فرامرز داور
دو سال از زمان شلیک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به هواپیمای مسافری اوکراین در آسمان ایران می‌گذرد. در این ۷۳۰ روز، وقایع مختلفی روی داده و حقایق مهمی آشکار شده‌اند. این وقایع و حقایق کدام هستند؟
***
دی ۱۳۹۸: سقوط، انکار، اجبار، اعتراف
اندکی پس از ساعت شش صبح روز ۱۸ دی ۱۳۹۸، یک فروند هواپیمای مسافری اوکراین با ۱۷۶ مسافر و خدمه از اتباع کشورهای ایران، کانادا، سوئد، افغانستان و بریتانیا بر فراز تهران سرنگون شد و با سقوط آن، همه سرنشینانش کشته شدند.
انکار ایران و تردید اوکراین و کانادا: ابتدا مقام‌های دولتی ایران، از جمله رییس جمهوری و رییس سازمان هواپیمایی کشوری علت سقوط را نقض فنی عنوان کردند. دولت اوکراین در ساعات ابتدایی حادثه، احتمال سقوط به دلیل نقص فنی را تردیدآمیز خواند و کانادا از احتمال شلیک به هواپیما گفت.
ماموران دولتی در ایران بر خلاف مقررات بین‌المللی، در ساعات اولیه صحنه سقوط هواپیما در نزدیکی تهران را تغییر دادند و وسایل به جا مانده از قربانیان را ضبط کردند اما در تصاویر ثبت شده، سرجنگی یک موشک دیده می‌شد.
یک روز پس از سقوط، در ایالات متحده اعلام شد که با بررسی تصاویر ماهواره‌ای، شلیک موشک به هواپیما دیده می‌شود. کانادا، امریکا، بریتانیا و استرالیا در بیانیه‌ای اعلام کردند هواپیما با موشک زمین به هوا سرنگون شده است.
در صبح روز ۲۱ دی، ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی در سومین روز پس سقوط و بعد از مقاومت و انکار مقام‌های دولتی، اعلام کرد نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بر اثر «خطای انسانی غیرعمد» در تشخیص شی پرنده، به این هواپیما شلیک کرده است.
سرتیپ پاسدار «امیرعلی حاجی‌زاده»، فرمانده نیروی هوافضای سپاه پس از انتشار بیانیه ستادکل نیروهای مسلح، در تلویزیون حکومتی ایران ظاهر شد و گفت موضوع شلیک به هواپیما را همان صبح روز سرنگون کردن به اطلاع مقام‌ها رسانده بود، در صورتی که مقام‌های دولتی و رسانه‌های نزدیک به سپاه منکر شلیک به هواپیما بودند: «بنده وقتی مطلع شدم، صبح روز چهارشنبه این خبر را بلافاصله به مسوولان اطلاع دادم. به من گفتند که هدفی را زدیم ولی تقارن آن یک مقدار من را به شک انداخت. من غرب کشور بودم ولی بلافاصله به سمت تهران آمدم. ولی بین راه با مسوولان تماس گرفتم و گفتم این اتفاق افتاده است و من احتمال بالا می‌دهم که هواپیمای خودی را زده‌ایم.»
پس از روشن شدن شلیک سپاه به هواپیمای مسافری و انکار سه روزه آن از سوی مقامات ایران، تجمعات اعتراضی در برابر دانشگاه‌های «امیرکبیر» و «صنعتی شریف» تهران برپا شد و معترضان خواستار کناره‌گیری آیت‌الله «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی و فرمانده کل قوای مسلح شدند. اما برخی از معترضان را دستگیر و در بازداشتگاه تهدید به تجاوز جنسی کردند.
بهمن ۱۳۹۸؛ دیدار با وزیر، انتشار فایل صوتی خلبان ایرانی
«محمدجواد ظریف»، وزیر وقت امور خارجه جمهوری اسلامی در دیداری با همتای کانادایی خود که به دلیل قطع بودن روابط دو کشور، با میانجی‌گری عمان در پایتخت آن کشور انجام شد، گفت باید مانع سیاسی کردن تراژدی سرنگونی هواپیمای مسافربری توسط سپاه پاسداران شد.
خبرگزاری اطلاعات و اخبار مستقل اوکراین در روز ۱۳ بهمن فایل صوتی مکالمه یک هواپیمای مسافری ایرانی با برج مراقبت فرودگاه تهران را منتشر کرد که خلبان از مبدا شیراز در زمان ورود به آسمان تهران می‌گوید شلیک موشکی را در حال عبور مشاهده کرده است و موضوع را از برج مراقبت و مرکز کنترل هوایی کشور پرس‌وجو می‌کند.
بر اساس این اظهارات، ماموران سازمان هواپیمایی کشوری ایران نمی‌توانسته‌اند از وقوع یک اتفاق غیر معمول و مشخصا برخورد نظامی با هواپیمای اوکراینی بی اطلاع بوده باشند.
درخواست بررسی جعبه‌های سیاه هواپیما از ساعت اولیه سرنگونی هواپیما مورد تقاضای اوکراین به عنوان کشور مالک هواپیمای سرنگون شده بود اما جمهوری اسلامی اعلام می‌کرد باید راسا آن را بررسی کند ولی به دلیل تحریم‌های امریکا، فناوری آن را ندارد و جعبه سیاه را هم به بیرون کشور نمی‌فرستد.
پس از آن که محمدجواد ظریف قاطعانه اعلام کرد جعبه سیاه از ایران خارج نخواهد شد، پنج کشور بریتانیا، کانادا، افغانستان، اوکراین و سوئد روز ۲۷ بهمن در بیانیه مشترکی از جمهوری اسلامی خواستند در راه بازیابی اطلاعات جعبه سیاه اختلال ایجاد نکند.
گروهی از وکلای کانادایی که قبلا در پرونده‌ای دیگر با موفقیت حکومت ایران را محکوم کرده بودند، وکالت خانواده‌های قربانیان هواپیمای ساقط شده اوکراینی را بر عهده گرفتند و در طرح دعوای خود، خواستار پرداخت معادل یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار غرامت شدند. این وکلا در دعوای حقوقی خود از آیت‌الله علی خامنه‌ای به عنوان متهم پرونده و فرمانده کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی نام بردند.
اردیبهشت ۹۹: علت سرنگونی کتمان می‌شود
وزیر زیرساخت‌های اوکراین در یک تماس ویدیویی با وزیر حمل و نقل کانادا، ایران را متهم به کتمان علل واقعی سرنگونی هواپیمای مسافربری کرد.
تیر ۹۹: تهدید به شکایت، ارسال جعبه سیاه و هشدار درباره آسمان ایران
رییس‌جمهوری اوکراین اعلام کرد اگر جمهوری اسلامی ایران به تعهدات عمل نکند، موضوع سرنگونی هواپیما را به دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه خواهد برد.
پس از هفت ماه که از سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراین گذشت، سرانجام جمهوری اسلامی به مقاومت خود پایان داد و جعبه سیاه هواپیما برای بازخوانی اطلاعات آن، به فرانسه ارسال شد و در اختیار «دفتر تحقیقات و تحلیل ایمنی هوایی» در پاریس قرار گرفت.
به دلیل شدت انفجارهای رخ داده، جعبه سیاه آسیب دیده بود و با امکانات فنی موجود در ایران بازخوانی آن ممکن نبود.
«آژانس ایمنی هوایی اروپا» در بخش «مناطق درگیری» خود اطلاعیه‌ای درباره وضعیت حریم هوایی ایران برای شرکت‌های هوانوردی صادر کرد و هشدار داد که به دلیل ضعف هماهنگی در جمهوری اسلامی، هواپیماهای نظامی و مسافربری در حریم هوایی ایران در معرض تهدید هستند.
مرداد ۹۹: سفر به اوکراین و شانه خالی کردن از خسارات
گروهی از وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی به سرپرستی «محسن بهاروند»، معاون وزیر جهت بررسی ابعاد مختلف فنی و حقوقی سرنگون کردن هواپیما برای اولین بار به اوکراین سفر کردند. مقام‌های ایرانی تا این تاریخ از مذاکرات دوجانبه با اوکراین خودداری می‌کردند.
هفت ماه پس از سرنگون کردن هواپیمای مسافری اوکراین، جمهوری اسلامی می‌گفت مسوولیت پرداخت خسارات هواپیما به اوکراین با شرکت‌های اروپایی بیمه است و نه ایران.
«غلامرضا سلیمانی»، رییس کل بیمه مرکزی جمهوری اسلامی که عالی‌ترین مقام دولتی در صنعت بیمه ایران است، گفته بود: «هواپیمای اوکراینی از سوی شرکت‌های بیمه‌ای اروپا در اوکراین تحت پوشش بیمه بوده و خسارات هواپیمای ساقط شده باید از سوی همان شرکت‌ها به اوکراین پرداخت شوند.»
اوکراین از این اظهارنظر انتقاد کرد.
شهریور ۹۹: انتشار خبر شلیک موشک دوم برای اولین بار
جمهوری اسلامی ایران ۲۲۸ روز پس از شلیک دو فروند موشک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به سوی یک هواپیمای مسافربری غیرنظامی، اطلاعاتی را از جعبه سیاه این هواپیما منتشر کرد. بر اساس اطلاعات استخراج شده از این جعبه، مشخص شد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با فاصله چند ثانیه از شلیک موشک اول، موشک دومی هم به سوی هواپیما شلیک کرده است.
نتایج نشان می‌دادند که هواپیما در مسیر بین‌المللی پیش‌بینی شده و در شرایطی کاملا عادی در حرکت بوده و بر خلاف گفته‌های اولیه مقام‌های سپاه، هیچ گونه انحراف از کریدور خود نداشته است.
۲۴۵ روز پس از سرنگون کردن هواپیمای غیرنظامی، دو شکایت جمعی از سوی خانواده‌های قربانیان در دادگاه‌های کانادا علیه دولت جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای و جمعی از فرماندهان ارشد سپاه به جریان افتاد.
مهر ۹۹: درخواست عزل فرمانده هوافضای سپاه
مذاکرات ایران و اوکراین برای حل و فصل مسایل مربوط به هواپیمای سرنگون شده در تهران ادامه پیدا کرد. گروهی از خانواده‌های قربانیان با حضور در محل مذاکرات، خواستار برکناری امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه و دیدار با معاون وزیر خارجه اوکراین شدند و وقتی محسن بهاروند، معاون وقت وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی برای آرام کردن آن راهی خیابان شد، از او خواستند همتای اوکراینی خود را به میان آن‌ها بفرستد. ایران وعده داد که گزارش رسمی خود را تا دی ماه منتشر می‌کند.
آذر ۹۹: اعتراض به بدقولی جمهوری اسلامی
معاون دادستان کل اوکراین پس از جلسه‌ای با سفیر جمهوری اسلامی، اعلام کرد ایران هنوز به وعده خود برای تحویل قطعاتی از هواپیمای سرنگون شده عمل نکرده است. پیش از این، جمهوری اسلامی وعده داده بود که برخی شواهد، از جمله تبلت یافت شده از یکی از خدمه هواپیما را در اختیار اوکراین بگذارد.
دی ۱۳۹۹، اولین سال‌روز سرنگون کردن هواپیما و تغییر در تقویم کانادا،
«جاستین ترودو»، نخست‌وزیر کانادا که پی‌گیری‌هایش یکی از دلایل قبول شلیک به هواپیما از سوی جمهوری اسلامی بودند، با صدور بیانیه‌ای، هشتم ژانویه، برابر با هجدهم دی هر سال را به عنوان «روز ملی بزرگداشت قربانیان حوادث هوایی» در کانادا تعیین کرد.
دولت کانادا برای اولین بار از زمان سرنگون کردن هواپیمای مسافربری توسط سپاه پاسداران، عمدی بودن این واقعه را محتمل دانسته و تهدید کرده بود که امکان دارد از جمهوری اسلامی به دیوان دادگستری بین‌المللی شکایت کند.
بهمن ۹۹: فایل صوتی ظریف درباره علت سرنگونی هواپیما
شبکه خبری «سی‌بی‌سی» می‌گوید خبرنگاران این شبکه یک فایل صوتی را بررسی کردند که گمان می‌رود صدای محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی باشد که در آن می‌گوید هزار دلیل برای سرنگونی هواپیما وجود دارد. او از جمله این که احتمال اقدام عمدی دو یا سه نفوذی و اختلال در رادار را مطرح می‌کند و می‌گوید چنین کاری اصلا بعید نیست.
دولت کانادا اعلام کرد که این فایل را بررسی می‌کند اما سخن‌گوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی اصالت فایل را زیر سوال برد.
اسفند ۹۹: برخی از اسناد عمدا نابود شده‌اند
«آنیس کالامار»، گزارش‌گر ویژه اعدام‌های فراقضایی، خودسرانه و شتاب‌زده سازمان ملل متحد در گزارش خود درباره سرنگونی هواپیما توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نوشت توضیحات مقام‌های ایرانی در خصوص وقایع سرنگونی این هواپیما مملو از تناقض است و توضیحات با واقعیت‌ها و ارزیابی‌های فنی بسیاری از کارشناسان مغایرت دارند و به نظر می‌رسد برخی مدارک مرتبط با آن واقعه عمدا نابود شده باشند.
فروردین ۱۴۰۰: ارزیابی عمدی بودن سرنگونی هواپیما
دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین اعلام کرد جمهوری اسلامی هواپیما را عمداً سرنگون کرده است تا احتمالاً از یک چرخه تنش نظامی با ایالات متحده جلوگیری کند. او بر تحقیقات دولت این کشور دربارهٔ سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراینی نظارت دارد.
اردیبهشت ۱۴۰۰: حکم دادگاه کانادا درباره عمدی بودن شلیک
دادگاه عالی انتاریو در کانادا اعلام کرد به دنبال رسیدگی به شکایت بستگان قربانیان پرواز سرنگون شده توسط سپاه، شلیک به هواپیمای اوکراینی «عمدی» و اقدامی «تروریستی» است.
آبان ۱۴۰۰: محاکمه ۱۰ متهم با هویت نامعلوم
۲۰ماه پس از سرنگون کردن هواپیمای مسافری اوکراین، مقام‌های جمهوری اسلامی ایران دادگاهی برای محاکمه ۱۰ نفر از عواملی که می‌گویند در شلیک موشک‌ها به این هواپیما دخیل بوده‌اند، برگزار کردند اما نحوه برگزاری دادگاه و تازه‌ترین اظهارات فرمانده نیروی هوافضای سپاه ابهام‌های تازه‌ای آفرید. هویت ۱۰ متهم حتی برای خانواده‌های قربانیان هم مشخص نیست.
امیرعلی حاجی زاده، فرمانده هوافضا و از متهمان اصلی پرونده سرنگونی هواپیما در اظهارات جنجالی تازه‌ای گفت: «ابعاد قضیه هم مبهم بود. موشک تور برای زدن پهپاد و کروز است، چه‌طور می‌شود هواپیما به این پهن پیکری با چند کیلوگرم مواد منفجره نتواند به فرودگاه برگردد و نشیند؟»
آذر ۱۴۰۰: صدور ضرب‌الاجل
چهار کشوری که اتباع آن‌ها در هواپیمای سرنگون شده توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوده‌اند، ضرب‌الاجلی صادر کرده و تا ۱۵دی۱۴۰۰ به جمهوری اسلامی فرصت داده‌اند تا تصمیم خود برای مذاکره را نشان دهد، در غیر این صورت این کشورها اقدام حقوقی به اجرا خواهند گذاشت.
آن‌ها در بیانیه‌ای گفته‌اند: «جمهوری اسلامی ایران هیچ علاقه‌ای برای پایبندی به تعهدات حقوقی بین‌المللی خود نشان نداده است. صبر گروه هماهنگی لبریز شده است. این گروه در هم‌بستگی با عزیزان قربانیان، کنارشان می‌ایستد و در هدف خود برای پاسخ‌گویی جمهوری اسلامی ایران در قبال اعمال و کوتاهی‌های مقامات غیرنظامی و نظامی که منجر به کشته شدن ۱۷۶ انسان بی‌گناه شد، متحد باقی می‌ماند.»
دی ۱۴۰۰، دومین سال‌روز شلیک سپاه به هواپیمای مسافربری و ۱۰۷ میلیون دلار غرامت
دادگاه عالی انتاریو در آستانه دومین سال‌روز سرنگونی هواپیمای اوکراینی، ایران را به پرداخت ۱۰۷ میلیون دلار به خانواده‌های شش تن از قربانیان محکوم کرد. طبق استدلال دادگاه، زمانی که موشک‌ها به سمت هواپیمای مسافری شلیک شدند، درگیری مسلحانه در منطقه وجود نداشته است. بر همین اساس، قاضی شلیک موشک سپاه به هواپیمای مسافربری اوکراینی را اقدامی تروریستی دانست.
فرا رسیدن ضرب‌الاجل چهار کشوری که اتباع آن‌ها در هواپیمای سرنگون شده توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوده‌اند به جمهوری اسلامی در حالی است که روشن نشده است مقام‌های ایران به درخواست مذاکره پاسخ مثبت داده‌اند یا خیر.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید