پروفسور داود غلام آزاد(*)

داوود غلام آزاد

ترجمه از آلمانی با کمک هوش مصنوعی

ابهام نمادین و بحران جهت‌گیری جمعی

انقلاب موسوم به اسلامی در سال ۱۹۷۹، تا حد زیادی به‌سبب آن ممکن شد که مفاهیم مرکزی‌ای چون عدالت، آزادی، ملت یا اسلام به‌عمد مبهم باقی ماندند. گروه‌های گوناگون — از سکولارها تا اسلام‌گرایان — توانستند از نظر عاطفی با همین واژه‌ها پیوند برقرار کنند، چرا که رابطه میان دال (واژه) و مدلول (مقصود واقعی) روشن نبود. مثلاً واژهٔ اسلام هم‌زمان به‌معنای عدالت اجتماعی، پاکی معنوی، حاکمیت سیاسی، هویت فرهنگی یا نظم الهی فهم می‌شد. این ابهام در کوتاه‌مدت باعث انسجام شد، اما در درازمدت به واگرایی و فروپاشی انجامید.

نظریه نماد جامعه‌شناختی فرآیندی به عنوان یک رویکرد

تجربیات ایرانیان از زمان انقلاب مشروطه، نظریه نماد-جامعه‌شناختی فرآیندی را تأیید کرده است که نظم اجتماعی صرفاً مبتنی بر خشونت یا نهادها نیست، بلکه مبتنی بر معانی نمادین مشترکی است که عواطف را به هم پیوند می‌دهد و رفتار را هماهنگ می‌کند هرگاه این معانی مبهم یا دلبخواهی به‌کار روند، بحران‌های عمیق معنایی و بی‌اعتمادی پدید می‌آید. این دقیقاً همان اتفاقی است که دوباره با اسلامی شدن انقلاب رخ داد: مردم گمان کردند که از اندیشه‌ای مشترک الهام می‌گیرند — اما بعداً روشن شد که معنای این واژه‌ها نزد هر گروهی متفاوت بود.

پیامدها برای اپوزیسیون امروز

امروز نیز این ابهام نمادین مانع همکاری گروه‌های مخالف شده است. مشروطه‌خواهان، جمهوری‌خواهان، چپ‌ها، لیبرال‌ها یا اقوام مختلف همه از «دموکراسی»، «حقوق بشر» یا «قانون اساسی» سخن می‌گویند — ولی اغلب منظورهای متفاوتی دارند. این باعث بی‌اعتمادی، انسداد عاطفی و نبود جهت‌گیری مشترک می‌شود. بی‌توجهی به تمایز میان دال و مدلول — که در جمهوری اسلامی به یک استراتژی قدرت بدل شد — تا امروز پابرجاست.

راه ‌حل: میهن‌دوستی قانون‌محور به‌عنوان بنیان روشن نمادین

میهن‌دوستی قانون‌محور راه برون‌رفت از این وضعیت را می‌گشاید. این نوع وطن‌دوستی حس مشترک را نه از طریق هویت‌های همسان، بلکه از طریق اصول و روندهای مشترک ایجاد می‌کند. نکات کلیدی:

• واژه‌هایی مانند حاکمیت قانون، آزادی، کرامت انسانی یا ملت در چارچوب قانون اساسی دموکراتیک به‌طور روشن تعریف شده و نهادینه می‌شوند.
• مناقشات سیاسی نه از طریق هیجان نسبت به واژه‌های مبهم، بلکه از طریق روندهای شفاف و قانونی انجام می‌پذیرد.
• پیوند عاطفی به قانون اساسی است، نه به دین، قومیت یا رهبر.

از این طریق می‌توان حس مشترکی ایجاد کرد که نه استبدادی است و نه انحصاری — بلکه فراگیر، دموکراتیک و یادگیرنده است.

Hannover, 12.05.2025

https://gholamasad.jimdofree.com/kontakt/

(*) داود غلام آزاد پروفسور باز نشسته رشته جامعه شناسی در دانشگاه هانوفر آلمان است. از ایشان نوشته ها و کتب متعددی در زمینه مشکلات دموکراسی در ایران موجود میباشد.

متن آلمانی نوشته:

Sinn- und Identitätskrisen als Folge symbolischer Mehrdeutigkeit – Vom Missbrauch religiöser Bezeichner zur Notwendigkeit eines Verfassungspatriotismus als Gemeinsinn

1. Symbolische Mehrdeutigkeit und die Krise der kollektiven Orientierung

Die sogenannte Islamische Revolution von 1979 ist nicht zuletzt deshalb möglich geworden, weil zentrale Begriffe wie Gerechtigkeit, Freiheit, Volk oder Islam bewusst mehrdeutig gehalten wurden. Unterschiedlichste Gruppen – von Säkularen bis zu Islamisten – konnten sich affektiv mit denselben Schlagworten identifizieren, weil die Beziehung zwischen Bezeichner (Wort) und Bezeichnetem (gemeintem Inhalt) nicht eindeutig war. Der Begriff Islam etwa wurde gleichzeitig als soziale Gerechtigkeit, spirituelle Reinheit, politische Souveränität, kulturelle Identität oder göttliche Ordnung interpretiert. Diese Unschärfe hatte kurzfristig integrierende, langfristig jedoch desintegrierende Wirkung.

2. Prozesssoziologische Symboltheorie als Zugang

Die Erfahrungen der Iraner seit der konstitutionellen Revolution haben die prozesssoziologische Symboltheorie bestätigt, dass gesellschaftliche Ordnung nicht nur auf Gewalt oder Institutionen beruht, sondern auf gemeinsamen symbolischen Bedeutungen, die Affekte binden und Verhalten koordinieren. Wenn diese Bedeutungen jedoch mehrdeutig oder willkürlich verwendet werden, kommt es zu tiefgreifenden Sinn- und Vertrauenskrisen. Genau das geschah wieder mit der Islamisierung der Revolution: Die Menschen glaubten, von einer gemeinsamen Idee getragen zu sein – bis sich herausstellte, dass ihre Bedeutungszuschreibungen grundverschieden waren.

3. Folgen für die gegenwärtige Opposition

Auch heute noch erschwert diese symbolische Unklarheit die Kooperation oppositioneller Gruppen. Monarchisten, Republikaner, Linke, Liberale oder Ethnien sprechen zwar von „Demokratie“, „Menschenrechten“ oder „Verfassung“ – doch sie meinen oft Unterschiedliches. Das schafft Misstrauen, Affektblockaden und verhindert kollektive Orientierung. Die Missachtung der Differenz von Bezeichner und Bezeichnetem, wie sie in der Islamischen Republik zur Machtstrategie wurde, wirkt bis heute nach.

4. Lösung: Verfassungspatriotismus als symbolisch klare Grundlage

Verfassungspatriotismus bietet einen Ausweg. Er stiftet Gemeinsinn, nicht über gemeinsame Identität, sondern über gemeinsame Verfahren und Prinzipien. Entscheidend ist:

• Die Begriffe wie Rechtsstaat, Freiheit, Würde, Volk werden im Rahmen einer demokratischen Verfassungsordnung eindeutig definiert und institutionell gesichert.
• Die politische Auseinandersetzung erfolgt nicht über affektive Bindungen an undeutliche Begriffe, sondern über transparente Verfahren.
• Die emotionale Bindung gilt der Verfassung, nicht einer Religion, Ethnie oder Führungsfigur.

Damit lässt sich ein Gemeinsinn etablieren, der weder autoritär noch exklusiv ist – sondern integrativ, demokratisch und lernfähig.

Hannover, 12.05.2025

https://gholamasad.jimdofree.com/kontakt/

Glossar / واژه‌نامه

به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید