شورای نگهبان پس از بررسی اعتراض داوطلبان، نامزدهای ششمین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری را معرفی کرد و از ۵۱۰ داوطلب نمایندگی مجلس خبرگان رهبری، ۱۴۴ نفر برای ۸۸ کرسی تائید صلاحیت شدند.

با توجه به ترکیب نامزدها در پیش از زمان برگزاری انتخابات در یازدهم اسفندماه، رسانه‌ها درباره رئیس آینده و هیات رئیسه مجلس خبرگان رهبری دست به گمانه زنی‌ می‌زنند.

اگر بخواهیم نگاه کوتاهی به نامزدهای مجلس خبرگان رهبری که از فیلتر شورای نگهبان عبور کرده‌اند، داشته باشیم، ۵۲ نفرشان از اعضای دور پنجم هستند که برای دور ششم نیز تائید صلاحیت شدند. ۲۲ نفر از نمایندگان دوره پنجم به دلیل کهولت سن فوت کردند که چهرهای شاخصی مانند اکبر هاشمی‌رفسنجانی، محمد یزدی و محمود هاشمی شاهرودی از جمله این افراد هستند و داوطلبانی مانند حسن روحانی، رئیس جمهور سابق نیز که احتمالا می‌توانست نقش موثری در این مجلس داشته باشد، رد صلاحیت شد.

با احتساب و احتمال انتخاب مجدد ۵۲ نفر از نمایندگان فعلی مجلس خبرگان، احتمالا حدود ۳۶ نماینده جدید به این مجلس اضافه خواهد شد.

از سوی دیگر معنای «رقابت انتخاباتی» نیز برای چندین حوزه انتخاباتی از جمله در استان‌های سمنان، خراسان جنوبی و شمالی، زنجان، سیستان و بلوچستان، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، البرز، آذربایجان غربی و شرقی در عمل از بین رفته است و تعداد نامزدها به تعداد کرسی‌ها هستند. در استان زنجان هم از ۱۰ داوطلب هیچکدام تائید صلاحیت نشدند.

طبق قانون انتخابات خبرگان امکان جابجایی نامزدها در استان‌ها وجود دارد و در صورتی که جابجایی بین نامزدها صورت نگیرد یا تعداد دیگری در آخرین لحظات تائید صلاحیت نشوند، در این شرایط در این حوزه‌ها رای‌گیری انجام نخواهد شد و «نماینده فعلی آن استان در مجلس خبرگان، کماکان در کرسی خود باقی می‌ماند تا موعد انتخابات میان‌دوره‌ای فرابرسد» (خبرگزاری مهر، ۸ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ تکلیف حوزه‌های تک‌نماینده برای انتخابات خبرگان چیست؟)

به عبارت دیگر اگر ابراهیم رئیسی در انتخابات خراسان جنوبی به عنوان تنها نامزد این حوزه باقی بماند، انتخابات خبرگان در حوزه خراسان جنوبی برگزار نخواهد شد و آقای رئیسی همچنان به عنوان نماینده مجلس خبرگان باقی خواهد ماند. (رئیس هیأت نظارت بر انتخابات خراسان جنوبی ۲۰ بهمن‌ماه اعلام کرد تعداد نامزدهای مجلس خبرگان در این استان به دو نفر رسیده و ابراهیم رئیسی حالا یک رقیب دارد اما فعلا اسمی از رقیب برده نشده است).

سخنگوی شورای نگهبان روز هجدهم بهمن‌ماه اعلام کرده است که «با توجه به تأیید صلاحیت‌هایی که اخیرا صورت گرفت و همچنین با توجه به استفاده برخی نامزدها از ظرفیت قانونی تغییر حوزه انتخابیه در حال حاضر در همه حوزه‌های انتخابیه تعداد نامزدها به اندازه لازم برای برگزاری انتخابات وجود دارد».

هادی طحان‌نظیف سخنگوی شورای نگهبان درباره این جابجایی‌ها توضیح روشنی نداده است و مشخص نیست که با تائید صلاحیت و اضافه شدن هفت نفر در استان کردستان و هرمزگان چگونه انتخابات در همه استان‌ها «رقابتی» شده است. وزارت کشور پیشتر اعلام کرده بود که تعداد نامزد‌های خبرگان رهبری ۱۳۸ نفر هستند.

خبر مهم این دوره از انتخابات خبرگان این بود که احمد جنتی به عنوان یکی از باسابقه‌ترین نمایندگان مجلس خبرگان رهبری در ۹۷ سالگی از ثبت‌نام در این دور از انتخابات خودداری کرد و حالا گمانه زنی‌ها درباره جانشین او مدتی است که مطرح می‌شود.

از سوی دیگر علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران ۸۵ ساله است. از این جهت نیز نقش و اهمیت این دور از خبرگان رهبری و بطور مشخص هیات رئیسه این مجلس بخاطر اینکه مدت زمان آن هشت ساله است دوچندان است و احتمال دارد که سرنوشت رهبر آینده ایران در این مجلس رقم بخورد.

حسن روحانی در ۲۹ آبان‌ماه امسال، قبل از اعلام رد صلاحیت‌اش، ضمن دعا برای طول عمرعلی خامنه‌ای گفته بود «هرچه زمان بگذرد احتمال آن روز مبادا بیشتر می‌شود که خبرگان بخواهد وارد بحث انتخاب ولی‌فقیه شود.»

آقای روحانی ابراز امیدواری کرده بود که با تشویق مردم «۲۰ نفر یا حتی ۱۰ نفر از افراد فعال و شجاع» وارد مجلس خبرگان آینده شوند تا در انتخاب رهبر آینده «بسیار تأثیرگذار باشند.»

ظاهرا با رد صلاحیت داوطلبان چنین اتفاقی نیفتاده است.

بررسی اسامی نامزدهای این دوره از مجلس خبرگان نشان می‌دهد که چهره شاخصی از روحانیون منتقد وجود ندارد و اکثریت آنها اصولگرا و نزدیک به حکومت هستند و درباره سابقه تعدادی از نامزدها نیز اطلاعات کافی وجود ندارد.

عملکرد شورای نگهبان در بررسی صلاحیت‌ها که از آنها به عنوان «مهندسی انتخابات» یاد می‌شود اختصاص به این دوره ندارد. با تائید صلاحیت افرادی مانند حسن روحانی و اکبر هاشمی رفسنجانی در دور قبلی مجلس خبرگان کسانی مانند محمدرضا باهنر، نایب رئیس مجلس دهم، مدعی شده بود که «برخی‌ها خواب‌های آشفته و عجیبی را برای انتخابات مجلس خبرگان دیده‌اند و به دنبال آن هستند که ۱۰ نفر را وارد این مجلس کنند تا ساز ناکوک بزنند».

هیات رئیسه در قامت «رهبرساز»

بررسی نقش هیات رئیسه مجلس خبرگان رهبری در دو مقطع تاریخی یعنی انتخاب حسینعلی منتظری به عنوان قائم مقام رهبر (۲۵ تیرماه ۱۳۶۴) و علی خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی (۱۵ خردادماه ۱۳۶۸) نشان دهنده اهمیت ترکیب آینده آن برای انتخاب رهبر است.

بررسی روند انتخاب آقای منتظری به عنوان قائم مقام رهبری، نشان می‌دهد که از یک سو کسانی مانند محمد محمدی گیلانی، عضو پیشین شورای نگهبان از روح‌الله خمینی خواسته بودند که مانع از قائم مقامی آقای منتظری شوند و از سوی دیگر اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان نایب رئیس مجلس خبرگان با وجود مخالفت آیت‌الله خمینی موضوع را در دستور کار مجلس خبرگان قرار داد.

محمد محمدی‌ری شهری، وزیر پیشین اطلاعات ایران در کتاب خاطراتش از قول آقای هاشمی رفسنجانی نوشته است: «من بعد از ظهر رفتم خدمت امام. امام فرمودند: “موضوع قائم‌مقامی آقای منتظری را فردا مطرح نکن”. گفتم: “چرا؟ ما در اجلاسیه‌ قبل به آقایان گفته‌ایم که ایشان را به عنوان قائم‌مقام مطرح کنیم”. فرمودند: “نه. یکی از دوستان آمده و چنین گفته…”. گفتم: “ما اعلام کرده‌ایم. نمیشود”».

با درگذشت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در خردادماه ۱۳۶۸ باز هم نقش فردی مانند اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان نایب رئیس مجلس خبرگان در انتخاب علی خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی بسیار کلیدی و محوری بود.

در حالی که اعضای مجلس خبرگان رهبری برروی اجتهاد و صلاحیت علمی آقای خامنه‌ای شک و تردید داشتند، آقای هاشمی رفسنجانی به جای علی‌ مشکینی، رئیس وقت مجلس خبرگان رهبری مدیریت جلسه را برعهده گرفته بود و به قول احمد جنتی، رئیس مجلس خبرگان رهبری «مشکل را حل کرد که نظر امام همین بود که بعد از خود ایشان آیت‌الله خامنه ای می تواند جای ایشان باشد».

براساس فیلمی که در دی‌ماه سال ۱۳۹۶ از جلسه انتخاب آقای خامنه‌ای منتشر شد، اکبر هاشمی‌رفسنجانی علاوه بر نقل قول از آقای خمینی، نقش مکمل دیگری نیز در متقاعد کردن نمایندگان برای رای مثبت به آقای خامنه‌ای ایفا کرد و در میانه تردیدها و در آستانه رای گیری اعلام کرد: «آقایانی که با رهبری جناب آقای خامنه ای تا رفراندوم – البته این موقت است، دائمی نیست – موافق هستند قیام بفرمایند. »

موضوع «موقت بودن» به نوعی نمایندگان مردد مجلس خبرگان را متقاعد کرد تا راحت‌تر رای مثبت بدهند.

درباره آن جلسه مهم تاریخی، محسن کدیور، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه دوک آمریکا در مطلبی با عنوان «شروع رهبری دینی با تدلیس» نوشته است «رهبری دینی آقای خامنه‌ای با “تدلیس” آغاز شد. موارد تدلیس و فریب شهروندان در معامله‌ ملت و نظام عبارت بوده است از: رهبری موقت را رهبری دائم جازدن، رهبری غیرقانونی را قانونی نمایاندن، مجتهد متجزی را مجتهد مطلق و روحانی غیرمستنبط را فقیه مستنبط معرفی کردن، و بالاخره زعامت عرفی را به عنوان ولایت فقیه جاانداختن.»

جنجال‌های ریاست مجلس خبرگان رهبری و «دور زدن هاشمی»

مرور روند انتخاب هیات رئیسه مجلس خبرگان رهبری در دوره‌های گذشته نشان می‌دهد که ترکیب هیات رئیسه این مجلس حاصل نظر و جهت‌گیری کلی نمایندگان و نقش‌آفرینی نیروها و گروه‌های تاثیرگذار در آن، از جمله بیت‌رهبری و نیروهای اطلاعاتی و امنیتی است.

پس از انتخابات جنجالی ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸، در حالی که اکبر هاشمی رفسنجانی ریاست مجلس خبرگان را بر عهده داشت شرایط به گونه‌ای تنگ شد که برخلاف رسم معمول که هر دوسال یکبار رئیس مجلس خبرگان تعیین می‌شود، از نامزدی مجدد برای ریاست مجلس انصراف داد و محمدرضا مهدوی کنی از روحانیون سرشناش و نزدیک به آقای خامنه‌ای، با وجود بیماری و در حاشیه بودن دوباره به صحنه بازگشت.

با درگذشت آقای مهدوی کنی در سال ۹۳ آقای هاشمی رفسنجانی به درخواست شماری از نمایندگان مجلس خبرگان رهبری دوباره نامزد ریاست مجلس خبرگان رهبری شد اما محمد یزدی،رئیس پیشین قوه قضاییه و حامی سرسخت آقای خامنه‌ای که از بیماری رنج می‌برد در کمال تعجب رسانه‌ها و فعالان سیاسی با کسب ۴۷ رای در مقابل آقای هاشمی با ۲۴ رای، رییس مجلس خبرگان رهبری در سال‌های پایانی دور چهارم شد.

آقای یزدی درحالی آقای هاشمی را در سال ۹۳ شکست داد که در اسفندماه ۱۳۸۷ انها با هم رقابت کرده بودند و آقای هاشمی با ۵۱ رای در مقابل ۲۶ رای آقای یزدی را شکست داده بود و برای دو سال ریاست این مجلس خبرگان شده بود. این تفاوت آرا بسیار معنادار بود و در محافل غیررسمی اینطور پیچیده بود که نیروهای امنیتی در تغییر رای اعضا نقش داشتند همانطور که حیدر مصلحی، وزیر اطلاعات دولت محمود احمدی‌نژاد روایت کرده بود که در سال ۱۳۹۲ شورای نگهبان را قانع کرده بود که «مصلحت» این است که آقای هاشمی برای انتخابات ریاست جمهوری رد صلاحیت شود.

اکبر هاشمی رفسنجانی در دی ماه سال ۱۳۹۴ در مصاحبه با نشریه «طلوع صبح» بخشی از پشت صحنه رای گیری را بازگو کرده بود: «همان روزها د‌‌و، سه نفر از خبرگان پیش من آمد‌‌ند ‌‌و گفتند‌‌ که ما بررسی کرد‌‌یم ۴۸ نفر به شما رأی مشخص می‌د‌‌هند ‌‌و افراد‌‌ی هم هستند‌‌ که نمی‌خواهند‌‌ بگویند ‌‌و شاید‌‌ هم بیشتر باشد‌‌ و (برای نامزد شدن برای ریاست مجلس) اصرار د‌‌اشتند.»

آقای هاشمی در پاسخ به این که چگونه آرای او نصف شده گفته بود «من نمی‌د‌‌انم و نمی‌خواهم کسی را متهم کنم.»

رسانه‌های ایران در آن روزها از «دور خوردن» هاشمی رفسنجانی یاد کردند و سایت «عصر ایران» در دی‌ماه سال ۱۳۹۴ نوشت « آمار و ارقام و تفاوت‌ها در رأی هاشمی در سال‌های ۸۶ و ۸۷ با سال ۹۳ نشان می‌دهد که رئیس سابق قوای مقننه و مجریه، در دوره چهارم مجلس خبرگان یک دور بزرگ خورد و شاید بتوان گفت این از معدود رقابت‌های سیاسی است».

گزینه‌های احتمالی ریاست مجلس ششم خبرگان

در دوره‌های گذشته مجلس خبرگان رهبری، روحانیون ارشد حوزه علمیه مانند علی‌ مشکینی، احمد آذری قمی، عبدالله جوادی آملی، یوسف صانعی، عبدالکریم موسوی اردبیلی و محمد فاضل لنکرانی عضویت داشتند و تعدادی از آنها از جمله محمود هاشمی‌شاهرودی، رئیس پیشین قوه قضاییه در هیات رئیسه مجلس خبرگان بودند.

با درگذشت یا کناره‌گیری شماری از چهره‌های شاخص مجلس خبرگان رهبری، تغییرات آرام و تدریجی در ترکیب نمایندگان این مجلس صورت گرفت. این تغییرات با نقش کلیدی شورای نگهبان در یکدستی و حذف چهره‌های منتقد و افراد مستقل حوزه نیز همراه بوده است.

در آغاز شکل گیری این مجلس با وجود اینکه اکبر هاشمی‌رفسنجانی در تهران بیش از دو میلیون و ۳۰۰ هزار رای بدست آورده بود و بالاترین رای را در بین سایر نماینده‌ها داشت اما گرایش اعضای مجلس به او اجازه نداد که حتی نامزد ریاست مجلس شود و اعضای خبرگان از بین محمود هاشمی شاهرودی و احمد جنتی، دومی را برای ریاست مجلس خبرگان انتخاب کردند.

آقای جنتی با یک میلیون و ۳۱۲ هزار رای به عنوان نفر شانزدهم و آخرین نماینده از تهران وارد پنجمین دوره مجلس خبرگان شده بود.

در هیات رئیسه فعلی مجلس خبرگان، احمد جنتی رئیس، ابراهیم رئیسی نایب رئیس اول، هاشم حسینی بوشهری، نایب رئیس، احمد خاتمی و عباس کعبی به عنوان منشی و محسن قمی کارپرداز مالی و محسن اراکی نیز کارپرداز فرهنگی هستند. پیش بینی می‌شود با توجه به ترکیب نامزدها، اکثراعضای همین هیات رئیسه (به جز آقای جنتی که نامنویسی نکرده) همچنان در همین جایگاه تثبیت شوند.

در بین گزینه‌هایی که رسانه و فعالان سیاسی برای ریاست مجلس خبرگان دست به گمانه زنی زده‌اند، به طور مشخص از اکثر اعضای فعلی هیات رئیسه این مجلس و صادق آملی لاریجانی و محمدعلی موحدی کرمانی نام برده می‌شود.

در بین گزینه‌های احتمالی محمدعلی موحدی کرمانی یکی از روحانیون باسابقه در جمهوری اسلامی است که در پنج دوره مجلس خبرگان رهبری حضور داشته است و در سن ۹۲ سالگی نیز برای ششمین بار نامنویسی کرده است. به نظر می‌رسد از نظر ریش سفیدی و با روابطی که با شخص رهبر و روحانیون دارد، یکی از گزینه‌های اصلی برای تصدی این شغل باشد.

آقای موحدی کرمانی در سال‌های اخیر به دلیل «ضعف جسمانی و بیماری قند» چندبار در بیمارستان بستری شده است اما همانطور که محمدرضا مهدوی کنی نیز در تمام دوره ریاستش بیمار بود او نیز می‌تواند (در صورت ضرورت) چنین نقشی را داشته باشد و در عمل نایب رئیس مجلس مانند آقای ابراهیم رئیسی اداره کننده جلسات باشد.

صادق آملی لاریجانی، رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام و نماینده مجلس خبرگان رهبری از استان مازندران یکی دیگر از گزینه‌های اصلی است. در سوابق آقای لاریجانی ریاست هیئت امنای دانشگاه امام صادق و ریاست قوه قضائیه (مرداد ۱۳۸۸ تا اسفند ۱۳۹۷) دیده می‌شود و چند دوره هم از فقهای شورای نگهبان بوده‌ است.

آقای آملی لاریجانی از عملکرد نیروهای امنیتی و شورای نگهبان در رد صلاحیت برادرش علی لاریجانی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ انتقادات تندی کرده بود و از شورای نگهبان استعفا داد. او اعتبارنامه ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی را هم امضا نکرد.

در سال‌های گذشته رسانه‌ها از صادق آملی لاریجانی به عنوان یکی از گزینه‌های جانشینی علی خامنه‌ای یاد می‌کردند اما بالاگرفتن انتقادات از عملکردش در قوه قضاییه و دستگیری یکی از معاونانش به نوعی پرونده او را در این زمینه بست.

ابراهیم رییسی، رئیس جمهور و نایب رئیس اول مجلس خبرگان رهبری یکی دیگر از گزینه‌های احتمالی است. او نیز در سال‌های اخیر به عنوان جانشین رهبر جمهوری اسلامی ایران مطرح شده است.

هاشم حسینی بوشهری، رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دبیر شورای عالی حوزه های علمیه، نماینده استان بوشهر و نائب‌رئیس دوم در مجلس خبرگان رهبری است. آقای حسینی بوشهری در مقایسه با گزینه‌های قبلی، از سوابق سیاسی و مدیریتی کمتری برخوردار است.

محسن محمدی عراقی معروف به محسن اراکی نیز سابقه سه دوره نمایندگی مجلس خبرگان رهبری را دارد و با حکم علی خامنه‌ای در سال ۱۴۰۱ به عنوان عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد.

احمد خاتمی، عضو پرسرو صدای هیات رئیسه خبرگان رهبری از دیگر گزینه‌های ریاست مجلس خبرگان است. او عضو شورای نگهبان و یکی از نمادهای حکومت در دفاع از نظام و رهبر است.

آقای خاتمی تبدیل به سخنگوی نظام برای پاسخ دادن به مخالفان آن شده است اما به نظر نمی‌رسد شانس چندانی برای نشستن بر صندلی ریاست مجلس خبرگان داشته باشد.