تالاب‌ها که «تورب زارهاست» را نداریم. در کل، ما در ایران ۲۵۰ تالاب داریم. باتوجه به این‌که ایران اولین کشوری است که پیشقدم درمورد حفظ و مراقبت از محدوده‌های تالابی بوده است، یعنی ما حدود ۴۳ سال پیش اولین کنوانسیون در زمینه حفاظت از تالاب‌ها که زیرمجموعه سازمان‌ملل بودند را در رامسر تشکیل دادیم که در آن برنامه‌ای برای این‌که تالاب‌ها به‌عنوان ذخیره‌گاه‌های مهم ژنتیکی باید محافظت شوند، مطرح شد.
در حال حاضر، از ۲۵۰ تالابی که داریم، باتوجه به این‌که ۸۴ تالاب ما قابلیت ثبت در کنوانسیون رامسر را دارند، اما تنها ۲۲ تالاب در این کنوانسیون به ثبت رسیده است. بیش از ۱۴۰ گونه پرنده مهاجر و بومی هستند که بیش از ۳۰ درصد آنها زندگی‌شان وابسته به تالاب‌هاست و ۶۳ گونه از آنها در کنار تالاب‌های ایران جوجه‌آوری می‌کنند. نکته قابل توجه این است که وقتی یک تالاب دارای اکوسیستم نادر و دارای ارزش ویژه از نظر تنوع زیستی و نماینده یک منطقه خاص است، می‌تواند در فهرست کنوانسیون رامسر قرار بگیرد. بنابراین وقتی یک تالاب در زیرمجموعه فهرست این کنوانسیون قرار دارد، ارزش بین‌المللی دارد و باید به‌شدت از آنها مراقبت کرد. زیرا اگر این کشورها با اهمال‌کاری تالاب‌ها را به خطر بیندازند، تالاب از لیست خارج می‌شود و در یک لیست دیگر، که فهرست قرمز تالاب‌هاست و تحت عنوان «لیست مونترو» است، قرار می‌گیرد و این مساله وجهه جهانی کشور در مسائل زیست‌محیطی را دچار خدشه می‌کند. ایران و یونان با ۷ تالاب، رکوددار فهرست مونترو هستند. تالاب‌های ایران که در این لیست قرار دارند، عبارتند از تالاب شورگل، یادگارلو، درگه سنگی، مجموعه تالاب انزلی، شادگان، خورموسی، نیریز و کمیجان، انتهای جنوبی هامون که سازمان حفاظت محیط‌زیست در تلاش است ۲ تالاب‌ها را از فهرست مونترو خارج کند».
این کارشناس محیط زیست، درباره ارزش تالاب‌ها به «شهروند» گفت: «ارزش یک تالاب از نظر اکولوژیکی، ۱۰ برابر محدوده‌های جنگلی است و ۲۰۰ برابر زمین زراعی برای اکوسیستم ارزش دارد. باید این نکته را درنظر گرفت که سوءمدیریت، تغییر کاربری‌ها و تبدیل زمین‌های تالابی، سدسازی‌های بی‌رویه، شکار و صیدهای بدون مجوز، ورود گروه‌های گیاهی و جانوری غیربومی، برداشت آب و واردکردن انواع آلاینده‌ها و سطح تبخیر بالای آب به علت تغییرات اقلیمی، از علت‌های از بین رفتن تالاب‌هاست.»
او در پایان به دریاچه ارومیه اشاره کرد و افزود: «دریاچه ارومیه با ۴۸۰ هزارکیلومترمربع، یک پارک ملی است و به‌عنوان ذخیره‌گاه جهانی مطرح است و در کنوانسیون رامسر هم ثبت شده است.
این تالاب به علت دادن مجوزهای سدسازی در اطراف حوضه‌های آبریز اطراف دریاچه، احداث شهرک‌های توریستی و تفرجی، تلاش برای استحصال بی‌رویه نمک و وجود چندین هزار چاه کشاورزی بدون مجوز، باعث شده که دریاچه ارومیه به وضع کنونی درآید.»
