در چند سال گذشته عراق با خشکسالی بی‌سابقه و کمبود آب و برق روبرو بوده و این مساله خشم مردم نسبت به گروه‌های حاکم و سیستم سهمیه‌بندی‌ سیاسی که از زمان حمله نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا در ۲۰۰۳ اعمال می‌شود را برانگیخته است.

انتظار نمی‌رود در آینده نزدیک تغییری جدی در سیستم سیاسی عراق صورت بگیرد اما خشم عمومی ناشی از گزارش‌ها در رابطه با کاهش ذخایر آب رودخانه‌هایی که از ایران و ترکیه وارد عراق می‌شوند احتمالا به اعتراضات مردمی – که خود به طور غیرمستقیم در تغییرات اقلیمی ریشه داشته‌اند- دامن خواهد زد.

تحولات جهان در چند سال اخیر نشان داده که چالش‌‌های زیست‌محیطی و بحران امنیت آب نقشی کلیدی در بروز ناآرامی‌ها و در نتیجه آن تغییرات سیاسی احتمالی داشته‌اند.

انسداد رودخانه‌ها توسط کشورهای همسایه

مهدی رشید، وزیر منابع آبی عراق روز ۹ ماه مه گفت که سطح آب دو رودخانه دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می‌‌گیرند “تا ۵۰ درصد کاهش یافته” است. او همچنین گفت ایران ورودی آب به سد‌ دربندیخان را به “صفر” رسانده و میزان آبی که به سد دوکان سرازیر می‌شود را نیز ” تا ۷۰ درصد” کاهش داده است. هر دوی این سد‌ها در منطقه نیمه خودمختار کردستان عراق واقع شده‌اند.

او در ادامه گفت این وزارتخانه گزارش‌هایی مبنی بر اقدام ایران به تغییر مسیر برخی رودخانه‌ها از جمله رود سیروان و شاخه‌هایی از رودخانه دیاله، دریافت کرده است.

از سوی دیگر حدود ۸۰ درصد از ذخیره آب رودخانه‌های دجله و فرات در عراق از ترکیه سرچشمه می‌گیرد. مهدی رشید روز ۱۱ ماه مه با تمام رعد، همتای سوری خود ملاقات کرد و ضمن هماهنگ‌سازی اقدامات دوجانبه با این کشور، از ترکیه خواست سهمیه آب بیشتری به دو رودخانه بزرگ دجله و فرات اختصاص دهد.

این بحران همچنین پرورش ماهی در برخی بخش‌های کشور را هم تحت‌الشعاع قرار داده است.

رعد التمیمی، رییس اتحادیه کشاورزان دیاله روز یک ژوئن در گفت‌و‌گو با وب‌سایت بغداد تودی از خشکسالی شدید در ۱۶ ناحیه این استان خبر داد. او همچنین گفت “کاهش سطح آب روخانه‌ها و شاخه‌های آن‌ها به مرگ نیمی از ماهی‌های این استان منجر شده است. “

تاثیرات گسترده

کمبود آب علاوه بر بهداشت و کشاورزی روی صنعت برق عراق هم اثر گذاشته است.

صادق سلیطی، عضو کمیته نفت و انرژی مجلس عراق با اشاره به این که نیروگاه‌های بخار و برق آبی برای تولید برق به سطح بالاتری از آب جاری در رودخانه‌ها نیاز دارند، نسبت به فروپاشی احتمالی سیستم انرژی کشور هشدار داده است.

سلیطی ضمن تاکید بر “احتمال وقوع بحران آب در سال‌های آتی به دلیل افزایش تعداد سدهای کشورهای همسایه”، از دولت خواست برای حل این مشکل برنامه‌های کوتاه مدت و بلند مدت تهیه کند.

عراق با وجود داشتن ذخایر عظیم نفتی، به دلیل فرسودگی زیرساخت‌ها حدود یک سوم گاز و برق مورد نیاز جمعیت ۴۰ میلیون‌ نفری خود را از کشور همسایه‌ یعنی ایران وارد می‌کند.

کمبودهای فلج‌کننده انرژی به خصوص در طول تابستان، از زمان حمله آمریکا در ۲۰۰۳ که سال‌ها درگیری و فساد را به دنبال داشته، شدت گرفته‌اند.

اما کاهش شدید صادرات انرژی از ایران به دلیل انباشت بدهی‌های پرداخت نشده عراق که تا پایان سال ۲۰۲۰ به ۶ میلیارد دلار رسید، موجب قطعی‌ گسترده برق در این کشور شده است.

این اقدام ایران باعث خشم مردم عراق شده و بر احساسات ضد ایرانی که طی سال‌های گذشته در این کشور شکل‌ گرفته دامن زده است.

خشم مردم به دلیل خشکسالی

عراق در سال ۲۰۱۸ و همزمان با آغاز آبگیری سد تازه تاسیس ایلسو در ترکیه که بر روی رود فرات ساخته شده، با خشکسالی جدی روبرو شد. تقریبا در همان زمان، گزارش‌ شد که ایران رودخانه‌های زاب کوچک و سیروان را به روی عراق بسته است.

این خشکسالی بی‌سابقه باعث بروز مجموعه‌ای از مشکلات از جمله کمبود شدید آب و افزایش قابل توجه میزان نمک و آلودگی در آب شرب، همین‌طور افت چشمگیر تولیدات کشاورزی، مرگ دسته‌جمعی ماهی‌‌ها و قطعی برق در کشور شد.

کاهش صادرات برق ایران به عراق به دلیل نیازهای داخلی و انباشت بدهی‌های پرداخت نشده‌اش، موجب شد قطعی مکرر برق در این کشور بیش از پیش شدت بگیرد.

در همین راستا تولیدات کشاورزی کشور هم تا ۵۰ درصد کاهش یافت و بنا بر گزارش‌ها شوری و آلودگی آب به مسمومیت بیش از ۱۳۰ هزار نفر در جنوب کشور منجر شد.

این وضعیت باعث بروز اعتراضات خشونت آمیز در استان‌های جنوبی کشور شد که بیشترین آسیب را از بحران موجود در کشور دیده بودند. معترضان فریاد می‌زدند “دزدها به نام دین ما را غارت کردند” و اشاره‌شان به احزاب اسلام‌گرای شیعه‌ای بود که از ۲۰۰۳ بر کشور حکومت می‌کنند.

معترضان خشمگین در چندین شهر جنوبی عراق ساختمان‌ها و دفاتر احزاب سیاسی و همین‌طور کنسولگری ایران را به آتش کشیدند.

هدف قرار گرفته شدن کنسولگری‌های ایران و دفاتر احزاب سیاسی، به ویژه احزاب مورد حمایت ایران در آن زمان از افزایش احساسات ضد ایرانی در میان مردم عراق و تمایل شدید آن‌ها به تغییر نظامی سیاسی که مقصر اصلی فساد گسترده موجود در کشور شناخته می‌شد، حکایت داشت.

قیام عمومی

یک سال بعد یعنی در اکتبر ۲۰۱۹ صدها هزار نفر از مردم عراق در اعتراض به فساد، بیکاری و خدمات عمومی ضعیف به خیابان‌ها ریختند و خواستار تحولات اساسی در نظام سیاسی حاکم شدند.

دو ماه پس از شروع این اعتراضات که صدها کشته و هزاران زخمی به جا گذاشت، عادل عبدالمهدی نخست وزیر وقت بعد از ۱۴ ماه مجبور به استعفا شد.

علاوه بر این مجلس عراق هم در واکنش به خواسته معترضان مبنی بر پایان نفوذ گروهای سیاسی و اسلام‌گرای حاکم، نظام انتخاباتی را تغییر داد و رای به افراد را جایگزین رای به احزاب کرد.

این اعتراضات اما در عین حال ترور هدفمند تعدادی از فعالان، وبلاگ‌نویسان و خبرنگاران عراقی را به دنبال داشت، قتل‌هایی که معترضان آن‌ها را به شبه‌نظامیان و گروه‌های مورد حمایت ایران نسبت داده‌اند.

در جریان این اعتراض‌ها کنسولگری ایران در شهر بصره واقع در جنوب کشور چندین بار توسط معترضان خشمگین عراقی به به آتش کشیده شد.

چه پیش‌ خواهد آمد؟

وزیر منابع آبی عراق روز ۲۶ ماه مه اعلام کرد این کشور ذخایر کافی برای تامین آب شرب و کشاورزی در تابستان جاری را دارد.

با این حال تا زمانی که کشورهای همسایه دست از ساخت سد و انسداد آب رودخانه‌ها برندارند، این به معنای پایان بحران آب در عراق نخواهد بود.

سعاد ناجی العزاوی، کارشناس محیط زیست به روزنامه المدی گفت سهم سالانه عراق از آب رودخانه‌ها از ۸۰ میلیارد متر مکعب در دهه ۱۹۷۰ به کمتر از ۳۰ میلیارد متر مکعب کاهش یافته که دلیل آن ساخت سد در ترکیه، ایران و منطقه نیمه‌ خودمختار کردستان بوده است.

او همچنین گفت انتظار می‌رود این میزان طی دهه آینده به ۱۵ میلیارد متر مکعب کاهش یابد و رودخانه‌های دجله و فرات “تا سال ۲۰۴۰ به طور کامل خشک شوند.”

اما در بحبوحه درخواست‌ها برای تحریم انتخابات پارلمانی اکتبر ۲۰۲۱ به دلیل ناکامی دولت در دستگیری عاملان ترورهای هدفمند فعالان -که برخی از آن‌ها توسط دوربین‌ها نظارتی ضبط شده‌اند- انتظار نمی‌رود این انتخابات به تغییراتی اساسی در کشور منجر شود. به این ترتیب به نظر می‌رسد ترورهای هدفمند فعالان عراقی و پیامدهای تغییرات زیست‌محیطی بر آتش اعتراض‌های مردمی در عراق دامن خواهد زد.