ایران وایر
سالی آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ در حالی چهارمین هفته خود را پشت سر گذاشت که دریاچه ارومیه در ایران برای نخستین بار در تاریخ به‌طور کامل خشک شده بود. تحقیقات دانشگاهی نشان از آن دارد که طی ۱۲هزار سال گذشته این اکوسیستم سابقه خشک شدن نداشته است.
***
با این وضع استاندار آذربایجان غربی به عنوان دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه روز ۱۷ مهر ۱۴۰۲ با حضور در شبکه تلویزیونی «تهران» عددی از حجم آب دریاچه اعلام کرد؛ چیزی که با تصاویر ماهواره‌ای و فیلمی که ۲۴ مهر ۱۴۰۲ از فراز دریاچه گرفته شده بود، همخوانی نداشت.
کارشناسان آب و محیط زیست با انتقاد از آنچه «محمدصادق معتمدیان»، در شبکه تهران گفته و مدعی شده در فاصله فعالیت دولت سیزدهم ۳هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان بودجه به احیای دریای ارومیه اختصاص داده‌‌شده، می‌پرسند چگونه سطح تراز اکولوژیک این اکوسیستم مهم ایران ۸۵ سانتی‌متر کاهش داشته و عملا خشک شده؟
این در حالی است که پیش از استقرار دولت ابراهیم رییسی با صرف بودجه‌ای ۵ هزار و ۱۰۰ میلیارد تومانی تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه ۹۶ سانتی‌متر افزایش پیدا کرده بود.
براساس گزارشی که «مسعود تجریشی»، استاد دانشگاه صنعتی شریف و عضو سابق ستاد احیای دریاچه ارومیه روز ۲۵ مهر ۱۴۰۲، در سیزدهمین کنگره بین‌المللی مهندسی عمران ارائه کرده در فاصله سال‌های ۱۳۷۴ تا کنون تراز اکولوژیک این دریاچه ۸ متر کاهش یافته و این بیش از هر عامل دیگری همزمان با به بهره‌برداری رسیدن سدهای متعدد بر رودهای منتهی به دریاچه و پس از تغییر الگوی کشت در این خطه به ویژه با جایگزینی سیب به جای انگور پس از پیروزی انقلاب ۵۷ است.
سلاجقه و ادعاهایی که عملی نشد
بررسی سخنان «علی سلاجقه»، رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران درباره دریاچه ارومیه نشان از آن دارد که هیچ یک از وعده‌هایی که او درباره احیای این اکوسیستم داده، عملی نشده است. او ۶ شهریور امسال در حالی که گفته بود وضعیت تالاب‌های ادواری دریاچه ارومیه خوب است خبر داد «هم‌اکنون دریاچه ارومیه ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب دارد.»
آقای سلاجقه همان زمان اعلام کرد «برنامه‌ریزی شده تا آخر شهریور از چند سد، آب رهاسازی شود و خبری از مرگ دریاچه نیست.»
۲۰ روز پس از آن، محمد صادق معتمدیان، دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه گفت: «رهاسازی آب به سمت دریاچه ارومیه به زودی آغاز می‌شود.»
سلاجقه نیز بار دیگر ۱۸ مهر۱۴۰۲ در حالی که در سیزدهمین دوره جایزه ملی محیط زیست حضور یافته بود گفت: «ما منتظریم که به‌زودی و شاید در همین هفته یا هفته آینده رهاسازی آب دریاچه ارومیه با حضور شخص رئیس جمهور و یا معاون اول انجام شود.»
همه دست‌اندرکاران عرصه آب و محیط زیست می‌دانند که همزمان با سال آبی، سال زراعی آغاز می‌شود و رهاسازی آب در زمان شروع سال زراعی نفع قابل توجهی برای حیات‌بخشی دریاچه ارومیه ندارد مگر آنکه به طور دقیق انتقال آب به دریاچه رصد و مانع از برداشت‌های کشاورزان و باغداران شود.
یک روز پس از این اظهارنظر، مجید رستگاری مدیرعامل آب منطقه‌ای آذربایجان غربی از انتقال ۴۴میلیون مترمکعب آب از طریق سد سیلوه به دریاچه ارومیه خبر داد.
رهاسازی این حجم آب از دو منظر قابل تامل است، نخست آنکه در مسیر انتقال، ۷هزار و ۳۰۰ هکتار زمین کشاورزی قرار دارد و دیگر آنکه نیاز اکولوژیک دریاچه ارومیه در سال‌های خشکسالی ۲هزارو ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب است و این حجم رهاشده یعنی ۱.۶ درصد از حقابه محیط‌زیستی این اکوسیستم.
نسبت ناروا به تاریخ
دولت و رسانه‌های امنیتی و وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نظیر خبرگزاری فارس در ماه‌های گذشته که کارشناسان مستقل نسبت به خشک‌شدن دریاچه ارومیه هشدار دادند، سعی کردند تبخیر آب به دلیل تغییر اقلیم و افزایش تبخیر آب را علت خشک شدن این اکوسیستم حیاتی ایران قلمداد کنند.
برای نمونه خبرگزاری فارس، در تاریخ ۷شهریور۱۴۰۲ مدعی شد تغییر اقلیم باعث افت تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه شد. چیزی شبیه آنچه «محمود احمدی‌نژاد»، در ۲۵شهریور ۱۳۹۱ ادعا کرد دریاچه ارومیه هر ۵۰۰ سال دچار چنین خشکی‌ای می‌شود و خبرگزاری فارس آن را منتشر کرده بود.
۱۸مرداد۱۴۰۲، نیز «رمضان شریف»، مسوول روابط عمومی سپاه گفته بود ۸۰۰ دریاچه به سبب تغییر اقلیم خشک شده‌اند و خشک‌شدن دریاچه ارومیه جریان‌سازی برای شکست اقتدار جمهوری اسلامی است.
به تازگی، مسعود تجریشی استاد دانشگاه شریف در گزارشی که از آخرین وضعیت دریاچه ارومیه داده، از استناد به مطالعات دیرین‌شناسی و تاکید بر مداخلات انسانی به عنوان عامل اصلی خشک‌شدن دریاچه ارومیه طی هزاره‌های گذشته روایت کرده‌است.
برای نمونه ۲۰۰هزارسال نوسانات هیدرولوژیکی دریاچه ارومیه تحقیقی که توسط «مرتضی جمالی» در موسسه «تحقیقات اکولوژی و تنوع زیستی در مدیترانه» در فرانسه انجام شده، نشان می‌دهد دریاچه ارومیه خشک‌شدنی نظیر وضعیت کنونی را پیش از این تجربه نکرده است.
در تحقیق دیگری که با عنوان شریفی و همکاران در سال جاری میلادی انجام شده و با مطالعه ترکیبی از روش‌های زمین‌شناسی همچون پروکسی‌های ژئوشیمیایی، بازسازی گرده و عدم وجود هر گونه افق تبخیری در طول دوره هولوسن[یکی از دوره‌های زمین‌شناسی]، نشان داده‌اند که دریاچه ارومیه لااقل طی ۱۲هزارسال گذشته هرگز خشک شدن کامل را تجربه نکرده و انسان در نابودی دریاچه ارومیه نقش غالب داشته است.
موضوعی که «علی میرچی»، استادیار مهندسی منابع آب در دانشگاه ایالتی اوکلاهاما آمریکا، پیشتر درباره آن به «ایران‌وایر» گفته بود: «چنین وضعیتی در حافظه تاریخی نیز وجود ندارد و تغییر اقلیم می‌تواند عامل ثانویه‌ای، بر دخل‌و‌تصرف‌هایی باشد که انسان‌ها در آن حوضه آبریز کرده‌اند و نتیجه آن شده که دریاچه به وضعیت کنونی افتاده است.»
رقابت نمایندگان مجلس در دمیدن بر آتش انتقال آب
در حالی که عمده کارشناسان مستقل بر این نکته تاکید دارند که احیای دریاچه ارومیه باید با استفاده از منابع آبی خود این حوضه آبریز انجام شود، نمایندگان مجلس بر طبل انتقال آب از دریای خزر و همچنین دریاچه وان ترکیه می‌کوبند.
جالب اینجاست که انتقال آب دریای خزر به عنوان راهکاری که حسن روحانی، رییس جمهور دوره یازدهم و دوازدهم ایران آن را به شعار انتخاباتی‌اش در اخذ رای از مردم استان‌های آذربایجان غربی و شرقی تبدیل کرده بود هم توسط مطالعه دانشگاه تهران و هم توسط مطالعه دانشگاهی در سوئد به سبب ناهم‌خوانی شیمیایی منتفی شد.
با این حال، «سلمان ذاکر»، نماینده ارومیه از مدتی قبل اصرار خود بر راهکار انتقال آب برای احیای دریاچه ارومیه را آغاز کرده است. او ۲۱ شهریور امسال بار دیگر بر این اصرار خود افزود و گفت: «باید از راهکارهای اساسی همچون انتقال آب از دریای خزر، عمان و وان ترکیه، آبیاری قطره‌ای و رعایت الگوی کشت استفاده کرد تا بتوان کار اساسی برای دریاچه انجام داد.»
«محمدرضا میرتاج‌الدینی»، نماینده تبریز در مجلس دیگر نماینده‌ای است که بر آتش انتقال آب دمیده و از انجام مطالعات دانشگاهی برای انتقال آب از دریاچه وان در ترکیه به دریاچه ارومیه گفته است.
در همان روزی که میرتاج‌الدینی در مجلس از چنین چیزی گفت، استاندار آذربایجان‌غربی نیز در حاشیه امضای تفاهم‌نامه ششمین نشست همکاری‌های اقتصادی استان‌های مرزی ایران و ترکیه این جمله را به زبان آورد که «آمادگی داریم با توجه به شرایط دریاچه ارومیه، همکاری‌های علمی و اجرایی با ترکیه برای بهبود شرایط این دریاچه ارومیه داشته باشیم.»
انتقال بین‌حوضه‌ای آب آخرین راهکاری است که همه کارشناسان بر آن تاکید دارند. پیشتر علی میرچی استاد دانشگاه اوکلاهاما به ایران‌وایر گفته بود «کافیست مداخلات انسانی به حداقل خود برسد در این صورت طبیعت می‌تواند خودش را ترمیم کند.»
«شادناز عزیزی»، متخصص اثرات محیط‌زیستی و مدیر «باهمستان» در استرالیا در گفتگویی با ایران‌وایر، درباره احیای دریاچه ارومیه تاکید کرده بود: «باید آب رفته به دریاچه بازگردد و دولت به سبب آنکه برای بازگرداندن آب به دریاچه باید تاوان زیادی بدهد، حاضر به انجام کار واقعی دراین‌باره نیست.»
پرسش این است که چرا دولت نمی‌تواند حق‌آبه دریاچه ارومیه را جاری کند و به جای آنکه از منابع حوضه آبریز که سابق بر آن به دریاچه ریخته می‌شد بهره‌برداری کند، در اندیشه انتقال آب است؟
هیچ‌کس جلوی برداشت کشاورزان را نمی‌گیرد
دولت دهم و مجلس نهم با مصوبه‌ای به صدها چاه غیرمجاز مجوز برداشت داشتند که بخشی از این چاه‌ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه واقع شده بود. از طرف دیگر رشد باغداری پس از پیروزی انقلاب ۵۷ سبب شده بخش قابل توجهی باغ سیب به منطقه آذربایجان افزوده شود.
از سوی دیگر، طبق برنامه ستاد احیای دریاچه ارومیه، ۴۰درصد از آبی که قرار بود این دریاچه را احیا کند با اصلاح الگوی کشت و روش‌های آبیاری و تغییر زمان کشت برخی محصولات باید حاصل می‌شد. با وجود چنین دستورالعملی شاهد آن هستیم که «خسرو شهبازی»، رییس جهادکشاورزی آذربایجان از برداشت ۱.۲ میلیون تن سیب درختی در این استان خبر داده‌است. چیزی که در وصف آن «عیسی بزرگ‌زاده»، سخنگوی صنعت آب ایران گفته «تولید سیب در حوزه دریاچه ارومیه افتخار نیست.»
آقای بزرگ‌زاده با اشاره به اینکه در حال حاضر ۵۷ درصد مصرف آب کشاورزی در این حوزه آبریز برای تولید سه محصول غیرراهبردی سیب، چغندرقند و یونجه تخصیص داده می‌شود خواستار تجدیدنظر در این شیوه تخصیص آب شده‌است.
در شهریور ۱۴۰۲، جهادکشاورزی آذربایجان غربی با ابراز خرسندی از افزایش برداشت گوجه‌فرنگی در این استان اعلام کرده بود، امسال ۳۱۰هزار تن برداشت این محصول انجام شده‌است. حال آنکه براساس سند الگوی کشت ابلاغی برای آذربایجان غربی در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ تکلیف شده بود که تنها ۱ هزار و ۶۰۰ هکتار گوجه‌فرنگی کاشته شود و مطابق با همین برنامه باید از کاشت گوجه‌فرنگی در ۳هزار و ۸۵۱ هکتار جلوگیری می‌شد.
در حالی که خشک‌شدن دریاچه ارومیه در دراز‌مدت باغداران و کشاورزان را نیز متضرر خواهد کرد پرسش این است که چرا این گروه از جامعه خود برای حیات این اکوسیستم دلسوزی نمی‌کنند.
موضوعی که «اعظم بهرامی»، فعال محیط‌زیست درباره آن به ایران‌وایر گفته است: «آیا زیرساخت برای انتخاب متفاوت برای شمای کشاورز ساکن آذربایجان غربی وجود دارد که بتواند تصمیم بگیرید محصول کم‌آب‌بری بکارید؟ کشاورز ناگزیر است زندگی خود را بگرداند و ناچار است پول قسط و خیلی هزینه‌های دیگرش را تامین کند.»
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید