با شروع خرداد بازه چهار ماهه‌ پرتنش تا پایان شهریور آغاز می‌شود که ۱۲۴ روز نفسگیر است. این چهار ماه برای اکوسیستم‌هایی چون دریاچه ارومیه، تالاب‌های هورالعظیم و شادگان یا مناطقی که به جاری بودن زاینده‌رود وابسته است اهمیتی حیاتی دارد.

گرمای اقلیم خشک و نیمه‌بیابانی ایران میزان تبخیر را نیز افزایش می‌دهد و حالا که به گفته کارشناسان مختلف از جمله سحر تاجبخش رییس سازمان هواشناسی ایران دو درجه هم هوا در کشور گرمتر شده این وضعیت پیچیده‌تر شده است.

با این حال نیمه دوم اردیهبشت امسال با بارندگی‌هایی همراه بود که حتی به مشکلاتی از جمله گرفتار شدن ۵۶۶ نفر در برف سرعین، مشگین شهر، نیر و اردبیل انجامید و حتی در آذربایجان غربی ۲۵۰ راس دام سبک تلف شدند.

بارندگی در استان گیلان و مازندران هم موجب آبگرفتی شالیزارها و همین‌طور خیابان‌ها شد. حیدر داوودیان مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان در این‌باره به روزنامه پیام‌ما گفت: «در دو حوزه تجن و هراز به شدت دچار مشکل هستیم و شش شهرستان ساری، میاندورود، جویبار، فریدونکنار، بابلسر و محمودآباد با تنش‌های آبی مواجه خواهند شد.»

اما به جز گستردگی و تنوع اقلیم در ایران چرا این بارش‌ها نمی‌تواند حسی از اطمینان در آستانه فصلی سخت در دل‌ها ایجاد کند؟ پاسخ آن را در اظهارات احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی می‌توان ملموس‌تر یافت.

تاب‌آوری در بازه دوم سال آبی بستگی بسیار زیادی به بارش‌های بازه هشت ماهه نخست دارد. چیزی که احد وظیفه درباره آن گفت: «از ابتدای بهار تاکنون، متوسط بارندگی‌های کشور حدود ۳۲.۵ میلیمتر بوده است که نسبت به میانگین بارندگی‌های بلندمدت در این بازه زمانی ۵۰ میلیمتر بود بنابراین بارندگی‌های بهار سال جاری نشان‌دهنده کاهش ۳۵ درصدی بارش‌ها نسبت به بلندمدت است.»

آقای وظیفه همچنین توضیح داد: «از ابتدای سال آبی تاکنون به‌طور متوسط حدود ۱۶۵ میلیمتر بارندگی در کشور دریافت کرده‌ایم این درحالیست که میزان بارندگی‌ها در در این بازه زمانی باید به ۲۱۱ میلیمتر می‌رسید بنابراین میانگین بارندگی‌های کشور حدود ۴۶ میلیمتر معادل با ۲۲ درصد نسبت به میانگین بلندمدت کاهش یافته است. هرچند که میزان بارش‌ها نسبت به سال گذشته حدود ۷ درصد بیشتر است اما به دلیل اینکه سال گذشته نیز کم‌بارش بود، بارندگی‌های سال جاری موجب جبران کم‌بارشی‌ها نشده است و ۲۲ درصد با میانگین بارش‌های نرمال کشور فاصله داریم.»

۱۲ سدی که ظرفیتشان پر شد

خبرگزاری فارس براساس آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران گزارش کرده که تا تاریخ ۲۵ اردیبهشت سال ۱۴۰۲ دوازده سد ایران در مناطق مختلف ۱۰۰ درصد ظرفیت خود را آبگیری کرده‌اند.

البته شرکت مدیریت منابع آب ایران مدتهاست که در وبسایت خود گزارش شاخص‌های مهم آب و برق را اطلاع‌رسانی نمی‌کند و آخرین گزارش این شرکت در وبسایت خود مربوط به اول اسفند۱۴۰۰ است.

خبرگزاری فارس در متن گزارش خود اشاره‌ای به اینکه این ۱۲ سد حدود ۶.۳درصد از کل ۱۹۰ سد ایران هستند، نکرده است.

بررسی بی‌بی‌سی فارسی نشان می‌دهد بر اساس آخرین گزارش پرشدگی سدها برپایه شاخص‌های مهم آب و برق که شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر می‌کند تا ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ بالغ بر ۶۵ درصد از حجم مخازن سدهای ایران پرشده است.

به عبارت دیگر در سال آبی جاری ۳۱.۳ میلیارد متر مکعب ورودی آب به سدهای ایران بوده است که در همین بازه زمانی در سال آبی قبل، این مقدار ۲۴.۴ بوده است. در گزارش یاد شده وضعیت دستکم ۷۵ سد اعلام شده است.

اما ۱۲ سدی که خبرگزاری فارس از آن یاد کرده کدام سدها هستند؟

سدهایی که درخوزستان واقع‌شده‌اند از جمله دز و کرخه، مارون و مجموعه‌سدهای کارون از این دست هستند. سد زاینده‌رود در استان اصفهان، سد‌های پیشین و ماشکیدعلیا در سیستان و بلوچستان، سد ایلام در استان ایلام، سدآزاد در استان کردستان، سد رییسعلی دلواری در بوشهر و سد گلپایگان در حوضه آبریز قمرود.

پرشدن برخی سدها خبری خوب برای تامین آب شرب و کشاورزی است. اما از آنجا که وزارت‌نیرو به بهانه تامین آب شرب اراده‌ای در رهاسازی حقابه محیط‌زیست ندارد، آثار فشار بر محیط زیست را هم باید محاسبه کنیم.

آتش‌سوزی‌های جنگل‌های زاگرس که در همین روزها شروع شده در کنار ریزگردها و طوفان‌های شن اگر به افزایش مصرف آب نینجامد تاب آوری در برابر گرما را کاهش می‌دهد.

وضعیت خوزستان خوب نیست

درست در همین بازه زمانی که خبرگزاری فارس از پرشدگی مخازن سدهای استان خوزستان خبر داده، شهر اهواز به سبب فعال شدن کانون‌های ایجاد ریزگرد به طور متوالی روزهایی با وضعیت نارنجی را تجربه کرد؛ روزهایی که شاخص ذرات معلق ۲.۵ میکرون در هوا بیش از ۱۰۱ بود.

عمده‌ترین کانون‌های ایجاد ریزگرد در اطراف اهواز تالاب‌های هورالعظیم و شادگان هستند؛ چیزی که عادل مولا، معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان در توصیف آن به ایسنا گفت: «وضعیت تالاب هورالعظیم بحرانی است.»

ناصر عبیات، فعال محیط زیست در خوزستان که در صفحه اینستاگرامش به طور مرتب از وضعیت هورالعظیم گزارش می‌دهد درباره تاثیرپرشدگی سد دز و کرخه نوشته است: «به تازگی از مناطق مختلف هورالعظیم بازدید کردم. هیچ نشانی از آبگیری تالاب نیست. حقابه محیط‌ زیست به ویژه تالاب‌ها همواره فقط روی کاغذ می‌ماند.»

او از عملکرد دولت به ویژه در صدور مجوز برای ساخت پتروشیمی در شهرستان‌های اندیمشک، دشت‌آزادگان که در حوضه آبریز کرخه واقع می‌شوند انتقاد کرد و آن را سونامی فاجعه محیط ‌زیستی در محدوده هورالعظیم توصیف کرد.

این در حالی است که امسال نیز کشت‌برنج در حوضه آبریز کرخه ممنوع است. اما معاون محیط‌طبیعی محیط زیست خوزستان دراین‌باره به ایسنا گفته است: «در قانون پس از تامین آب شرب، اولویت دوم تامین حقآبه تالاب‌ها است اما اکنون مشاهده می‌شود که پس از تامین آب شرب، اولویت به آب کشاورزی داده شده است.»

سرنوشت دریاچه ارومیه در هاله‌ای از ابهام

همزمان با خبر پر شدن سدها، خبرگزاری صدا و سیما نیز در خبری به نقل از مجید رستگاری مدیرعامل آب منطقه‌ای آذربایجان غربی از افزایش ۲۸ سانتی متری ارتفاع آب دریاچه ارومیه خبر داده‌است.

او میزان افزایش پهنه آبی را با ابتدای سال آبی یعنی مهر ۱۴۰۱ مقایسه کرده است و سپس این افزایش را ناشی از دستور ۲۹ بهمن ۱۴۰۱ ابراهیم رییسی در انتقال آب از تونل کانی سیب توصیف کرد.

رهاسازی آب به منظور رسیدن به دریاچه ارومیه یا آنچه حقابه آن تعریف می‌شود، در زمان نامناسبی انجام شده است. به ویژه آنکه هیچ نظارتی بر برداشت آب توسط کشاورزان در مسیر رهاسازی آب نیست.

این در حالی است که پیشتر در مهر ۱۴۰۱ فیروز قاسم‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور تأکید کرده بود جلوی برداشت‌های غیرمجاز آب و آب دزدی از حقابه دریاچه‌ ارومیه گرفته نمی‌شود و این در حالی است که وزارت نیرو مجوزی در مورد توسعه و تغییر کاربری‌ها و تأمین آب آن نداده است.

سال قبل مسعود باقرزاده کریمی، رئیس پیشین حوضه آبریز دریاچه ارومیه هم درباره رهاسازی حقابه دریاچه ارومیه گفته بود: «چون بخشی از سهم دریاچه و کشاورزی همزمان رهاسازی می‌شود، نظارت یا تفکیک دقیقی برای آب صورت نمی‌گیرد.»

در چنین وضعیتی کارشناسان، مقایسه‌ پهنه آبی در پایان اردیبهشت یا ابتدای سال آبی را نادرست می‌دانند. زیرا باید میزان آب و تراز دریاچه را در اردیبهشت یا اردیبهشت سال قبل مقایسه کرد.

به جز لزوم مقایسه با مدت مشابه سال قبل، از آنجا که دریاچه ارومیه در پایان اردیبهشت وارد بازه ۴ ماه پرتبخیرتری می‌شود اهمیت مقایسه پرشدگی آب در پایان اردیبهشت و سپس بررسی با پایان شهریور به عنوان پایان سال آبی اهمیت دارد.

از نگرانی‌های دیگر کارشناسان درباره وضعیت دریاچه ارومیه میزان رسوب نمک در کف دریاچه است. به این معنا که وقتی آبگیری در زمان مناسب انجام نشود و رسوب نمک به کریستالی شدن آن در کف دریاچه بینجامد انحلال کریستال نمک بستر و «پلایا»شدن در سال‌های بعد سخت‌تر می‌شود و کف دریاچه حالت فلت به خود می‌گیرد.

چنین موقعیتی به این معناست که اگر در حال حاضر احیای دریاچه ارومیه در لبه پرتگاه بحران قرار دارد با استمرار چنین وضعیتی دریاچه به مرحله مرگ قطعی وارد می‌شود.

گرچه با توقف فعالیت ستاد احیای دریاچه ارومیه در دولت سیزدهم انتشار اطلاعات مربوط به آن از جمله تراز آب هم متوقف شده اما گزارش‌ها و داده‌های منتشرشده از سوی وزارت نیرو نشان از آن دارد که میزان پهنه آبی دریاچه ارومیه در اردیبهشت ۱۴۰۲ از همین میزان در اردیبهشت ۱۴۰۱ هم کمتر بوده است.

براساس داده‌هایی که بی‌بی‌سی به آن دست یافته تراز دریاچه در اردیبهشت ۱۴۰۲ به میزان ۴۰‌سانتی‌متر کمتر از پایان اردیبهشت ۱۴۰۱ بوده است. کمترین میزان تراز دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۴ به میزان ۱۲۰۰.۱۴ (هزار و دویست ممیز چهارده صدم) به ثبت رسیده بود.

کارشناسان و ناظران وضعیت دریاچه ارومیه با توجه به موقعیت کنونی دریاچه ارومیه و کاهش ۴۰سانتی‌متری آن نسبت به اردیبهشت سال قبل احتمال می‌دهند درپایان سال آبی جاری برای دومین سال پیاپی شاهد افت تراز آب دریاچه ارومیه باشند که این در همه سال‌های گذشته بی‌سابقه بوده است.