از دوره ایوان مخوف، روسیه به مدت سه سده در جهت‌های جغرافیایی گوناگون هر سال ۵۰ هزار کیلومتر مربع به امپراتوری افزود و به بزرگترین کشور جهان تبدیل شد. کشورگشایی‌ها اقلیت‌های بسیاری را که دارای مذهب و زبان ویژه خود بودند در این امپراتوری جای داد. نظام سیاسی تزاری روسیه استبدادی بود و با چالش گروه‌های انقلابی روبرو شد که با سرکوب شدید پلیس خاموش گردید. هزاران انقلابی به سرزمین‌های دوردست سیبری تبعید شدند.

اوکراین یکی از سرزمین‌هایی بود که با “روسی سازی” (Russification) گسترده مواجه گردید. کاترین دوم تزار روس، این راهبرد را برای ادغام استان‌های اوکراین به امپراتوری برنامه ریخت که شامل انحلال واحد‌های نظامی در سال ۱۷۶۵، برانداختن خودمختاری اوکراین، نابودی کلیسای کاتولیک، ادغام کریمه و بخش‌هایی دیگر از این کشور در امپراتوری روسیه در سال‌های پس از آن می‌گردید.

هویت‌زدایی از اوکراین همچنان ادامه یافت. در سال ۱۸۷۶، الکساندر دوم بر پایه فرمانی فعالیت کنشگران “اوکراین‌دوستی” (Ukrainophilia) را ممنوع اعلام کرد. این فرمان ۱- از ورود انتشارات به زبان اوکراینی به امپراتوری جلوگیری می‌نمود. ۲- انتشار کتاب‌های مذهبی، دستور زبان و کتاب به زبان اوکراینی برای جلوگیری از شکوفایی ادبیات این کشور ممنوعه اعلام شد. ۳- کتاب‌های موجود به زبان اوکراینی از کتابخانه‌ها حذف گردید. ۴- از نمایش تئاتر، آواز و شعر خواندن به زبان اوکراینی جلوگیری شد.(۲)

در سال ۱۹۱۴، اداره منطقه گالسیا در غرب اوکراین به اقلیت روس سپرده شد. کنت جورگی حاکم این منطقه روسی‌سازی را وظیفه خود به شمار آورده می‌گفت “من قانون زبان و نظام روسی را در اینجا پایه‌ریزی می‌کنم”.(۳)

دوران تسلط استالین

پس از جنگ اول جهانی و پیروزی بولشویک‌ها، فرهنگ اوکراینی با راهبرد “بومی‌سازی” (indigenisation) بولشویک‌ها جان تازه‌ای یافت. اما با تسلط استالین در قدرت، “بومی‌سازی” به حفظ یک پارچگی “اتحاد شوروی” تغییر ماهیت یافت که برپایه آن رقابت زبان‌های ملی تحمل ناپذیر و به تدریج زبان روسی به تنها زبان رسمی تبدیل گردید.

در دوازدهمین کنگره حزب در سال ۱۹۲۳، استالین مخالفت اوکراینی‌ها و گرجستانی‌ها را در هم شکست. رئیس دولت اوکراین با اشاره به یادداشت‌های لنین در باره “مسئله ملیت‌ها” در خواست کرد بخشی از قدرت دولت مرکزی به جمهوری‌ها واگذار شود. استالین از این درخواست برآشفته شد و گفت ” جایگاه پرولتاریای روسیه بزرگ را در موقعیت حقارت آمیز ملیت‌های سرکوب شده پیشین قرار دادن کار نامعقولی است.” وی بزودی از مقامش برکنار شد و به تبعید افتخاری فرستاده شد.(۴)

در سال ۱۹۲۴، با توجه به درصد بالای اعضای روس در حزب کمونیست اوکراین (۴۵٪)، به کار بردن زبان اوکراینی در ادارات با مشکل روبرو گردید. یکی از اعضای کمیته مرکزی حزب، زبان اوکراینی را زبان دهات و زبان روسی را زبان شهرها به شمار آورد. وی افزود کمونیست‌ها باید در کنار پرولتاریا بایستند و نه در کنار خرده بوژوازی!(۵)

در سال ۱۹۳۹، راهبرد دلجویانه از جمهوری‌های درون اتحاد شوروی به پایان رسید و پس از جنگ جایگاهشان افول کرد و تسلط روس‌ها و کنترل حزب بر فرهنگ‌ها مجددا برقرار شد. در سال ۱۹۴۵ استالین به افتخار مردم روسیه نوشید چرا که روس‌ها را برترین مردمان اتحاد شوروی به شمار آورد. این سخنرانی بارها و بارها به چاپ رسید.

در سال ۱۹۴۶، قطعنامه‌های حزب علیه انحراف‌های ملی‌گرایانه در جمهوری‌ها به تصویب رسید و استالین کلیسای کاتولیک در منطقه گالیسیا در اوکراین را منحل ساخت و مالکیت این کلیساها را به کلیسای ارتدکش روسیه واگذار کرد.

در دهه‌های هفتاد و هشتاد، روند روسی کردن در اوکراین شدت یافت. به‌کار بردن زبان روسی نه تنها در محیط کار، نهادهای آموزشی و مراکز شهری افزایش یافت بلکه سبب کاهش خود آگاهی ملی اوکراینی‌ها برپایه میزان سخن گفتن به زبان مادری نیز گردید. در صد اوکراینی‌هایی که زبان روسی را زبان مادری می‌نامیدند از ۶٪ در سال ۱۹۵۹ به ۱۶٪ در سال ۱۹۸۹ رسید.(۶)

روسی‌سازی در تمام کشورهای همسایه روسیه تزاری و شوروی پیشین رواج داشت و بازتاب آن در افزایش روسی‌زبانان چه از طریق مهاجرت و جابه‌جایی جمعیت و چه از طریق استفاده اجباری و یا خود خواسته از زبان روسی در این کشور‌ها تجلی یافت. در تصویر زیر اوکراین پس از دو کشور بالتیک و قزاقستان بیشترین درصد روس زبانان را نشان می‌دهد.

روند روسی‌سازی پس از فروپاشی

در جریان فروپاشی، شوروی به یاری کمیته‌های کمونیستی محلی و اوکراینی‌های روس زبان علیه جنبش‌های استقلال‌طلبانه وارد عمل شد. در این راه، روس زبان‌هایی که با زنده شدن زبان‌های محلی احساس خطر می‌کردند از تشکل‌های مخالف ملی‌گرایی پشتیبانی می‌نمودند.

با این وجود در سال ۱۹۹۱، اوکراین اعلام استقلال کرد و بوریس یلسین با هراس از این رویداد تهدید کرد مرزهای مورد مناقشه اوکراین و روسیه را تغییر خواهد داد. در همین حال هیاتی را برای مذاکره با رهبران اوکراین مستقل فرستاد. انتونی سوبچاک یکی از اعضای این هیات هنگام سخنرانی در باره اتحاد روسیه – اوکراین با هوی تظاهرکنندگان در کیف روبرو شد.

به‌هر روی در پی راهبرد‌های روسی‌سازی در اوکراین زبان روسی در شرق و جنوب این کشور گسترش بیشتری یافت. در مرکز این کشور ترکیبی از روسی و اوکراینی و در غرب زبان اوکراینی مسلط بود.

توزیع روس‌زبانان در سال ۲۰۰۱ در اوکراین

برپایه سرشماری سال ۲۰۰۱، شمار اقلیت روس زبان در اوکراین به بیش از هشت میلیون و سی صد و سی هزار نفر (۱۷.۳٪ جمعیت اوکراین ) می‌رسید که شامل افراد مهاجر و اوکراینی‌های روس‌زبان می‌شد.(۷)

روسی‌سازی در دوران پوتین

زبان اوکراینی پس از استقلال تنها زبان رسمی در این کشور بود اما در سال ۲۰۱۲، ویکتور یانوکوویچ رییس جمهوری اوکراین لایحه به‌رسمیت شناختن “زبان‌های منطقه‌ای” را تهیه کرد که برپایه آن زبان روسی می‌توانست در بخش‌هایی از کشور که شمار روس زبان‌ها چیره بود، در مدارس، دادگاه‌ها و نهاد‌های دولتی به کار رود. لایحه بالا در شرق و جنوب کشور مورد استقبال قرار گرفت اما در کیف مورد مخالفت نمایندگان اپوزیسیون در پارلمان واقع شد.

در نوامبر سال ۲۰۱۳، پس از آنکه دولت اوکراین با توجه به فشارهای روسیه از امضای توافق همکاری‌های اقتصادی و انرژی اتمی با اتحادیه اروپا خودداری کرد، اعتراضات و خیزش‌های مردمی در میدان استقلال کیف علیه دولت روسوفیل وقت کلید خورد که همکاری‌های بیشتر با روسیه پوتین و اتحادیه اقتصادی اوروآسیا را ترجیح می‌داد. تضاهرکنندگان خواستار استعفای رئیس جمهور و دولت آزاروف بودند که به فساد، نفوذ اولیگارش‌ها، نقض حقوق بشر و عدم شفافیت متهم بود.

سرکوب اعتراضات به “انقلاب کرامت” در سال ۲۰۱۴ انجامید. هزاران نفر در میدان استقلال با تجهیزات کامل همچون آشپزخانه، کمک‌های اولیه، محافظین و وسایل ارتباطات جمعی پر شد. اعتراضات تا فوریه سال بعد ادامه یافت و در درگیری با پلیس صد معترض و سیزده پلیس کشته شدند. سرانجام یانوکویچ و وزاری دولت از کشور گریختند.

پوتین در واکنش جزیره کریمه را اشغال و با یک رفراندوم قلابی آن را به روسیه ملحق کرد. در ادامه از جدایی‌خواهان شرق کشور حمایت نمود.

تجاوز پوتین به اوکراین

در پی واکنش ضعیف غرب به اشغال کریمه و اقدامات تجاوزکارانه پوتین در شرق اوکراین، تزار روسیه جرئت یافت که به بهانه‌های گوناگون در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کند. راهبرد روسی‌سازی اوکراین به اشکال زیر در جریان است:

۱- تلاش برای الحاق مناطق اشغالی به روسیه
۲- انتقال اجباری مردم مناطق اشغالی به روسیه. به گفته وزیر دفاع روسیه تاکنون شمار ۳.۳۷ میلیون نفر  زیر عنوان “محافظت” از غیرنظامیان به روسیه برده شده‌اند.
۳- رایج کردن روبل در مناطق اشغالی
۳- راهبرد “صدور اجباری پاسپورت” (pasportization) در مناطق اشغالی. از سال ۲۰۱۹ تاکنون ۸۰۰ هزار پاسپورت در مناطق جدایی‌طلب صادر شده است.
۴- جایگزین کردن پرچم روسیه با پرچم اوکراین در روز پیروزی بر ارتش نازی‌ها در شهر ملیتوپول.
۵- سرکوب وحشیانه اعتراضات به اشغال اوکراین در مناطق اشغالی.

تا زمانی که ناسیونالیسم افراطی و فرهنگ عظمت‌طلبی در میان اکثریت روس‌ها حاکم است و حمایت از تجاوز دیکتاتور ادامه دارد، نمی‌توان انتظار داشت که راهبرد “روسی‌سازی” پوتینیسم در اوکراین و تلاش وی در دیگر همسایگان غیر عضو ناتو و خارج از اتحادیه اروپا مانند قزاقستان فروکش کند. رشد راست افراطی و پوپولیسم در اروپا نیز خطر دیگری است که می‌تواند پوتین را در پیشبرد هدف‌های دمکراسی‌ستیزانه و نقض حقوق بشر در داخل و خارج روسیه یاری رساند.

مرداد ۱۴۰۱
mrowghani.com
———————————————————-