کتابهای درسی در ایران، برگرفته از یک نظام ایدئولوژیک و جنسیت‌زده، کمکی به بهبود وضعیت جامعه نمی‌کند و این در‌حالی‌ست که در پنج دهه گذشته، تلاش برای ایجاد برابری جنسیتی و کاهش شکاف جنسیتی در آموزش، به مطالبه‌ای جهانی تبدیل شده است.
درحالی‌که نقش مدرسه، کلاس و نظام آموزشی در روندهای جامعه‌پذیری نسل جوان و آماده کردن آن‌ها برای ورود به زندگی بزرگسالی با خلاء محتوای مناسب در کتابهای درسی ایران مواجه است، دکتر «سعید پیوندی»، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه لورن فرانسه، با همکاری «ضمیمه»، کتاب «آموزش برابری جنسیتی در کلاس درس» را تدوین و منتشر کرده‌اند که میتواند این خلاءها را پوشش دهد.
نظام آموزشی جمهوری اسلامی در ایران اجازه هیچ تغییر مثبتی را در این سال‌ها نداده و با وجود آنکه پژوهش‌های مختلفی نشان داده میزان نابرابری‌ها و خشونت نمادینی که در کتابهای درسی، به‌ویژه دوره ابتدایی به دانش‌آموزان القا می‌کند، راه نجات از این آموزش جنسیت‌زده کم‌رنگ و نشدنی به‌نظر می‌رسد.
***
پروژه ضمیمه، به‌عنوان نخستین کمپین رفع تبعیض جنسیتی از کتابهای درسی، تلاش کرده است تا با تامل و بررسی کتابهای درسی، موارد و مصداق‌های این جنسیت‌زدگی را ارزیابی و دسته‌بندی کند.
ضمیمه همچنین در گامی دیگر، اصلاحیه‌هایی برای جایگزین کردن با آموزه‌های جنسیت‌زده تهیه و تدوین کرده و از طریق وبسایت خود در اختیار علاقمندان قرار داده است.
اما پرسش این است که چگونه می‌توان یک آموزش صحیح و برابری‌خواهانه که دیگر در آن مولفه‌های جنسیت‌زده رنگی ندارد را، به دانش‌آموزان ارائه داد؟ اینجاست که پروژه ضمیمه با تاکید بر آموزش معلمان، ضمن برگزاری دوره‌های آموزشی که طی ۴ هفته برگزار می‌شود، تلاش برای آگاه کردن معلمان به‌عنوان عاملان اصلی تغییر در این نظام جنسیت‌زده را، آغاز کرده است.
در همین حال که تاکنون چندین دوره آموزشی برای آموزش معلمان برگزار شده، تلاش برای ارائه آموزشی برابری‌خواهانه نیز با انتشار کتاب «آموزش برابری جنسیتی در کلاس درس»، که کتابی راهنما برای معلمان است، وجه دیگری به این تلاش‌ها بخشیده است که با تکیه بر آن، می‌توان چگونگی آموزشی صحیح و فاقد جنسیت‌زدگی را در پیش گرفت.
چگونه می‌توان آموزشی صحیح ارائه داد؟
«ایران‌وایر» در گزارش‌های مختلفی نشان داده که چگونه در گام نخست مواجهه با تبعیض‌زدگی در کتابهای درسی، لازم است با چنین محتوایی چه به‌شکلی ظاهری و چه در لایه‌های زیرین که گاه در فرهنگ و عرف یا سنت جامعه هم ریشه دارد، مواجه شد. در واقع، مهم‌ترین گام، شناخت وجوه جنسیت‌زده آموزشی، چه در تصاویر و چه در محتوا‌ست، به‌ویژه آنجا که زبان آلوده به ادبیات جنسیت‌زده شده است.
اما از آنجا که یکی از اقدامات مهم، بازخوانی انتقادی و بازنویسی کتابهای درسی، کنار گذاشتن کلیشه‌های جنسیتی از متون و تصاویر، دعوت از پژوهشگران و متخصصان زن برای نوشتن کتابهای درسی و یا استفاده بیشتر از آثار نویسندگان، مشاهیر دانشمندان، و شخصیت های علمی، فرهنگی، سیاسی و هنری زن در کتابهای درسی زمان‌بر و نیازمند تغییرات اساسی است، می‌توان با تکیه بر تجارب سایر کشورها، ضمن شناخت وضعیت موجود، به ایجاد بستری برای به حداقل رساندن آثار این شیوه آموزش در دانش‌آموزان پرداخت.
به عبارت دیگر، می‌توان ابتدا مواردی از جنسیت‌زدگی را در کتابهای درسی مرور کرد و سپس، به شناخت عمیق‌تر آن در تعامل با دست‌اندرکاران آموزشی یعنی معلمان پرداخت.
دکتر پیوندی در کتاب «آموزش برابری جنسیتی در کلاس درس؛ کتاب راهنما برای معلمان»، سه نوع شکاف جنسیتی در کتابهای درسی برشمرده است؛ شکاف جنسیتی عمودی، شکاف جنسیتی افقی و شکاف جنسیتی ناشی از به رسمیت شناخته نشدن. او در توصیف شکاف جنسیتی عمودی، این مثال را آورده که وقتی گفته می‌شود که زنان حدود ۴۸.۵ درصد از دانشجویان ایران در سال ۱۳۹۸ را تشکیل می‌دهند، ما می‌توانیم از وجود شکاف جنسیتی عمودی ناچیز (۳ درصد) در آموزش عالی ایران پی ببریم.
همچنین در وصف شکاف جنسیتی ناشی از به رسمیت شناخته نشدن اقشار و گروه‌های مختلف، تاکید شده «اهمیت دیده شدن یا دیده نشدن زن در متون و تصاویر کتابهای درسی»، به موضوع اساسی «وضعیت امکان به رسمیت شناخته شدن» برمی‌گردد.
کتاب راهنمای معلمان در بخش دیگری، بر این نکته تاکید دارد که باید حوزه‌های اصلی نابرابری جنسیتی در کتابهای درسی را شناسایی کرد و در این زمینه، به معرفی آن‌ها ازجمله زبان جنسیت‌زده پرداخته است.
غیبت زنان در دنیای سیاست و اقتصاد، ازجمله دیگر حوزه‌های اصلی نابرابری جنسیتی در کتابهای درسی هستند که راهنمای معلمان، سعی می‌کند چگونگی تبلور آن در کتابهای درسی را، برای معلمان بازنمایی کند.
نقش شخصیت‌های برجسته و الگوها در کتابهای درسی و چگونگی بروز و ظهور جنسیت‌زدگی در به‌کارگیری شخصیت‌های مشهور از یک جنس، بخش دیگری از نمایش آنچه در کتابهای درسی نظام آموزشی ایران رقم خورده است.
تفکیک جنسیتی و نوع پوشش زن در کتابهای درسی، یکی دیگر از محورهای اصلی جنسیت‌زدگی در کتابهای درسی است که معلمان در این راهنما، نسبت به آن توجه داده می‌شوند.
وظیفه‌ای که معلمان باید به دوش بگیرند
حال با آنچه از گام‌های نخست برای فاصله گرفتن از آموزش جنسیت‌زده پیش رو داریم، پرسش این است که چگونه و آن هم در نظام آموزشی ایران، می‌توانیم آموزشی صحیح به دانش‌آموزان بدهیم.
براساس آنچه دکتر پیوندی در کتاب راهنمای معلمان بر آن تاکید کرده: «آموزش تخصصی در دانشگاه، مطالعات شخصی، رسانه‌ها و یا تجربه‌های کسب شده در کار معلمی، منابع دیگر تغذیه باورها و اعتقادات شخصی معلمان در زمینه آموزش را تشکیل می دهند. باورها و اعتقادات فردی معلمان بر سبک و شیوه کار تدریس، رابطه آن‌ها با دانش‌آموزان و واقعیت‌های روزمره آموزشی تاثیر مستقیم می‌گذارد، چراکه باورها و اعتقادات به اندازه کافی اعتبار و حقیقت دارند، تا نقش راهنمای اندیشه و رفتار افراد را ایفا کنند.»
بنابراین، یکی از مهم‌ترین راهبرد کتاب راهنما، کمک جستن از خود معلم‌ها برای نجات‌بخشی به مسیر آموزش و نسل آینده‌ای است که در کنار آن‌ها پرورش می‌یابند. با این وضع، پرسش مهم این است که معلمان چه نقشی برای اصلاح آموزش جنسیت‌زده و ارائه یک آموزش صحیح می‌توانند ایفا کنند؟
دکتر پیوندی، در صفحه ۷۲ کتاب و در بخش دیگری از این کتاب راهنما، با همین پرسش تصریح کرده: «یک واقعیت جدید آموزشی در سال‌های اخیر، آسان‌تر شدن دسترسی نسل جوان به دانش و ارتباط شبکه‌ای و مستقیم با دنیای بیرونی جوان است. فناوری جدید نه‌فقط برای یادگیرندگان در هر گروه سنی نوعی استقلال در دسترسی به دانش و اطلاعات کرده است، بلکه در چرخه آموزشی درون کلاس‌های درس هم، تاثیر مهمی برجا گذاشته است.»
پس، توجه به عرصه فناوری، خود میتواند بخش اعظمی از این راهگشایی معلمان باشد. کتاب راهنمای معلمان همچنین برای آنکه به تشریح «نقشه آموزش جنسیتی در سه‌گام» بپردازد، به موضوع سه ورودی مهم برای ارائه آموزش صحیح به دانش‌آموزان می‌پردازد.
این سه ورودی مهم، به‌نوعی سنگ‌بنای بسترسازی اندیشه‌انتقادی در میان دانش‌آموزان هم هست که کتابهای درسی نظام آموزشی جمهوری اسلامی، با آن بیگانه است.
دکتر پیوندی در این بخش از کتاب تاکید کرده: «آنچه در جامعه‌شناسی آموزش مثلث تربیتی و آموزشی در کلاس درس نامیده می‌شود، کنش متقابل ارتباطی دانش‌آموز، معلم و دانش است. چند‌و‌چون یادگیری در کلاس درس، به پویایی بازیگران مثلث آموزشی ارتباط دارد.» «بررسی سنجشگرانه و عینی مطالب کتاب کنونی»، «یافتن مثال‌ها، داده‌ها و یا گزاره‌های جایگزین» و «روش‌های مطلوب تربیتی برای آموزش برابری جنسیتی.»
براساس تاکیدی که در کتاب راهنمای معلمان شده، «در برخورد با مطالب درسی، آنچه که خطا به‌نظر می‌رسد، نگاه بسته، خطی، ایدئولوژیک و جبرگرایانه (fatalism)، به روابط قدرت در جامعه است.
فرهنگ، جامعه و یا روابط سلطه و نابرابر در گروه‌های اجتماعی، پدیده‌های سیال و در حال تحول هستند و شتاب دگرگونی‌ها هم، ازجمله به میزان هوشیاری و پویایی درونی جامعه و یا گروه های اجتماعی بستگی دارد.»
دکتر پیوندی همچنین در بخش‌های مختلف این کتاب راهنما، بر این اصل تاکید کرده که «دانش‌آموز از طریق پرسش‌ها و بحث باز و نقادانه در کلاس یاد می‌گیرد به بازیگر اصلی یادگیری فعال و خوانش سنجشگرانه تجربه‌ها، باورها و بازنما‌های خود و دیگران تبدیل شود» و در واقع، بخش اعظم توصیه به معلمان بر این اصل قرار می‌گیرد که شیوه آموزش به سمتی سوق داده شود که دانش‌آموز از نقش منفعل، به نقشی فعال در سیستم آموزشی تبدیل شود.
مدرس دوره‌های ضمیمه در این کتاب به معلمان توصیه کرده: «در حقیقت کار اصلی شما نه انتقال ساده مفاهیم و ارزش ها به دانش‌آموزان، که یاد دادن اندیشیدن، طرح پرسش و شک کردن منطقی، دسترسی مستقیم و مستقل به دانش و کاربرد هوشمندانه آموخته‌ها و شیوه سنجشگری در برخورد به متون و تصاویر یا هر نوع منبع آموزشی دیگر است.»
کمک گرفتن از واقعیت‌های جامعه و دنیا
یکی از مواردی که دکتر پیوندی در کتاب راهنمایی برای معلمان بر آن تاکید دارد و از دل آن مصداق‌هایی برای چگونگی آموزش به دانش‌آموزان از طریق معلمان ارائه می‌کند، برآوردهایی است که از تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی به دست آمده است. برای مثال، یکی از برآوردهای برخاسته از تحلیل محتوای کتابهای درسی نشان می‌دهد که در مجموع، ۴۰ کتاب درسی دوره ابتدایی، ۱۹۷ نام شخصیت شناخته شده و معروف به میان آمده است.
از این میان، ۱۵۷ مورد مربوط به مردان و ۴۰ مورد مربوط به زنان است. این بررسی نشان داده که دست‌کم ۲۵ زندگی‌نامه افراد مشهور در کتابهای درسی دوره ابتدایی منتشر شده که تنها یک مورد مربوط به زنان و ۲۴ مورد مربوط به مردان است.
باتوجه به چنین تفاوتی در میزان پرداختن به زنان و مردان مشهور در کتابهای درسی، دکتر پیوندی در کتاب راهنمایی برای معلمان تاکید کرده: «می‌توان برای دانش‌آموزان از زنان صاحب‌نامی صحبت کرد که در ادبیات، هنر و علوم، شهرت جهانی دارند. در ایران کتاب‌هایی منتشر شده اند که به معرفی زنان صاحب‌نام اختصاص دارند.
خواندن این نوع آثار میتواند گامی مثبت در درک بهتری از موقعیت باشد که ایران فقط قهرمانان و افراد تاثیرگذار مرد نداشته است. اینجاست که نقش شرکت دادن دانش‌آموزان برجسته می‌شود و در کتاب راهنما تاکید شده که معلمان از دانش‌آموزان بخواهند جست‌وجو کنند و از دل جریان‌های علمی بین‌المللی نظیر جایزه نوبل یا جشنواره‌های سینمایی یا ادبی و نظایر آن، افراد صاحب‌نام را یافته و درباره زندگی‌نامه آن‌ها جست‌وجو کنند.
توجه به وضعیت بازنمایی زنان در عرصه سیاست و اقتصاد در کتابهای درسی، مورد دیگری است که در این کتاب راهنما بر آن تاکید شده است. بر همین اساس، از معلمان خواسته شده تا از دانش‌آموزان بخواهند زنان تاثیرگذار در عرصه سیاست و همچنین زنان موفق در عرصه تجارت و اقتصاد را جست‌وجو کرده و پس از شناخت آن‌ها، در کلاس درس درباره‌شان صحبت کنند.
از: ایران وایر
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید