دو سال از شیوع گسترده‌ی آفتِ «پروانه دُم قهوه‌ای» در جنگل‌های ارسباران (قره داغ) می‌گذرد. در این مدت علی‌رغم هشدار کارشناسان و فعالان محیط‌زیست در ارتباط با تبعات ویرانگر این آفت، به دلیل بی‌اعتنایی سازمان حفاظت محیط‌زیست و مسئولین دولتی در استان آذربایجان شرقی، آفت پروانه دُم قهوه‌ای مانند آتشی در حال نابودی کردن بخش وسیعی از این «ذخیره‌گاه زیست‌کره» است.

***

جنگل‌های ارسباران (قره‌داغ)، در شمال استان آذربایجان شرقی و جنوب در رودخانه ارس (آراز) قرار دارد. ارسباران از نظر تنوع جانوری و گیاهی منطقه‌ای منحصربه‌فرد در ایران و گنجینه‌ای از گونه‌های نایاب گیاهی و جانوری است.

یونسکو در سال ۱۳۵۵ خورشیدی، برای حفاظت و مقابل با بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی ارسباران، هفتاد و دو هزار و ۴۶۰ هکتار از اراضی از این منطقه را به‌عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» ثبت کرد.

بااین‌وجود این سازمان تیرماه سال ۱۳۹۷ به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه از معادن منطقه، ساخت‌وسازهای غیرمجاز و وجود اراضی کشاورزی و چراگاه‌های دام در محدود جنگل، پیشنهاد ایران برای ثبت جهانی جنگل‌های ارسباران به‌عنوان زیستگاهی منحصربه‌فرد را نپذیرفت.

در حال حاضر جنگل‌های ارسباران حدود ۱۶۴ هزار هکتار وسعت دارد که از این میزان ۱۴۸ هزار هکتار آن به‌عنوان جنگل حمایتی و منطقه حفاظت‌شده ثبت شده است. بااین‌حال منطقه جنگلی ارسباران درگذشته نه‌چندان دور دارای وسعت چندین برابر امروز بوده است. قطع و قاچاق گسترده چوب، خشک شدن درختان بر اثر آلودگی زیست‌محیطی ناشی از فعالیت معادن، آتش‌سوزی و اکنون شیوع گسترده آفت پروانه دُم قهوه‌ای، بخش وسیعی از عرصه‌های منحصربه‌فرد این منطقه را نابود کرده است.

یک فعال محیط‌زیست ساکن «کلیبر» با بحرانی توصیف کردن وضعیت شیوع آفت پروانه دُم قهوه‌ای در منطقه ارسباران، در گفت‌وگو با ایران‌وایر می‌گوید: «شیوع آفت در جنگل‌های قره داغ امری بی‌سابقه نیست. بین سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹ شاهد آفتی مشابه خصوصا در منطقه قلعه درسی بودیم که به‌صورت طبیعی، اکوسیستم جنگل خود این آفت را از بین برد. بااین‌حال پروانه دُم قهوه‌ای آفتی مقاوم است و حتی پرندگان نیز تمایلی به تغذیه از آن نشان نمی‌دهند. در حال حاضر این آفت به شکلی نگران‌کننده مناطق وسیعی از جنگل‌های قره داغ را درگیر کرده است. بسیاری از درختان با از دست دادن برگ‌های خود در حال خشک شدن هستند و در صورت ادامه روند فعلی، بخش وسیعی از جنگل برای همیشه نابود خواهد شد.»

بر اساس پژوهشی که «مصطفی نیک‌دل» و همکار وی در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی انجام داده‌اند: گونه شایع پروانه دُم قهوه‌ای در ارسباران از نوع «E.Chrysorrhoea» است که آفتی همه‌چیزخوار است. این آفت به درختان جنگلی و درختان میوه حمله کرده و خصوصا با خوردن برگ این درختان باعث آسیب‌پذیر شدن درخت و نهایتا خشک شدن آن می‌شود.

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد: حشرات بالغ این آفت از اواخر بهار ظاهر شده و پس از جفت‌گیری، تخم خود را پشت برگ‌های میزبان قرار می‌دهد. پس از دوره رشد جنینی، لاروهای سن اول از اوایل مردادماه ظاهر شده و در ابتدا از پارانشیم روی برگ‌ها تغذیه می‌کنند. این لاروها ضمن دو مرحله پوست‌اندازی و تغذیه به‌تدریج تا شروع فصل سرما با تنیدن تارهای ابریشمی تا بهار سال بعد در داخل آن زمستان‌گذرانی می‌کنند. در بهار سال بعد لاروها از لانه‌ها خارج‌ شده و دوباره تغذیه از برگ‌ها و جوانه‌ها را شروع می‌کنند و بعد از دو تغییر جلد، در لابه‌لای برگ‌ها به شفیره تبدیل می‌شوند. به‌این‌ترتیب این آفت بعد از گذراندن یک نسل سال، به پروانه‌های بالغ تبدیل می‌شوند.

فعال محیط زیستی که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده است، با انتقاد از عملکرد سازمان حفاظت محیط‌زیست استان آذربایجان شرقی می‌گوید: «این سازمان به‌صورت مستمر به این مناطق سرکشی نمی‌کند و بعد از اطلاع‌رسانی فعلان محیط‌زیست و مردم بومی کارمندان این سازمان به منطقه می‌آیند؛ اما علی‌رغم آغاز دومین سال از شیوع گسترده پروانه دُم قهوه‌ای در قره داغ، این سازمان یا مسئولین محلی اقدام موثری در مقابله با آفت انجام نداده‌اند.»

این فعال محیط‌زیست در ادامه با بیان اینکه یکی از مشکلات اصلی سازمان حفاظت محیط‌زیست در کلیبر، به‌کارگیری نیروهای غیرمتخصص است، می‌گوید: «کارمندان سازمان محیط‌زیست و مسئولین استانی کمترین دغدغه‌ای برای حفاظت از جنگل‌های قره‌داغ ندارند. در مواردی چون آتش‌سوزی هم این مردم و فعلان محیط‌زیست هستند که از ساعات اولیه با بیل و ابزارهای اولیه تلاش می‌کنند؛ آتش را خاموش کنند؛ درحالی‌که مسئولین استانی نه‌تنها به‌موقع در محل حاضر نمی‌شوند که خود امکانات و حتی نیروهای آموزش‌دیده‌ی کافی در اختیار ندارند.»

بر اساس گزارش‌های رسیده به ایران‌وایر؛ از سال گذشته و با شیوع گسترده آفتِ پروانه دُم قهوه‌ای در جنگل‌های ارسباران، این آفت با حمله به باغ‌های توت و گیلاس، به محصولات کشاورزی مردم منطقه نیز آسیب‌زده است. همچنین گزارش‌شده این آفت موجب ایجاد التهاب پوستی در بین روستاییان و فعالان محیط زیستی شده است. این التهاب پوستی عمدتا به دلیل تماس این آفت با پوست هنگام تلاش داوطلبانه مردم بومی و فعالان محیط‌زیست برای از بین بردن لانه‌های پروانه دُم قهوه‌ای ایجادشده است.

به عقیده کارشناسان حوزه محیط‌زیست سم‌پاشی و روش مکانیکی دو شیوه‌ از بین بردن آفت پروانه دُم قهوه‌ای است. بااین‌وجود سم‌پاشی به دلیل آسیب زدن به اکوسیستم جنگل و از بین بردن دشمنان طبیعی این آفت اعم از زنبور، انواع مگس و قارچ، روش مناسبی نیست. بهترین زمان برای جمع‌آوری و از بین بردن لانه‌های آفت به‌صورت مکانیکی نیز اواخر شهریور و اوایل مهرماه و زمانی است که آفت هنوز به‌صورت پیله است. در حال حاضر در کنار روش مکانیکی بهترین شیوه مقابله با آفت پروانه دُم قهوه‌ای محلول‌پاشی موضعی است.

شیوع آفت پروانه دُم قهوه‌ای تنها عامل نابودی جنگل‌های ارسباران نیست. تابستان سال گذشته و تنها در عرض یک هفته، در حالی صدها هکتار از جنگل‌های «ارسباران» در آتش سوخت که اصلی‌ترین عامل خاموش شدن آتش عوامل اقلیمی و تلاش مردم بومی و فعالان محیط‌زیست بود.

به دلیل کمبود تجهیزات و نیروهای آموزش‌دیده، نبود بالگرد و عدم همکاری سازمانهای دولتی، هرساله پهنه وسیعی از جنگل‌های این منطقه درنتیجه آتش‌سوزی از بین می‌رود و وعده‌های متعدد دولت و مسئولین استانی برای تامین بودجه و امکانات مقابله با آتش‌سوزی نیز پس از خاموش شدن آتش، به فراموشی سپرده می‌شود.

در کنار قطع درختان توسط قاچاقچیان چوب، خشک شدن درختان بر اثر آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از فعالیت معادن، از دیگر عوامل کاهش نگران‌کننده‌ وسعت جنگل‌های ارسباران است.

معدن مس سونگون به‌تنهایی از مهم‌ترین عوامل آسیب دیدن جنگل‌های ارسباران است. این معدن بیش از هزار هکتار از بکرترین جنگل‌ها و مراتع ارسباران (قره‌داغ) را تخریب کرده و همچنان درحال توسعه و جنگل‌خواری است. تصاویر ماهواره‌ای که از سوی سازمان فضایی ایران منتشر شده، نشان می‌دهد: «طی بازه زمانی ۳۰ ساله (از سال ۱۳۶۶ تا سال ۱۳۹۶) اراضی جنگلی در اطراف معدن مس سونگون به نفع محدوده تحت استحصال معدن مس تخریب‌ شده است.»

همچنین رهاسازی پساب‌های شیمایی معادن فعال در جنگل‌های ارسباران که حاوی فلزات سنگین و زهاب اسیدی است، باعث آلودگی رودخانه‌ها و کشته شدن آبزیان، پرندگان و گونه‌های مختلف جانوری، خشک شدن درختان، از بین رفتن پوشش گیاهی و آلوده شدن آب شرب و کشاورزی مردم ساکن در منطقه شده است.

ارسباران (قره‌داغ) گنجینه‌ای با تنوع زیستی جانوری و گیاهی بالا است. این منطقه به‌تنهایی ۱۵ تا ۲۰ درصد از مجموع گونه‌های گیاهی شناخته‌شده‌ ایران را در خود جای‌داده است. بااین‌وجود بی‌اعتنایی نهادهای دولتی در محافظت از این منطقه در برابر آسیب‌های طبیعی و انسانی، جنگل‌های منحصربه‌فرد ارسباران را در آستانه‌ آسیب‌های بدون بازگشت قرار داده است
از ایران وایر