جمال صفری
تاریخ ایرانی: «دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان از طرف خود و از طرف شرکت اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران قبول می‌نمایند.» این نامه‌ای بود که جی. اچ. میدلتن، کاردار سفارت بریتانیا در تهران به باقر کاظمی، وزیر امور خارجه ایران در ۱۱ مرداد ۱۳۳۰ نوشت؛ گرچه لندن دو سال بعد با کودتایی مشترک با دولت آمریکا، دولت دکتر محمد مصدق، مجری همین اصل و قانون که روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ در مجلس سنا به تصویب رسیده بود را ساقط کرد.
نامه میدلتن در متن گزارش مصدق به مجلس شورای ملی در جلسه ۱۳ مرداد ۱۳۳۰ «راجع به شناسائی اصل ملی شدن صنعت نفت در ایران از طرف دولت انگلیس و شرکت سابق نفت» به طور کامل آمده است. گزارشی با منشا سند وزارت دارائی درباره مذاکره مصدق با آورل هریمن، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا که به شماره ۱۳۶۰۸۱۰ در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود.
متن کامل نامه و پاسخ آن
سفارت کبرای انگلیس – تهران
۱۱ مرداد ۱۳۳۰
شماره ۱۰۰
آقای وزیر
بر حسب دستور دولت متبوع خود محترماً به استحضار خاطر آن‌جناب می‌رساند که آن دولت فرمول دولت شاهنشاهی را برای مذاکره فی‌مابین دولت شاهنشاهی و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به وکالت از طرف شرکت نفت انگلیس و ایران و مذاکره در موضوع‌های مربوطه به منافع متقابل دولتین توسط مستر هاریمن دریافت نموده است.
۲- دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان مایل است فرمول مزبور را مورد استفاده قرار داده و حاضر است طبق آن فرمول مذاکره نماید ولیکن دولت شاهنشاهی تصدیق خواهند نمود که مذاکراتی که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان در قسمت خود با کمال حسن‌نیت وارد آن خواهد شد نمی‌تواند به طریق رضایت‌بخشی پیشرفت نماید مگر اینکه تسکینی در محیط فعلی داده شود.
بر طبق اطمینانی که دولت شاهنشاهی حقیقت مزبور را در نظر می‌گیرد و ما نیز با همان روح وارد مذاکره خواهیم شد میسیونی که به ریاست یک نفر وزیر کابینه خواهد بود بلافاصله حرکت خواهد نمود.
۳- دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان از طرف خود و از طرف شرکت اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران قبول می‌نماید.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تجدید می‌نمایم. جی. اچ. میدلتن
پاسخ ایران
وزارت امور خارجه
شماره ۱۷۲۰۲
مورخ ۱۱ مرداد ۱۳۳۰
آقای کاردار
در پاسخ نامه مورخه سوم اوت ۱۹۵۱ [جمعه ۱۱ مرداد ۱۳۳۰] شماره ۱۰۰ اشعار می‌دارد دولت ایران خوش‌وقت است که دولت انگلیس مطابق فرمولی که توسط آقای هریمن داده شده از طرف خود و کمپانی سابق اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران قبول کرده و هیأتی برای مذاکره به ایران اعزام می‌دارد. دولت ایران به منظور کامیابی در مذاکرات اهمیت ایجاد بهترین محیط ممکنه از طرف دولتین را تصدیق کرده و با همان روح حسن‌نیت که از طرف دولت انگلیس اظهار می‌شود به مذاکرات وارد خواهد شد.
موقع را برای تجدید احترامات فائقه مغتنم می‌شمارد. وزیر امور خارجه – باقر کاظمی
مصدق در جلسه ۳۰ مرداد ۱۳۳۰ مجلسین شورای ملی و سنا، گزارش مذاکرات با هیات نمایندگی دولت انگلیس به ریاست ریچارد استوکس، مهردار سلطنتی، را به طور کامل ارائه کرد (سند ۱۵۲۵۴۹۳، منشا وزارت دارایی، اسناد و کتابخانه ملی). استوکس در این مذاکرات بار دیگر اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران طبق قانون مورخ بیستم مارس ۱۹۵۱ [۲۹ اسفند ۱۳۲۹] به رسمیت شناخت. «غرض ما از آمدن به ایران افتتاح باب مذاکرات به وکالت از طرف شرکت نفت طبق فرمولی که به وسیله آقای هریمن به وکالت از طرف دولت شاهنشاهی ایران تسلیم دولت پادشاه انگلستان گردیده می‌باشد به طوری که دولت پادشاهی انگلستان از این فرمول استنباط کرده است اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران طبق قانون مورخ بیستم مارس ۱۹۵۱ [۲۹ اسفند ۱۳۲۹] به رسمیت می‌شناسد…»
استوکس البته اقدام ایران را به مثابه خودکشی می‌دانست: «جای نهایت تاسف است که با وجود این مخاطرات دولت ایران بر حسب ظاهر تصمیم گرفته است که از نقطه‌نظر اقتصادی مرتکب خودکشی بشود که ممکن است منجر به انقلاب و کمونیسم بوشد… به موجب ضرب‌المثل فارسی که از روزهای طفولیت به یاد دارم… اول چاه را بکن بعد چشمت را باز کن و سپس منار را بدزد. این اقدام دولت ایران مورث [؟] شگفتی بیش‌تری می‌شود. شاید اشکال کار در این‌جا بوده است که در سنجش اولیه آتیه دوری را در نظر نگرفته باشند…»
مصدق در جلسه ۳۰ مرداد ۱۳۳۰ مجلسین شورای ملی و سنا، گزارش مذاکرات با هیات نمایندگی دولت انگلیس به ریاست ریچارد استوکس، مهردار سلطنتی را به طور کامل ارائه کرد (سند ۱۵۲۵۴۹۳، منشا وزارت دارائی، اسناد و کتابخانه ملی). استوکس در این مذاکرات بار دیگر اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران طبق قانون مورخ بیستم مارس ۱۹۵۱ به رسمیت شناخت. استوکس البته در این مذاکرات اقدام ایران را به مثابه خودکشی دانسته که «ممکنست منجر به انقلاب و کمونیسم بشود». استوکس این موضع شخصی را نیز بیان کرد که «در مذاکرات فعلی نبایستی زیاد وارد مناقشات و مخالفت‌های سابق گردید زیرا برای هیچ طرفی نفعی را متضمن نخواهد بود… انزجار داشتن از کمپانی نفت و تصمیم بر اینکه شرکت مزبور در ایران به عملیات خود خاتمه بدهد برای استخراج نفت مفید فایده‌ای نخواهد بود.»
در این گزارش قید شده که «بریتانیا و ایران اصولاً دارای هدف واحدی می‌باشند که عبارت از بهبود وضع تودهٔ ایرانی و بقاء یک حکومت قوی و آزاد و مستقلی است که بتواند با نهایت اعتماد در مقابل تهدید کمونیسم پایداری نماید.»
مصدق در گزارش دیگری (جلسه ۱۷ شهریور ۱۳۳۰ مجلس شورای ملی) سیاست دولت در موضوع نفت را تشریح کرد. (سند شماره ۱۳۶۳۷۱۴، منشاء وزارت دارائی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی) نخست‌وزیر در این گزارش اشاره کرده که به استوکس گفته ایران در سه موضوع می‌تواند با انگلیس وارد مذاکره شود: متخصصین انگلیسی، خسارت و ضرر کمپانی شرکت نفت ایران انگلیس و منفعت انگلیس. استوکس می‌گوید از طرف دولت متبوع خود اجازه ندارد تا قضیه اول حل نشده وارد مذاکره و حل دو قضیه دیگر شود و مذاکرات معلق شد.
نکته مهم در گزارش مصدق آنست که «مطابق اخباری که جرائد داده‌اند و تلگراف‌هایی که از نمایندگان خودمان رسیده است آنها تصمیم دارند که دولت دیگری بیاورند تا بتوانند با آن دولت قراردادی که مطلوبشان هست منعقد کنند. بنده خدا را به شهادت می‌طلبم که این مسئله اگر برای مملکت و برای استقلال ما مضر نبود از آمدن دولت دیگر ابداً باکی نداشتم و یک دولت دیگری اگر در این صراط می‌بود خودم استعفا می‌کردم و به استقبال او می‌رفتم و او را می‌آوردم اما نمی‌توانم مادامی که قضیهٔ نفت حل نشده این سنگر را خالی کنم. ممکن است که دولت دیگری بیاورند و برخلاف مصالح ایران کاری بکند آنوقت مردم می‌گویند تو که از کشته شدن باکی نداشتی و برای کشته شدن حاضر بودی از کسالت چه باک داشتی. می‌خواستی در حال احتضار هم که بودی بمانی تا این کار به صلاح مملکت حل بشود.»
اداره کل خدمات آرشیوی معاونت اسناد ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در هفتادمین سالگرد تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، متن کامل این سه گزارش دکتر مصدق که حاوی مذاکرات حساس بین‌المللی برای اعاده حقوق ملی ایران و به رسمیت شناختن حق ملی شدن نفت ایران از سوی دولت انگلیس است را منتشر می‌کند.
متن کامل اسناد را می‌توانید در این فایل پی‌دی‌اف بخوانید.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید