گروه جامعه ایرنا – خلیج‌فارس دریایی نیمه بسته با آبی گرمتر از متوسط دمای اقیانوس‌ها و سایر دریاهاست، در کنار آن آلودگی‌های نفتی، تخلیه آب توازن کشتی‌ها و تغییر اقلیم محیط‌زیست آن را بیش از پیش شکننده کرده است، این در حالیست که زیستگاه گونه های دریایی زیادی را در خود جای داده است که یکی از زیباترین آنها آبسنگ های مرجانی یا همان سنگ فرش های مرجانی کف دریاها و اقیانوس هاست که از غنی ترین و قدیمی ترین موجودات زنده روی زمین به شمار می روند.

صخره های مرجانی بعد از جنگل های مناطق حاره دومین منطقه زیستی غنی جهان است که در همه نواحی اقیانوسی از قطب تا استوا گسترش دارند، اقیانوس هند و آرام وسیع ترین قلمرو آبسنگ های مرجانی را دارند که به علت وسعت زیاد به چندین زیر قلمرو از جمله استرالیا، زنجیره هاوایی، فیلیپین، دریای سرخ و خلیج فارس تقسیم می شود که در این میان خلیج فارس به علت اینکه دریایی نیمه بسته است و حرارت آب در آن نسبتا بالاست گونه های بی نظیری را در خود پرورش داده است، مثلا مرجان‌ها دمای ۱۸ تا ۳۲ درجه را می‌توانند تحمل کنند اما در خلیج فارس دمای ۱۴ و ۳۶ درجه هم ثبت شده است.

آبسنگ های مرجانی نسبت به افزایش دما بسیار حساس و شکننده اند اما آبسنگ های مرجانی خلیج فارس در شرایط بسیار سخت اکولوژیکی از لحاظ دما، شوری و کدورت قرار دارند و در این شرایط نیز به حیات خود ادامه می دهند، حدود ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیج فارس شناسایی شده که ۱۰۳ گونه آن در جزایر ایرانی خلیج فارس وجود دارد از این رو خلیج فارس یکی از زیستگاه های مهم و حایز اهمیت آبسنگ ها است، در واقع تقریبا تمامی جزایر ایرانی با آبسنگ های مرجانی محاصره شده است، حدود ۱۷ جزیره ایرانی در خلیج فارس وجود دارد که جزایر خارک، خارکو، فارسی، خلیج نایبند، لاوان، هندورابی، شیدور، کیش، لارک، هنگام، سیری، فارور، بنی فارور و ابوموسی مهمترین مناطق مرجانی ایران هستند که وضعیت پوشش مرجانی خوبی دارند.

طی چند سال گذشته فعالیت های انسانی مانند صید و صیادی، غواصی، گردشگری دریایی، آلودگی های نفتی و قاچاق به عنوان عوامل انسانی و از سوی دیگر گرمایش زمین به عنوان عامل طبیعی بخش زیادی از آبسنگ های مرجانی خلیج فارس را از بین برده و به اصطلاح دچار سفید شدگی شده اند، در واقع زمانی که دمای آب بیشتر از حد معمول افزایش یابد دراین شرایط آبسنگ ها دچار سفیدشدگی می شوند یعنی رنگشان سفید می شود و به مرور از بین می روند، البته در این شرایط بخشی ممکن است دوباره به حالت عادی برگردند اما بخشی کامل از بین می روند، حالا هم که داده های ناسا نشان می دهد دمای سطح دریا در خلیج فارس تا نزدیک ۱۰۰ درجه فارنهایت افزایش یافته که کمی با بالاترین دمای ثبت‌شده روی زمین فاصله دارد، شاید این افزاش دما زنگ خطری برای آبسنگ های مرجانی باشد.

قطعا این روند افزایش دما و ماندگاری آن تاثیرات منفی بر روی زیستمندان و آبسنگ های مرجانی خلیج فارس خواهد داشت که رئیس گروه اکولوژی دریا دفتر زیست بوم های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: خلیج فارس یک خلیج نیمه بسته است و جریانات آبی در این منطقه محدود است از طرفی هم در منطقه جغرافیایی قرار دارد که دمای آب در آن منطقه بالا رفته است که افزایش دما باعث می شود زیستگاه ها تحت تاثیر قرار بگیرند و سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی را به همراه داشته باشد.

مهدی بلوکی افزود: در سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ که سفیدشدگی گسترده ای در آبهای دنیا برای آبسنگ های مرجانی رخ داد حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد مرجان های دنیا سفید شده بودند اما همان زمان در خلیج فارس شاهد سفیدشدگی ۹۰ درصدی مرجان ها بودیم، این یعنی اینکه شدت اتفاقاتی که در منطقه رخ می دهد نسبت به جاهای دیگر بیشتر است.

وی اظهار داشت: با این حال باز هم اینطور نیست که همه زیستگاه های ما نابود می شوند و از بین می روند چون موجودات با اتفاقات منطقه خودشان را تطبیق می دهند و تا جایی که ممکن باشد سعی می کنند با شرایط سازگار شوند، البته این تطبیق و تحمل شرایط هم نقطه ای دارد و ممکن است بعد از آن دیگر سازگاری اتفاق نیفتد.

وی ادامه داد: در منطقه ما آبسنگ های مرجانی بیشترین تاثیر را می پذیرند، بر این اساس نسبت به جاهای دیگر دنیا نسبت به افزایش دمای آب مقاوم تر شدند، نرمال دمای آب برای تحمل آبسنگ های مرجانی همه جای دنیا بین ۱۸ تا ۳۲ درجه سانتیگراد است در این دما محیط مناسبی برای رشد مرجان ها فراهم می شود، اما در خلیج فارس مثلا ۱۵ یا ۲۰ سال پیش دمای کمتر از ۱۸ درجه ثبت شد حتی ۱۴ درجه هم داشتیم و مرجان ها زیست می کردند، الان هم دمای بالاتر از ۳۴ و ۳۵ درجه را هم ثبت می کنیم باز هم مرجان ها هستند.

بلوکی تاکید کرد: البته سفیدشدگی اتفاقی است که معمولا هر چند سال یکبار رخ می دهد اما مساله مهم این است که اکنون شدت و تواتر آن بیشتر شده یعنی میزان سفیدشدگی نسبت به سال های گذشته بیشتر شده است، همچنین در سال های گذشته میزان سفیدشدگی کمتر بود مثلا ۳۰ تا ۴۰ درصد مرجان ها سفید می شدند و هر هشت یا ۱۰ سال یکبار رخ می داد اما اکنون فاصله زمانی رخ دادن سفیدشدگی کم شده و به ۴ تا ۶ سال رسیده است بنابراین از این لحاظ شرایط در حال نامساعد شدن است.

وی به نقش گرمایش جهانی در روند سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی اشاره کرد و گفت: گرمایش جهانی مساله ای نیست که بگوییم فقط برای ما رخ می دهد بلکه بر تمام دنیا تاثیر می گذارد در منطقه ما هم تاثیر خودش را می گذارد، مساله این است که منطقه ما قبلا نسبت به بقیه دریاها و خلیج ها دمای آب آن بالاتر بود و الان هم شدت بالاتری دارد.

رئیس گروه اکولوژی دریا دفتر زیست بوم های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره اینکه وقتی آبسنگی سفید می شود آیا دوباره امکان احیا شدن آن وجود دارد گفت: وقتی آبسنگ مرجانی سفید می شود حدود ۲ تا سه هفته فرصت دارد تا برگردد، در واقع یک جلبک همزیست با مرجان زندگی می کند که رنگش را از آن می گیرد وقتی دمای آب بالا می رود در مرجان یک سیستم تدافعی ایجاد می شود و برای اینکه بتواند خودش را زنده نگه دارد آن جلبک را از خود دور می کند تا دیگر هزینه اضافه ای نداشته باشد تا آن جلبک را در خود نگه دارد، سعی می کند برای زنده ماندن خودش انرژی بگذارد و بتواند بقای خود را تنظیم کند.

وی افزود: البته آن جلبک همزیست هم به حیات آبسنگ کمک می کند در واقع با فتوسنتزی که انجام می دهد به نوعی غذا را برای آبسنگ تامین می کند اما نگه داشتن آن نیاز به انرژی دارد، حالا زمانی که دما بالا می رود و شرایط برای مرجان استرس زا می شود، جلبک را از خود خارج می کند تا بقای خودش را تضمین کند، آبسنگ مرجانی می تواند ۲ تا سه هفته شرایط بدون جلبک را تحمل کند اگر شرایط و دمای آب مساعد شود، احتمال بازگشت آن جلبک و حیات دوباره مرجان وجود دارد اما اگر شرایط مساعد نشود و دمای آب برای مدت طولانی بالا بماند باعث از بین رفتن مرجان و مردن آن می شود.

به گفته وی معمولا سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی ماه های مرداد و شهریور به صورت مقطعی و کوتاه مدت رخ می دهد و بعد از بهتر شدن شرایط بر می گردند.

بلوکی با اشاره به اینکه به صورت سالانه و مداوم پایش انجام می دهیم اظهار داشت: پنج هزار کیلومتر خط ساحلی و ۲۰ تا ۲۵ منطقه مرجانی اصلی در خلیج فارس داریم برای همین نمی توانیم همه را پایش کنیم بنابراین به صورت موردی این کار را انجام می دهیم، در سال های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ جاهای مختلف درصد سفیدشدگی متفاوت بود مثلا در جزیره خارک در عمق کمتر از ۵ متر بیش از ۹۰ درصد مرجان ها سفید شده بودند، اما مقداری پایین تر از عمق آب چون دما کمتری دارد شرایط بهتر بود، اما از سال ۲۰۱۷ به بعد دیگر سفیدشدگی رخ نداد و بیشتر ریکاوری بود، شرایط مساعد شد و طبیعت شروع به بازسازی خود کرد، مرجان هایی که مانده بودند شروع به لاروریزی کردند و دیدیم که درصد پوشش مرجانی از کمتر از ۱۰ درصد پارسال در منطقه خارک به حدود ۴۰ تا ۴۵ درصد در خرداد و مرداد ماه امسال رسید، آن ۱۰ درصد باقیمانده هم وقتی شرایط که فراهم شد خودشان را بازسازی و تکثیر کردند.

وی افزود: دمای آب در سه تا چهار سال گذشته زیاد بالا نرفته بود از این رو مرجان هایی که باقیمانده بودند خودشان را ریکاوری کردند، برای همین وقتی زیستگاهی سفیدشدگی داشته باشد نمی گوییم که زیستگاه از بین رفته، این یک اتفاق طبیعی است و همیشه رخ می داده و بعدها هم رخ خواهد داد، در این شرایط گونه های مقاوم تر جایگزین می شوند و تکثیر می یابند و شرایط را برای ادامه زندگی فراهم می کنند.

وی تاکید کرد: در واقع وقتی یک زیستگاه مرجانی دچار سفیدشدگی می شود و حتی مرجان های آن می میرد و از بین می رود خود زیستگاه که از بین نمی رود درست است که مرجان مرده اما زیستگاه سرجای خود قرار دارد بعد از یک مدتی اگر شرایط مساعد شود و دمای آب به حد نرمال برسد، دوباره مرجان ها سعی می کنند خودشان را بازسازی کنند.

بلوکی درباره شرایط امسال آبسنگ های مرجانی در خلیج فارس گفت: امسال انتظار داشتیم سفیدشدگی شدیدی داشته باشیم اما تاکنون نداشتیم و امیدوارم که این اتفاق نیفتد، البته برای اینکه ببینیم شرایط چگونه است و آیا سفیدشدگی رخ داده یا نه باید فصل گرما و دمای بالای آب بگذرد اگر الان برای پایش اقدام کنیم نتیجه ای که مثلا ۲ یا سه هفته دیگر می گیریم را نمی گرفتیم اما خوشبختانه گزارش هایی که از استان ها داریم تاکنون وضعیت نامساعدی نبوده است.

وی ادامه داد: امسال گزارش های زیادی از سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی از نقاط مختلف دنیا به گوش می رسد، ما هم از قبل شواهدی داشتیم که ممکن است این سفیدشدگی به آبهای ما هم برسد از این رو با استان ها نامه نگاری های لازم را انجام دادیم تا به صورت مداوم پایش داشته باشند و مرتب منطقه را رصد کنند تا اگر اتفاقی افتاد بلافاصله در جریان قرار بگیریم اما تا الان گزارشی از سفیدشدگی نداشتیم.

رئیس گروه اکولوژی دریا دفتر زیست بوم های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار داشت: خلیج فارس دریایی غنی از لحاظ داشتن آبسنگ های مرجانی است و جزایر خارک و خارکو، فارسی، خلیج نایبند ( البته تا حدودی ضعیف شده اما خوب است)، جزیره لاوان، هندورابی، شیدور، کیش، لارک، هنگام، سیری، فارور ، بنی فارور و ابوموسی وضعیت پوشش مرجانی خوبی دارند.

وی درباره تاثیر فعالیت پتروشیمی ها بر روی آبسنگ های مرجانی گفت: بیشترین تاثیر فعالیت پتروشیمی ها را در منطقه عسلویه می بینیم و خلیج نایبند هم نزدیک عسلویه قرار دارد، سال های گذشته منطقه عسلویه پوشش مرجانی خیلی خوبی داشت اما ساخت و سازهایی که توسط پتروشیمی ها در منطقه انجام شد خیلی از مناطق مرجانی را از بین برد بنابراین اکنون منطقه ای مرجانی در عسلویه نداریم یک منطقه مانده بود که آنهم در سفیدشدگی سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ از بین رفت.

بلوکی ادامه داد: همچنین فعالیت های نفتی در جزیره خارک، لاوان و سیری بر روی آبسنگ های مرجانی تاثیرگذار بوده، البته در سال های اخیر از طرفی سخت گیری ها و از طرف دیگر هماهنگی ها خیلی بیشتر شده است، شرکت های نفتی و وزارت نفت به اهمیت زیستگاه ها بیشتر واقف شده اند و نسبت به گذشته اصول را بهتر رعایت می کنند، حتی گاهی کنار سازمان محیط زیست قرار می گیرند و به احیای زیستگاه ها کمک می کنند، مثلا در جزیره خارک شرکت نفت به ما کمک کرد که یک زیستگاه مرجانی را بازسازی و احیا کنیم.

وی درباره تاثیر طرح تکثیر آبسنگ ها بر بازسازی زیستگاه ها گفت: احیای زیستگاه با تکثیر مرجان ها فعالیتی است که در همه دنیا شروع شده در واقع فعالیت جدیدی است و حدود ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر همه جای دنیا این کار را شروع کردند، ما هم در چهار تا پنج سال گذشته کارهایی را در خلیج چابهار و در کیش و خارک آغاز کردیم که نتایج بسیار خوبی در هر سه منطقه گرفتیم، نتایج به حدی خیره کننده بود که انگیزه ای شد تا آنرا ادامه دهیم.

وی اظهار داشت: برای اینکه یک زیستگاه مرجانی بعد از سفیدشدگی خود را بازسازی کند به زمان زیادی نیاز دارد از این رو انجام کارهایی مانند تکثیر و کاشت مرجان ها می تواند در زمان کمتری زیستگاه را احیا و بازسازی کند، این کار لازم است اما قطعا کافی نیست، در واقع نمی شود گفت که زیستگاه را احیا می کنیم اما تهدیدات را نادیده بگیریم، تهدیدات صیادی ، کشتیرانی، آلودگی نفتی و گرمایش جهانی بسیار جدی هستند، بنابراین اگر تمام کارهای احیایی را انجام دهیم اما فکری برای این تهدیدات نکنیم، بی فایده است، باید هم تکثیر، احیا و هم کنترل تهدیدات موازی هم پیش روند تا بتوان به نتیجه مناسب تری رسید.

بلوکی افزود: در خلیج چابهار حدود ۴ هزار قلمه مرجانی، خارک بیش از ۲۰ هزار قلمه و در کیش ۶ هزار قلمه مرجانی کاشته شد، در این سه منطقه ای که فعالیت داشتیم به حدی اتفاقات جالبی را مشاهده کردیم که یکی از انگیزه های ما برای ادامه این کار شد تا با سرعت بیشتری زیستگاه ها را بازسازی کنیم.

وی تاکید کرد: از سال ۲۰۱۷ که در این مناطق کار کردیم و مرجان کاشتیم، به طور مرتب و سالانه کار پایش را انجام دادیم، وضعیت مرجان هایی که کاشته بودیم عالی شد، در یک مقطعی به علت یک سری از فعالیت های لایروبی که سازمان بنادر در آن منطقه انجام داد و اصول اولیه آنرا رعایت نکرد و تذکرات ما را هم جدی نگرفت، باعث شد یک سری مرجان هایی که در سال های گذشته منتقل شده بودند از بین بروند، بعد از آن سعی کردیم با هدف احیا و بازسازی قلمه مرجان بکاریم و منطقه را ریکاوری کنیم، هر سال هم پایش انجام دادیم و هر جا هم لازم بود دوباره قلمه زدیم، الان وضعیت روبه بهبود است.

وی با اشاره به اینکه در راستای بازسازی زیستگاه ها و حفاظت از آبسنگ های مرجانی باید یک سری اقدامات منطقه ای و یک سری اقدامات جهانی انجام شود، گفت: به صورت منطقه ای هر کشوری باید یک سری اقدامات انجام دهد و مثلا آلودگی را کنترل کند، در واقع وقتی که آبسنگ های مرجانی دچار سفیدشدگی می شوند آنهایی که باقی می مانند مرجان هایی مقاوم تر هستند و شاید در آنها تغییر ژنتیکی رخ داده باشد که باعث شده شرایط سخت تر را تحمل کنند که می توان از آن زیستگاه حفاظت و پایش بیشتری کرد تا دوباره احیا شود، حتی می توان از آنها برای بازسازی و احیا سایر زیستگاه های مرجانی استفاده کرد.

رئیس گروه اکولوژی دریا دفتر زیست بوم های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست تاکید کرد: البته تمام اینها منوط به این است که تهدیدات را کنترل کنیم و کاهش دهیم که این هم عزم ملی و هم جهانی می خواهد که همه با هم دست به دست هم بدهند، اینکه فقط ما به فکر این مساله باشیم حل شدنی نیست و اینکه همه دنیا به فکر این موضوع باشد و ما به فکر آن نباشیم باز هم شدنی نیست، اینکه انتظار داشته باشیم سازمان حفاظت محیطزیست به تنهایی از عهده این کار بربیاید هم اصلا امکانپذیر نیست باید با همکاری سایر نهادها و جوامع محلی اقدامات سازنده صورت گیرد.