کانون شهروندی زنان: روز ۱۵ مهرماه ۱۳۹۴، در آستانه «روز کودک» در ایران، کانون شهروندی زنان با همکاری کمیسیون حقوق بشر اسلامی، نشستی با عنوان «مسئولیت دولت ها و جامعه مدنی در قبال کودکان زندانیان» برگزار کرد. در کنار این نشست نمایشگاهی از نقاشی های کودکان زندانیان نیز برپا بود.
شیما قوشه، وکیل دادگستری و عضو کانون شهروندی زنان که این نشست را اداره می کرد در ابتدا گفت: «امروزه در سطح جهانی استانداردهای بین المللی، تسهیلات خاصی را برای زنان زندانی و به ویژه مادران زندانی در نظر می گیرد، هر چند چنین رویکردی همواره می توند خطر کلیشه سازی جنسیتی را به همراه داشته باشد، اما واقعیت آن است که قوانین برابر برای زنان و مردان زندانی الزاما نمی‌تواند برابری را برای زنان زندانی به ارمغان بیاورد، زیرا زندان، تاثیر متفاوتی بر زنان نسبت به مردان می گذارد، آن هم وقتی پای کودکان در میان باشد. با توجه به این واقعیت هاست که در چند سال اخیر با ابتکار کشور تایلند، پیش‌نویس سندی بین‌المللی با عنوان «قواعد سازمان ملل در خصوص رفتار با زنان زندانی و تدابیر غیر سالب آزادی برای بزهکاران زنان» در رابطه با رفتار با زنان زندانی تهیه شده که به «قواعد بانکوک» معروف است. از سوی دیگر در سطح بین المللی به کودکان زندانیان نیز در سال های اخیر توجه خاصی صورت گرفته است. به طوری که در سی ام سپتامبر ۲۰۱۱، برابر با هشتم مهرماه ۱۳۹۰، کودکان زندانیان برای اولین بار به طور خاص مورد توجه کمیته حقوق کودک سازمان ملل قرار گرفتند. بنابراین قوانین خاص برای زنان و به ویژه مادران زندانی به واسطه وجود کودکان یکی از ضرورت هایی است که جامعه بشری به آن واقف شده است» وی در ادامه گفت: «از همین روست که ما امروز به مناسبت روز کودک در ایران، تلاش کردیم که موضوع کودکان زندانیان و نیز در همین رابطه مادران زندانی را در مرکز توجه این نشست قرار دهیم. از طرفی فکر کردیم که نمی توانیم در مورد کودکان زندانیان صحبت کنیم بدون آن که صدای خود کودکان زندانیان را به طور مستقیم انعکاس ندهیم. برای همین تلاش کردیم که در کنار این نشست نمایشگاهی کوچک از نقاشی های کودکان زندانیان را برپا کنیم تا در واقع از طریق خود این نقاشی ها صدای آنان را در این نشست انعکاس داده باشیم.»
سارا باقری: باید برنامه های مشترکی برای برقراری و پایداری رابطه والدین زندانی و فرزندان شان برگزار شود
سارا باقری، وکیل دادگستری و عضو کانون شهروندی زنان، به عنوان اولین سخنران این نشست درباره حقوق کودکان مادران دربند صحبت کرد. سارا باقری با بررسی حقوقی این موضوع بر اساس مطالعات آماری گفت: آمارها حاکی از این است که جمعیت زنان زندانی نسبت به مردان کمتر است. در ایران آماری که سازمان زندان ها اعلام کرده مبنی بر این است که حدود ۵ درصد زندانیان را زنان تشکیل داده اند. در این بین هم حدود ۷۰ درصد زندانیان متأهل هستند. آماری که رئیس دفاتر زنان و کودکان اعلام کرده است، نگهداری حدود ۴۰۰ کودک در زندان ها بوده است.
