جدی شدن اخبار مربوط به گسترش همکاری‌های نظامی جمهوری اسلامی و روسیه، بحران در سیاست خارجی ایران را تشدید کرده است. طبق گزارش‌هایی که رسانه‌های وال استریت ژورنال، سی‌ان‌ان و بلومبرگ در هفته‌های اخیر منتشر کرده‌اند، سپاه پاسداران در حال انتقال موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد فاتح-۱۱۰ به روسیه است تا در جنگ اوکراین مورد استفاده قرار بگیرند. طبق این گزارش‌ها، شماری از نیروهای نظامی روسیه در ایران برای آموزش‌های نظامی مربوطه حضور دارند. سفر ارتشبد سرگئی شویگو، دبیر شورای امنیت ملی روسیه، در ۵ آگوست به تهران، در این خصوص روشنگر است. در آن زمان اعلام شد که دلیل سفر وی در بحبوبه تنش ایران و اسرائیل در پی ترور اسماعیل هنیه، تقویت مبادلات نظامی دو طرف بوده است.

وزارت خارجه اوکراین در واکنشی تند «تعمیق همکاری‌های نظامی تهران و مسکو را تهدیدی برای اوکراین، اروپا و خاورمیانه برشمرده و از جامعه بین‌المللی درخواست کرد تا فشار بر ایران و روسیه را افزایش دهد.»

خبرگزاری رویترز نیز گزارش داد که دولت آمریکا و اتحادیه اروپا در حال تصویب تحریم‌های جدید علیه جمهوری اسلامی برای مهار گسترش همکاری‌های نظامی ایران با روسیه هستند. در همین ارتباط شان ساوِت، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا، در مصاحبه با  سی‌ان‌ان اظهار داشت: «هر گونه انتقال موشک‌های بالستیک ایران به روسیه به معنای افزایش حمایت ایران از حمله کرملین به اوکراین است.»

اگرچه امیرسعید ایروانی، نماینده ایران در دفتر سازمان ملل در نیویورک، اخبار مربوط به ارسال موشک‌های بالستیک را تکذیب کرد، اما احمد بخشایش اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با سایت “دیده‌بان ایران” در پاسخ به این سؤال که “ارسال موشک‌های بالستیک ایران به روسیه می‌تواند تحریم‌های بیشتر و احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه را همراه داشته باشد”  گفته است: «دیگر بالاتر از سیاهی رنگی نیست. ما به حزب‌الله، حماس، حشدالشعبی موشک می‌دهیم، چرا به روسیه ندهیم.» او همچنین با افشای همکاری روس‌ها با جمهوری اسلامی در دور زدن تحریم‌ها اضافه کرده است: «موشک و پهپاد به روسیه می‌دهیم، سویا و ذرت می‌گیریم».

جمهوری اسلامی انتقال پهپاد به روسیه را نیز تکذیب کرده بود؛ امری که تقریبا صحت آن قطعی است. اما تکذیب حکومت ایران به خودی خود فاقد اهمیت بوده و ارزیابی نهادهای اطلاعاتی غربی در نهایت در این خصوص تعیین‌کننده است. در عین حال در مسیری دیگر بین دو دولت ایران و روسیه در خصوص ایجاد کریدور زنگزور در شمال غربی ایران اختلاف به وجود آمده است. روس‌ها در کنار ترکیه و جمهوری آذربایجان مدافع باز شدن این مسیر هستند، ولی جمهوری اسلامی با حمایت از ارمنستان مخالف تغییر در مسیرهای مواصلاتی در جنوب قفقاز است؛ امری که می‌تواند معادلات ژئوپلیتیکی را تغییر دهد. البته این اختلاف در سطحی نبوده که روابط سیاسی، نظامی و اقتصادی دو کشور را تحت‌الشعاع قرار دهد.

اگر صحت خبر ارسال موشک‌های بالستیک ایران به روسیه تایید شود، آنگاه فصل جدیدی در تنش بین جمهوری اسلامی و اروپا و آمریکا آغاز می‌شود که می‌تواند به صورت کامل پرونده بازسازی برجام و یا دستیابی به توافقی جدید در دولت مسعود پزشکیان را ببندد.

تقویت روسیه در جنگ با اوکراین برای اروپا به منزله تهدیدی موجودیتی است و در این صورت اتحادیه اروپا در چارچوب امنیت ملی خود ناگزیر به سمت اعمال فشار بیشتر بر جمهوری اسلامی خواهد رفت. جلوگیری از پیروزی روسیه در جنگ اوکراین برای اروپا و آمریکا جنبه‌ای حیثیتی و راهبردی دارد. در این فضا با توجه به هشدارهایی که مقام‌های ناتو داده‌اند، بعید نیست تروئیکای اروپا به سمت فعال کردن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های بین‌المللی ماقبل برجام حرکت کند. در این صورت برنامه هسته‌ای ایران مجددا به عنوان تهدیدی علیه صلح جهانی در چارچوب فصل هفتم منشور ملل متحد خواهد شد.

این وضعیت برای دولت پزشکیان هزینه بیشتری خواهد داشت؛ دولتی که حداقل در ظاهر به دنبال رفع تحریم‌ها و آشتی با دنیا بوده و نمایندگانش در تبلیغات انتخاباتی سعید جلیلی را نکوهش می‌کردند که با سهل‌انگاری و نگاه افراطی باعث تحمیل تحریم‌ها به کشور شده است. البته این صورتبندی غلط بود و تحریم‌ها محصول سیاست‌های افراطی نهاد ولایت فقیه بودند که مسعود پزشکیان پایبندی خود را به آنها اعلام کرده و می‌خواهد مجری آنها باشد.

پزشکیان و وزیر خارجه دولت چهاردهم، عباس عراقچی، هر دو تاکنون به صراحت از اتکا به شرق در سیاست خارجی حمایت کرده و از دولت‌های روسیه و چین برای حمایت از جمهوری اسلامی در برابر غرب و “تنها نگذاشتن” ایران قدردانی کرده‌اند.

در عین حال باید توجه داشت که گسترش همکاری‌های نظامی ایران و روسیه محصول انزوا و تنگنایی است که جمهوری اسلامی در پی بحران خودساخته در عرصه تجارت جهانی دچار آن شده است. ساختار دفاعی و نظامی ایران در حوزه راداری و تسلیحات هوایی دچار ضعف مشهود است. راهبرد خصومت با آمریکا و غرب‌ستیزی باعث شده که ایران نتواند ناوگان هوایی نظامی خود را بازسازی و ارتقاء بدهد. البته چین و روسیه نیز در خصوص افزاش توانمندی تسلیحاتی ایران در حوزه راهبردی همکاری چندانی نکرده‌اند. از سویی دیگر دریافت جنگنده‌های سوخو، سیستم دفاع موشکی و راداری پیشرفته، در شرایطی که قرار نیست راهبرد سیاست خارجی دستخوش دگرگونی شود، عملا به جلب رضایت روسیه و همکاری‌های متقابل گره خورده است.

اما عامل اصلی سمت‌گیری جمهوری اسلامی به سوی روسیه و چین، اشتراک راهبردی در تقویت اقتدارگرایی و تضعیف دموکراسی و لیبرالیسم در دنیا است. به عبارت دیگر، آنها در تغییر نظم جهانی در چارچوب ملاحظات ایدئولوژیکی، منافع خود را در اتحاد راهبردی با روسیه و چین ارزیابی می‌کنند. در سطحی پایین‌تر، فروش نفت و دور زدن تحریم‌ها برای وارد کردن کالاهای اساسی نیز جمهوری اسلامی را در تنگنا قرار داده تا امتیازاتی را به روسیه و چین بدهد.

در این شرایط اگر ارسال موشک به روسیه نهایی شود، دولت پزشکیان در مخمصه قرار خواهد گرفت و ممکن است برخلاف وعده‌هایی که داده، با چالش افزایش تحریم‌ها و تیره‌تر شدن روابط با اروپا درگیر شود. رهایی از این مخمصه نیازمند بازنگری در سیاست خارجی اعلامی و اعمالی است که حتی عباس آخوندی، از کارگزاران قدیمی جمهوری اسلامی نیز نسبت به آن هشدار داده است. تشدید تنش با غرب در روابط جمهوری اسلامی با همسایگان نیز اثر منفی می‌گذارد. حتی اگر تحریم‌های بین‌المللی احیا شود، مناسبات ایران و چین را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد.

از این رو دولت پزشکیان در بن‌بست قرار دارد. گام نخست برای برداشتن و یا خنثی کردن تحریم‌ها توقف اقدامات تنش‌زا است. اما دولت پزشکیان در سطح سیاست و راهبرد چنین ظرفیتی را فعلا از خود نشان نداده و باید در سیاست خارجی به سمت مخالفت با سپاه (میدان) و نهاد ولایت فقیه قدم بردارد. چنین اراده‌ای در پزشکیان دیده نمی‌شود، اما حتی اگر او تغییر رویه بدهد، باز هم با توجه به اختیارات محدودش و مانع مجلس و جایگاه فرادست سپاه در معادلات حقیقی قدرت، باز معلوم نیست که بتواند موفقیتی داشته باشد. تنها مصلحت‌سنجی خامنه‌ای در چارچوب احساس خطر از گسترش سطح تنش با غرب می‌تواند وضعیت را تغییر دهد که آن هم با توجه به همکاری پهپادی ایران و روسیه در جنگ اوکراین، تردید جدی وجود دارد که حداقل تا اطلاع ثانوی نرمش مورد نیاز انجام شود. البته نوع واکنش غرب و بخصوص اروپا نیز اثرگذار است.

بنابراین تایید ارسال موشک‌های بالستیک ایران به روسیه، فصل جدیدی را در درگیری غرب با جمهوری اسلامی خواهد گشود. فعلا قطعیت ارسال موشک مشخص نیست، اگر چه قرائن تایید‌کننده این خبر رو به افزایش هستند.