در دوران حاکمیت جمهوری اسلامی، غیر از سه سال در دولت خاتمی و دو سال در دولت اول روحانی، تقریباً هیچ سالی با تورم کمتر از ۱۰ درصد به پایان نرسیده است. از آن گذشته با شروع کار دولت رییسی، در کنار همه‌ی مشکلات، تورم به شکل لجام‌گسیخته رو به فزونی گرفته است و دولت هم از تغییر وضعیت ناتوان است.

تورم سنگین، بر همه‌ی شئون اجتماع سایه انداخته است و کتاب، یکی از موضوعاتی است که تحت ضربه‌ی شدید تورمی قرار دارد. در حالی که فعالان عرصه‌ی چاپ و نشر کتاب، از شرایط نامساعد سخن می‌گویند، مسئولان دولت از رشد و توسعه در این حوزه حرف می‌زنند. در آبان‌ سال گذشته، در مراسمی که با عنوان بزرگداشت روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار در تالار وحدت برگزار شد، وزیر ارشاد اسلامی ادعا کرده بود که دولت سیزدهم یکی از پررونق‌ترین دوران حوزه‌های فرهنگ را رقم زده است. محمدمهدی اسماعیلی سپس در ادامه این ادعاهای بی‌اساس از افزایش ۲۴۷ درصدی فروش کتاب در ایران خبر داده بود.

 به احتمال زیاد وزیر ارشاد نمی‌داند تا وقتی که تیراژ و تعداد عناوین و حتی تعداد نسخه‌های فروش رفته مشخص نشده باشد، حرف زدن از رشد ۲۴۷ درصدی بی‌مورد است.

وزیر ارشاد اسلامی تابستان گذشته در جریان برگزاری جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی در سخنانی دیگر ادعا کرده بود:

تأکید اسماعیلی بر «حوزه علم» ممکن است ناظر بر کتاب‌های مذهبی باشد. از همان سال‌های ابتدایی بعد از انقلاب ۵۷، اتفاق مهمی در حوزه‌ی کتاب رخ داد. بعد از انقلاب با حمایت همه‌جانبه‌ی دولت‌های مستقر و بخش‌ها و ارگان‌های غیر دولتی، کتاب‌های مذهبی و ادعیه به وفور منتشر شده است. از آنجا که پروپاگاندای ساختار سیاسی نیازمند توسعه‌ی چنین کتاب‌هایی در کل کشور بوده، این کتاب‌ها با حمایت‌های مالی وزارت ارشاد و دیگر بخش‌های حکومتی در تیراژ بالا منتشر شده و به دلیل برخورداری ناشر از کمک‌های مالی، قیمت تمام شده‌ی کتاب بسیار پایین بوده است. هر چند این قیمت پایین به معنای ضرر ناشر نیست و تیراژ بالا و چاپ‌های متعدد، تفاوت قیمت را جبران می‌کرده است. این سنت تا امروز هم برقرار بوده است. برای مثال در سال ۱۴۰۱ که ناشران شناخته شده و فعال در حوزه‌ی ادبیات داستانی برای کتاب‌های ۲۵۰ صفحه‌ی قطع رقعی، قیمت متوسط ۱۵۰ هزار تومان را در نظر می‌گرفته‌اند، قیمت تمام شده‌ی کتابی مانند هادی الصالحین در ۲۵۵ صفحه، در یکی از چاپ‌ها به قیمت ۵۵ هزار تومان و در ۳۰۰۰ نسخه منتشر شده است. کتاب فوق به ترجمه‌ی حسین انصاریان، کتابی است مشتمل به ۱۶ سوره‌ی قرآن، ادعیه‌ی منتخب، زیارت‌نامه‌ها، آداب نماز و دعاهای قرآنی بوده است.

این نوع کتاب‌ها در آمارسازی‌های وزارت ارشاد اسلامی معلوم نمی‌شود و طبعاً بر آمارها هم اثر دارد.

مشکل اصلی تورم است و نه الزاماً قیمت کتاب در لحظه. یک ناشر می‌گوید: اگر کتابی شش ماه توی انبار بماند، دیگر نمی‌تواند هزینه‌ی خودش را برگرداند. وقتی تورم بیشتر از ۴۰ درصد شده، هر فعالیت تولیدی با خطر برنگشتن سرمایه مواجه است. کتاب هم یک فعالیت تولیدی است. هزینه‌ی تمام شده‌ی کتابی در ۱۰۰ صفحه اگر الان حدود ۱۰۰ هزار تومان باشد، شش ماه دیگر خیلی بیشتر شده است.

 

اگر ناشر شناخته شده و در طول سال‌ها فعالیت کارنامه‌ای مقبول داشته باشد، تقریباً برای همه‌ی کتاب‌هایی که منتشر می‌کند، مخاطب دارد. برای همین نگرانی کمتری نسبت به ناشر کمتر شناخته شده دارد. از این نظر ضریب برای این ناشر پایین‌تر است. اما ناشری که کمتر شناخته شده است، برای اینکه شرکت‌های پخش و کتابفروشی‌ها را به قبول کتاب ترغیب کند، ضریب را بالاتر در نظر می‌گیرد تا امکان تخفیف دادن فراهم باشد. الان ناشرانی هستند که هزینه‌ی تمام شده را در ۵ ضرب می‌کنند و در عوض تخفیف‌های ۶۰ و ۷۰ درصدی می‌دهند. آنها با این کار به اطمینان مخاطب خدشه‌ی شدید وارد می‌کنند. با چنین تخفیف‌هایی مخاطب گمان می‌کند قیمت‌ همه‌ی کتاب‌ها غیر واقعی است و انتظار تخفیف دارد.

می‌توان اینطور گفت که شرکت پخش ۱۵ درصد، نویسنده یا مترجم بین ۱۰ تا ۱۵ درصد، ۲۰ تا ۳۰ درصد کتابفروش دریافت می‌کنند و ۵ درصد هم هزینه‌ی جانبی مانند انبارداری و حمل و نقل است. اگر در چاپ اول ضریب ۵,۲ در نظر گرفته شود، درصد خیلی کمی برای خود ناشر می‌ماند. برای همین تقریباً حالا دیگر در چاپ اول هیچ ناشری ضریب ۵,۲ را لحاظ نمی‌کند و ضریب حداقلی را ۳ در نظر می‌گیرند. اگر کتاب به چاپ‌های بعدی برسد، موضوع فرق می‌کند و دست ناشر برای تخفیف بیشتر با همان ضریب ۵,۲ هم باز است. از آنجا که در چاپ دوم، بخشی از هزینه‌ها از بین می‌رود، هزینه‌ی تمام شده خیلی پایین می‌آید. در چاپ‌های بعد دیگر هزینه‌ی حروف‌چینی و صفحه‌آرایی و طراحی وجود ندارد .

قیمت کتاب به نسبت تورم افزایش شدید نداشته، اما بازار کتاب افت شدیدی کرده است. الان انتشارات ما، روی کتاب‌های چاپ مجدد تمرکز کرده و پذیرش کارهای جدید را محدود کرده‌ایم. مگر اینکه نظر تمام اعضای هیات انتخاب، نسبت به کاری که پیشنهاد می‌شود مثبت باشد و خب، خیلی دشوار است.

من نمی‌گویم که قیمت کتاب زیاد نشده، همین الان کتابی که چاپ قبلی آن را ۹۵ هزار تومان تعیین کرده بودیم، در چاپ جدید ۱۲۵ هزار تومان شده است. صحبت بر سر نسبت گرانی به تورم است. من معتقدم مشکل از موج تورمی شدیدی است که کل اقتصاد کشور را دارد خفه می‌کند. تا چند سال قبل، خود ما کتاب‌هایی داشتیم که چند سال توی انبار می‌ماند و کم‌کم به فروش می‌رفت اما الان دیگر این امکان وجود ندارد که کتابی را چاپ کنیم و توی انبار بماند. اگر کتابی شش ماه توی انبار بماند، دیگر نمی‌تواند هزینه‌ی خودش را برگرداند. وقتی تورم بیشتر از ۴۰ درصد شده، هر فعالیت تولیدی با خطر برنگشتن سرمایه مواجه است. کتاب هم یک فعالیت تولیدی است. هزینه‌ی تمام شده‌ی کتابی در ۱۰۰ صفحه اگر الان حدود ۱۰۰ هزار تومان باشد، شش ماه دیگر خیلی بیشتر شده است. مشکل از نظر من قیمت کتاب نیست.

ترجمه‌ی رمان یک طرف، پیدا کردن ناشری که کار را قبول کند یک طرف دیگر. قبلاً فقط ترجمه بود که رمق آدم را می‌گرفت اما الان پیدا کردن ناشر سخت‌تر از آن شده است.

وضعیت طوری شده که ناشر فقط می‌تواند یقه‌ی مترجم و نویسنده را بگیرد. برای آخرین کاری که در سال ۱۴۰۱ منتشر کردم، ناشر ۱۵ درصد حق‌الترجمه پرداخت کرد اما الان همان ناشر برای کار جدید می‌گوید ۵.۷ درصد از قراردادت را باید کتاب برداری. یعنی به جای اینکه ۱۵ درصد به من پرداخت کند، ‌باید معادل نصف ۱۵ درصد را کتاب بگیرم.

غیر از پیشنهاد سرمایه‌گذاری مترجم یا نویسنده که همیشه وجود داشته، حالا ناشر پیشنهاد می‌دهد که در ۱۰۰ یا ۲۰۰ نسخه کتاب را به روش دیجیتال چاپ کند. تازه این پیشنهاد به مترجمی است با کارنامه وگرنه به مترجمان تازه‌کار همین پیشنهاد را هم ارائه نمی‌دهند و فقط همان سرمایه‌گذاری مترجم و نویسنده می‌ماند.

زمانی که مردم معمولی به شکل پیوسته و مداوم در حال از دست دادن سرمایه‌های اندک خود باشند، روابط جدیدی شکل می‌گیرد که در پرتو آن، هرکس تلاش می‌کند در بازار مکاره‌ای که هیچ نقشی در شکل‌گیری آن نداشته، خود را حفظ کند. عجیب نیست که در جامعه‌ی تورم‌زده، شهروندان به‌جای اینکه به تعالی و شکوفایی فکر کنند، درگیر منازعه‌ی تلخ بقا باشند.

•  
•