سارا باقری در ادامه به ماده مربوطه قانون داخلی یعنی تبصره ماده ۶۵ آئین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی اشاره کرد که در این ماده اشاره شده که زندانیان زن می توانند اطفال خود را تا ۲ سال به همراه داشته باشند و روسای زندان ها می توانند در هر زندان نسبت به تفکیک و جداسازی اطفال ۲ سال تا ۶ سال در محل مجزا (مهد کودک) اقدام و یا نسبت به انتقال اطفال به بهزیستی مبادرت نمایند. باقری در توضیح این ماده گفت: جرم مادر در نگهداری کودک تأثیری ندارد مگر اینکه جرم مادر، کودک آزاری باشد که در این صورت، مادر چون خودش باعث آزار شده است صلاحیت نگهداری فرزند را ندارد.
این وکیل دادگستری در مورد زنان باردار هم تاکید کرد که اصولا زنان باردار نباید به زندان ها فرستاده شوند، اما اینکه در برخی کشورها زنان باردار هنگام وضع حمل با زنجیر مهار می شدند و یا اینکه توسط مردان تا بیمارستان محافظت می شوند که این جای تأسف دارد. او پیشنهاد کرد که چرا به جای این کار از بحث حصر خانگی برای این زنان استفاده نمی شود؟ وی در ادامه افزود: یکی از تمهیداتی که باید در این مورد اندیشیده شود، ایجاد سلول های مجزا است. از طرفی هم توجه به رژیم غذایی این افراد در زندان کمتر مورد توجه قرار می گیرد. او پیشنهاد کرد که زنان باردار زندانی نباید در سلول های انفرادی باشند.
سارا باقری همین طور گفت: بسیاری از کشورها فضایی را در نظر میگیرند که کودک از حق داشتن وسایل بازی و پزشک مخصوص برخوردارند اما در ایران چنین شرایطی وجود ندارد و متاسفانه کودکان همراه مادرانشان در زندان نگه داشته می شوند و این از نظر تربیتی هم برای کودک مناسب نیست. نگهداری کودکان بعد از ۲ سال هم روسای زندان ها سپرده می شود و او در رابطه با همین بحث به زندان زنجان اشاره کرد و گفت: در زندان زنجان کودکی وجود ندارد که تمهیداتی در نظر گرفته شود اما در زندان کرمانشاه، اقدام به احداث مهد کودک کردند که این خود نکته مثبتی است. او به ماده ۱۷۶ آئین نامه اجزایی هم درباره ملاقات کودکان با مادران هم اشاره کرد و گفت: راهکارهایی برای ملاقات باید در نظر گرفته شود مثل اینکه فرزندان با مادرانشان و یا پدرانشان باید به دور از ماموران زندان ملاقات کنند و حتی در ماده ۱۷۹ آئین نامه هم اشاره شده است که با موافقت روسای زندان در مواردی می توانند، ملاقات خصوصی و بدون مراقب داشته باشند.
باقری همچنین گفت که باید برنامه های مشترکی برای برقراری و پایداری رابطه مادر و فرزند برگزار شود. مثلا در بعضی کشورها امکان تماس از طریق برنامه اسکایپ برای کودکان در نظر گرفته شده است و یا اینکه برنامه قصه خوانی از طریق ضبط صوت برای کودکان گذاشته می شود. او اظهار امیدواری کرد که برخی سازمان های غیر دولتی این اقدامات را انجام دهند.
این وکیل دادگستری گفت که در کرج، ارومیه، کرمانشاه و ورامین و چند شهر دیگر اقدام به احداث مهد کودک در زندان برای کودکان کرده اند و متولی این امر سازمان بهزیستی است. اما در عین حال گفت که ایده آل ترین مطلب این است که مهد کودک خارج از محیط زندان باشد. همین طورکه در شهر ری این اقدام را انجام می دهند اما با عدم همکاری سازمان بهزیستی رو به رو شده اند.
سارا باقری در پایان به برخی قوانین کشورهای دیگر اشاره کرد و گفت که در چین اعتقادی نیست که کودک باید در زندان همراه مادرش باشد مگر در موارد خاصی که قانون پیش بینی کرده است. در این صورت هم مادر خارج از زندان دیدار می کند. در فرانسه کودکان همراه مادرانشان تا ۱۸ ماهگی هستند و پس از آن مراجع دارای صلاحیت تایید می کنند که کودک بتواند همراه مادرش در زندان باشد. در اسپانیا نیز تا سه سالگی به شرط اثبات صلاحیت این امکان فراهم شده است.
ملیحه وفامهر: وقتی پدر یا مادری زندانی می شوند، احتمال جدایی بین والدین کودک وجود دارد و احتمالا درآمدهای خانه هم کاهش پیدا می کند و این آثار سویی روی کودکان آنان دارد
در ادامه این نشست، ملیحه وفامهر، روانشناس کودک، تاثیرات دوری مادر از فرزند به دلیل ارتکاب جرم و زندانی شدن را بررسی کرد. وفامهر گفت: بزرگترین مشکلی که بچه های زندانیان با آن مواجه هستند، برچسب خوردن است. این مساله باعث می شود که بچه ها منزوی شوند و حتی گاهی باعث می شود که کودکی مدرسه خود را ترک کنند. او توضیح داد: وقتی کودکی برای ملاقات با پدر یا مادرش در زندان، از مدرسه باید اجازه بگیرد، مجبور است که شرایط خود را توضیح دهد و همین یک آسیب برای اوست. ضمن اینکه بچه ها گاهی خود را مجرم می دانند چون گاها در جامعه با کودکان هم مانند والدین مجرمشان برخورد می شود.
ملیحه وفامهر درباره واکنش های بچه ها نسبت به این مساله گفت: همیشه احساس فقدان در بچه ها می ماند. واکنش های روانی و بدنی هم ارتباط نزدیکی دارد به اینکه روابط آنها چه طور باشد. اگر کودکی درون گرا باشد منزوی می شود اما بچه های برون گرا، پرخاش گر می شوند و خطر بزهکاری نیز در آنها به وجود می آید.
وفامهر توضیح داد: وقتی پدر یا مادری زندانی می شوند، احتمال جدایی بین والدین کودک وجود دارد و احتمالا درآمدهای خانه هم کاهش پیدا می کند و این آثار سویی روی کودکان آنان دارد. وی در ادامه افزود: معمولا مصاحبه ها نشان داده است که در لحظاتی که دستگیری انجام می شود، روی کودکان تاثیرات منفی زیادی برجای می گذارد. به همین دلیل است که خیلی مهم است که در مواقعی دستگیری والدین، مسئولان قضایی، با آرامش برخورد کنند و مساله را به بچه ها توضیح دهند. در مرحله دوم هم وقتی پدر یا مادر زندان هستند، حس رابطه والدین با بچه ها مهم است. ایده آل این است که ملاقات های بچه ها با والدین شان حضوری انجام شود اما گاهی به دلیل فاصله زیاد بین محل زندگی بچه ها و زندان این امر امکان پذیر نیست. از این روست که دولت ها و دستگاه قضایی باید در چنین مواقعی، روش های جایگزینی پیدا کنند، به طوری که فاصله والدین با بچه ها زیاد نشود. چراکه وقتی بچه ها از والدین دور هستند، شروع به خیالبافی در مورد این که ممکن است چه اتفاقی بیافتد، می کنند و همین باعث بروز استرس در آنها می شود.
ملیحه وفامهر همین طور گفت که اولین ملاقات برای بچه ها خیلی مهم است. وی در ادامه این پرسش را مطرح کرد که آیا اصولا در زندان بودن بچه ها با مادران خوب است یا خیر؟ او در پاسخ به این پرسش گفت: یکی از اثرات منفی اش این است که کودک هم همان رنجی را تجربه می کند که مادر تجربه می کند و اثر مثبت اش هم این است که حداقل کودک در کنار مادرش است و این باعث حفظ رابطه بین مادر و کودک می شود. وفامهر گفت: تجربه در هند نشان داده که می توان کودک را در خانه های اطراف زندان نگهداری کرد. این درحالی است که در اسپانیا پدر و مادری که هر دو زندان هستند در سلول هایی خانوادگی به همراه فرزندان خود زندانی می شوند که این تجربه می تواند مورد توجه باشد.
وفامهر درباره والدین محکوم به مرگ گفت: از زمانی که والدین محکوم به اعدام می شوند تا زمانی که آنها را اعدام می کنند، سه مشکل در کودک ایجاد می شود. یک: عدم اعتماد به خود است. دوم: احساس انزوای اجتماعی و سوم استرس دائمی ناشی از این که نمی دانند بالاخره والدین شان اعدام می شوند و یا نه. وی در ادامه توضیح داد: برخی از پژوهش ها نشان داده است که برخی از پسر بچه هایی که پدرشان اعدام می شود، کم کم با مراجع قانونی و قدرت مشکل پیدا می کنند و این باعث می شود که کودک خود به مهاجم تبدیل شود و در آینده خود مرتکب جرم شود.
وفامهر در مورد دوره بازگشت پدر و مادر از زندان به خانه گفت: وقتی پدر یا مادر زندانی به خانه بازمی گردند، بسیاری از مواقع می بینند که بچه ها نیازهای متفاوتی پیدا کرده اند چرا که ممکن است که طی این دوره بچه ها از مراقبتی برخوردار بوده اند و از این بابت با پدر و یا مادر دچار مشکل شوند. وی در ادامه گفت: زندانی شدن والدین در صورتی که پشتیبانی های لازم قانونی از کودکان زندانیان انجام نشود و توجه لازم به نحوه ارتباط کودک و والدین زندانی اش از سوی دستگاه قضایی و خانواده صورت نگیرد، احتمال وقوع جرم را می تواند در آینده کودک افزایش می دهد. اما تجربه نشان داده که کودکانی هم بودند که وقتی قانون از آنها مراقبت کرده، خودشان به افرادی تبدیل شده اند که بعدها حتا در دستگاه قضایی وارد شده اند، اما عدم مراقبت و رسیدگی خاص از آنان باعث می شود که احتمال مجرم شدن کودکان زندانیان افزایش پیدا کند.
زهرا جعفری: گرچه اسناد بین المللی مستقیم یا غیر مستقیم، مادران زندانی را تحت حمایت قرار داده، اما سند لازم الاجرایی در این زمینه وجود ندارد
زهرا جعفری، وکیل دادگستری و از اعضای کمیسیون حقوق بشر اسلامی در این نشست طی صحبت هایی درباره موازین بین المللی درباره حقوق کودکان زندانی گفت: در اعلامیه بانکوک به خدمات سلامت محوری که کودکان نیاز دارند اشاره شده است، مثل اینکه کودکان باید تحت معاینه پزشک اطفال قرار بگیرند و هر شرایطی که کودکان عادی دارند، این کودکان هم باید برخوردار باشند، حتی مثلا داشتن لباس های مناسب هر فصل الزامی است. وی در ادامه گفت: گرچه اسناد بین المللی یا به طور مستقیم یا غیر مستقیم، مادران زندانی را تحت حمایت قرار داده اما مسأله اینجاست که حداقل سنی و یا حداکثر سنی که کودک باید به همراه مادرش باشد، توضیح داده نشده است و در این اسناد بین الملل برای حداقل سن بارداری و یا ازدواج مطلبی عنوان نشده است و این یک خلع جدی قانونی است. نکته دیگر اینکه سند لازم الاجرایی در این حوزه وجود ندارد. همین طور در این اسناد ریز حمایت هایی که کودکان باید از آن برخوردار باشند، معرفی نشده است.
ثریا عزیزپناه: اگر نهادهای رسمی لطف می کردند که مشارکت بخش جامعه مدنی را می پذیرفتند، بخشی از مشکل حل می شد
ثریا عزیزپناه، فعال حقوق کودکان از دیگر سخنرانان این نشست بود که با گلایه از اینکه برخی بحث ها پیرامون کودکان دچار بی توجهی در جامعه می شود، گفت: یکی از عیب های بزرگ جامعه ما این است که خیلی با دقت مسائل مربوط به کودکان در آن دنبال نمی شود و آسیب ها شناسایی نمی شود. از جمله این غفلت ها هم مربوط به مادران زندانی و کودکان آنهاست. وی در ادامه گفت: باید بررسی کنیم که اصولا چرا این اتفاقات در حوزه کودکان و زنان می افتد؟ و به اینکه چه چیزی زنان را در زندان نگه می دارد و کودکان هم به اجبار این فضا را تحمل می کنند، نگاه دقیق تری بیاندازیم. عزیز پناه گفت: تناسب قوا در جامعه ما به هم خورده است و وقتی تناسب به هم می خورد یعنی جامعه بنیه خود را برای پیشبرد اهداف اجتماعی اش از دست می دهد. وی در ادامه گفت: چهار دهه پیش، فقط سی درصد از جمعیت ایران در شهرها زندگی می کردند اما در یک حرکت عجیب این حرکت معکوس شده است یعنی امروز ۷۲ درصد شهرنشین و ۲۸ درصد روستا نشین داریم. آمارها متناقض است اما می توان گفت که ما امروز ۲۰ میلیون نفر حاشیه نشین در شهرهای ایران داریم که همه مختصات حاشیه نشینی به معنای محرومیت از زیر ساخت ها مانند عدم دسترسی به آب مناسب، فضای آموزشی و سرپناه را دارند. میزان بیسوادی مطلق و نسبی هم با ارقام نجومی رو به روست. یعنی رقمی نزدیک به ۱۰ میلیون بیسواد مطلق داریم. وی در ادامه این بحث گفت: عدم دسترسی افراد به اطلاعات سبب محرومیت می شود. از سوی دیگر ازدواج های زودرس و آمارهای اعتیاد نیز بسیار افزایش یافته و متاسفانه این معضلات در میان زنان نیز هر روز رو به افزایش است و این زنگ خطر بزرگ و جدی برای جامعه ماست.
ثریا عزیزپناه گفت: متاسفانه دومین جرمی که سبب زندانی شدن زنان می شود، همین مساله فروش و مصرف مواد مخدر است. از سوی دیگر مسئله فقر و عدم تمکن مالی دلیل دیگری است که سبب ورود زنان به زندان می شود. طی سال های قبل ما در مورد زندانیان زن ارقام ثابتی داشته ایم، به طوری که در سال ۱۳۸۹ گفته شد که چهار درصد از ورودی های زندان را زنان تشکیل می دهند ولی آیا این آمار همچنان باقی و ثابت مانده؟ یا با توجه به گستردگی جرائم همچنان همان آمار ۴ درصد است؟
عزیزپناه افزود: هنوز در نگاهی که از سوی برخی از مسئولان در رابطه با زنان زندانی وجود دارد، نوعی تسامح دیده می شود، به طوری که مثلا ستاد پرداخت دیه تلاش می کند که برخی مسائل مالی زنان زندانی را حل کند. شاید در وهله اول این نوع نگاه خوشایند باشد ولی فکر می کنم که با این شیوه نگاه کردن مسئولان به جای حل ریشه ای قضیه، به این فکر می کنند که مثلا اگر ما کار ۱۷۰ زندانی زن مالی را راه بیاندازیم مشکل زنان زندانی حل می شود، در صورتی که چنین نیست. چرا که حتی خودشان هم اعلام کرده اند که در فاصله کوتاهی جای این زنان زندانی به سرعت پر شده است. وی در ادامه گفت: اگر بخواهیم از نگاه آسیب شناسی نگاه کنیم، می بینیم که اقدام به خشونت توسط زنان به عنوان شریک و زنانی که درگیری فیزیکی انجام می دهند، آمار رو به افزایشی را به خود اختصاص داده است. البته تنگناهای فراوانی از جمله مشکلات معیشتی در میان زنان باعث این اتفاقات می شود که با توجه به این که این روندی نیست که متوقف شود ما باید نگرانی مان روزافزون باشد چرا که با توجه به افزایش مشکلات معیشتی در میان زنان از جمله افزایش بیکاری در میان آنان و… ما با افزایش زنان زندانی رو به رو خواهیم بود.
این فعال حقوق کودکان در ادامه گفت: در بعضی استان ها مثل استان مرکزی یا کرمانشاه که ما زندانیان زن بیشتری داریم، مسئولان اجازه داده اند که زنان تا ۶ سال بچه های خود را در زندان و در نزد خودشان نگه دارند. اما یک نظریه وجود دارد که مخالف نگه داری کودکان در زندان است. معتقدان به این نظریه دلایل متفاوتی را برای این مخالفت بیان می کنند از جمله اینکه بهداشت مناسب برای کودکان در زندان وجود ندارد. در واقع فضای زندان برای سلامتی کودکان آسیب زاست. از لحاظ دسترسی کودکان در زندان به آفتاب و نور هم ایرادات جدی وارد است. اما در این میان آن چیزی که نهادهای حقوق کودک توجه بیشتر به آن دارند، مسئله تعاملات اجتماعی کودکان است چون ما معتقدیم که کودک باید در جمع همسالان و خانواده ها باشد و آنها باید بتوانند با همسالان خود اجتماعی شدن را تنظیم کنند. عزیزپناه در ادامه افزود: البته گروهی هم پافشاری می کنند که مادر بیشترین نیاز کودک است و حتما این تعاملات باید با مادر انجام شود. اگر کودکان از دیدار مادران محروم باشند، اثرات سویی خواهد داشت و تا بزرگسالی هم با آنها خواهد بود. بنابراین آنان معتقدند که حضور کودک در کنار مادرش در زندان می تواند در برخی از جنبه ها به نفع کودک باشد.
ثریا عزیزپناه در ادامه این پرسش را مطرح کرد که: نهادهای رفاهی و مسئولان قضایی و دولتی چقدر با ساز و کار دوران کودکی و نیازهای کودکان آشنا هستند؟ از این روست که ما باید بررسی کنیم که آیا به نیازهای این دست از کودکان از سوی مسئولان توجه شده است؟ چون به هر حال آنها کودکانی هستند که معضل ویژه دارند. من بعید می دانم که افراد متخصصی که با این دست از کودکان آشنایی داشته باشند، وجود داشته باشد. وی در ادامه افزود: اگر نهادهای رسمی لطف می کردند که مشارکت بخش جامعه مدنی را می پذیرفتند، بخشی از مشکل حل می شد اما این فضا برای نهادهای مدنی بسته است. آنچیزی که مورد درخواست ماست این است که بخش قوه قضائیه سازمان زندان ها به شرایط کودکان زندانیان دقت کند. اکنون ۴۶۰ کودک در زندان ها هستند و باید برای این کودکان تمهیداتی جدی اندیشیده شود.
در انتهای این نشست پس از طرح پرسش و پاسخ هایی در موضوع نشست، نسرین ستوده، وکیل دادگستری و فعال حقوق زنان و کودکان درباره وضعیت کودکان خانواده های زندانیان غیرسیاسی سخنانی ایراد کرد و اظهار داشت که وضعیت این کودکان بسیار وخیم است که باید مورد توجه همگان قرار گیرد.
در انتها حاضران از نمایشگاه نقاشی های کودکان زندانیان که توسط کانون شهروندی زنان آماده شده بود دیدن کردند. لازم به ذکر است که به رغم پیگیری های اعضای کانون شهروندی زنان، متاسفانه نقاشی های کیانا و علی، فرزندان نرگس محمدی (از اعضای کانون شهروندی زنان) به نمایشگاه نرسید و جای نقاشی های آنان در این نمایشگاه خالی بود.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید