احمد غلامی

داریوش رحمانیان – کریم سلیمانی

تحلیل های بسیاری درباره کودتای ۲۸ مرداد صورت گرفته است؛ اما ما به دنبال ابعاد تازه ای از ماجرا هستیم. آیا در ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ واقعا کودتایی علیه دولت دکتر محمد مصدق اتفاق افتاد یا شاه به وظیفه قانونی اش عمل کرد؟ این سوالات به ظاهر ساده به تحلیل ها و آرای متفاوتی دامن زده است و مهم تر از همه، این تحلیل ها در سیاست امروز نقش آفرینی می کند. شاید هیچ رویداد تاریخی ای به اندازه کودتای ۲۸ مرداد، سیاست کنونی ایران را این چنین متاثر نکرده باشد. از همین رو، مورخان و پژوهشگران درصدند زوایای تازه ای از این کودتا را کشف و بازگو کنند. به همین مناسبت با داریوش رحمانیان و کریم سلیمانی به گفت وگو نشسته ایم. رحمانیان معتقد است در حوزه «تاریخ انتقادی» مسئله این نیست که کدام روایت حقیقت و کدام روایت دروغ است بلکه مسئله اصلی این است که کدام یک از روایت ها در میدان هماوردی و رقابت روایت ها با یکدیگر، جبهه بندی جنگ روایت ها را سامان می دهند و روایت ها چرا و چگونه برمی آیند؛ مطرح می شوند و قدرت پیدا می کنند. سلیمانی نیز روایت خود از کودتا را بر اساس اصل حاکمیت ملی مطرح می کند و معتقد است حداقل ۳۰ مورد از اسناد کتاب دوجلدی «اسناد سخن می گویند» بیانگر نقض حاکمیت ملی توسط دستگاه سلطنت است.

 

* آقای رحمانیان، کدام یک از روایت های مربوط به ۲۸ مرداد به حقیقت نزدیک تر است؟

 

داریوش رحمانیان: مسئله این نیست که یک روایتی حقیقت دارد اما حالا مسئله ما این است که روایتی که حقیقت ندارد غالب شده است. برای من اساسا مسئله حقیقت در تاریخ مسئله است. البته منکر اهمیت اسناد و مدارک نیستم، من اهل تاریخم، کارم با اسناد است و الان هم برای شما راجع به کودتای ۲۸ مرداد و کل ماجراهای نهضت ملی با تکیه بر اسناد می توانم کلی سخن بگویم؛ اسنادی که در این یکی دو دهه به ویژه آمریکایی ها، CIA و وزارت خارجه آمریکا منتشر کرده یا اجازه انتشارشان را داده و از طبقه بندی خارج کرده اند. انبوهی هم متون تاریخی، ادبی، خاطرات، روزنامه ها و مطبوعات داریم که می توانند مبنای بحث ما قرار بگیرند. اما مسئله من اینها نیست. برای من حافظه تاریخی مهم است. من در حوزه «تاریخ انتقادی» (Critical History) فکر می کنم و در اینجا مسئله این نیست که کدام روایت حقیقت است و کدام روایت دروغ است. مسئله اصلی این است که کدام یک از روایت ها در میدان هماوردی و رقابت روایت ها با یکدیگر، جبهه بندی جنگ روایت ها را سامان می دهند و آرایشش را شکل می دهند، و روایت ها چرا و چگونه برمی آیند و قدرت پیدا می کنند و مطرح می شوند، فارغ از اینکه بخواهیم بگوییم کدام یک راست و کدام یک دروغ است، چون راست و دروغ مربوط به من انسان است. شما به عنوان خواننده تاریخ حق دارید اسناد را جور دیگری ببینید و تفسیر کنید. این طور نیست که اسناد خودشان یک صدای مستقل از ذهنیت و خواست و سلیقه و عواطف و احساسات ما خوانندگان داشته باشند. البته این مسئله پرمناقشه ای است، ولی اجمالا عرض می کنم که هرگز هیچ فهم معرفتی بریده از شرایط فکری، عاطفی، احساسی، معرفتی و هر آنچه مربوط به دستگاه فهم و ادراک ماست وجود ندارد. به طور کلی هر آنچه از جهان می فهمیم این گونه است و این فقط مربوط به تاریخ نیست اما تاریخ به ویژه این گونه است چون تاریخ پیچیده ترین علوم است و قلمرو موضوعی معرفت تاریخ پیچیده ترین و اسرارآمیزترین قلمروها برای پژوهش و تفکر و فهم و روایت است. ما همواره همه چیز را در جهان در چارچوب گفتمان ها و پارادایم ها و اپیستمه ها می بینیم و تفسیر می کنیم. این دست کم موضعی است که من دارم.

در طول چند سال اخیر من خیلی روی این قضیه تکیه کرده ام، چون می بینم مدام عده ای می گویند کودتا بود یا نبود، یا قیام ملی بود و کودتا نبود و برعکس. هر گروهی بنا بر تفسیری که از ماجرا و اسناد و شواهدش دارد این تعبیرها را به کار می برد. از نظر من مسئله این نیست؛ مسئله اصلی این است که آن فهمی که از این ماجرا در تاریخ ما غالب شد کدام فهم بود، چرا برآمد و چیره شد و چه کارکردهایی داشت. از همان زمانی که کودتا اتفاق افتاد، مخالفان مرحوم مصدق و نهضت ملی شروع کردند به تبلیغ بر سر اینکه هیتلر خون آشام و هیولای دیکتاتور ایران سقوط کرد و تبلیغ کردند که این قیام ملی یا خیزش خودجوش ملت ایران بود. اعلامیه میراشرافی که ساعت دو بعدازظهر روز ۲۸ مرداد خوانده شد همین بود. روزنامه «شاهد» و روزنامه های مخالف مصدق و دولت ملی از همان روز بعد از کودتا همین ها را گفتند و تا امروز هم بر همین طبل می کوبند. اما بیشتر مردم ایران این ماجرا را چگونه فهمیدند؟ آیا گفتند خیزش ملی است؟ نه، گفتند کودتا است. مگر راه مصدقی ها و اعضا و سران نهضت مقاومت ملی تا سال ها بعد که مصدق زنده بود، همچنان نمی گفتند مصدق نخست وزیر قانونی ملت ایران. مگر تا ماه ها بعد از کودتا در خیابان های تهران هنوز تانک مستقر نبود؟ مگر حکومت نظامی همچنان برقرار نبود؟ فهم مردم ایران مهم است. اینکه من امروز چه می گویم البته مهم است، ولی آیا این روایت و تفسیر من می تواند تاریخ گذشته را تغییر دهد؟ من می توانم از اکنون به بعد را به درجات تغییر دهم. آگاهی مردم را نسبت به آن واقعه تغییر دهم و این البته شدنی است ولی آن واقعیتی که مربوط به خود آن روایت غالب است، هرگز دیگر تغییر نمی کند. یک جا ما به روایت هستی و روایت واقعیت می پردازیم، یک جا به هستی روایت یا به واقعیت روایت توجه می کنیم. به عبرات بهتر، یک جا ما با روایتی سروکار داریم که راوی یک واقعیت بیرونی است، یک جا با روایتی سروکار داریم که خودش موضوع است یا واقعیتی است که من می خواهم آن را بررسی کنم. فارغ از اینکه این واقعیت راست است یا دروغ است، حقیقت دارد یا ندارد. من مورخ معتقد به این هستم که فارغ از اینکه این راست است یا دروغ، خود این موضوعیت دارد و مهم است.

 

* بحث مهمی است و می توان دوباره به آن برگشت و بررسی کرد که این تاریخ چقدر برساخته خاطرات است یا به قول پل ریکور بخشی از این خاطرات دچار فراموشی شده و بخشی احیا شده است. آقای دکتر سلیمانی فکر می کنم این خیلی خوب است که شما از دو منظر متفاوت می خواهید به این واقعه بپردازید. شما می خواهید از طریق اسناد به این واقعیت بپردازید و تفسیر خودتان را از این واقعیت بر اساس اسناد موجود بگویید که بالاخره این کودتا بوده یا نبوده و آیا اصلا اینکه کودتا بوده یا قیام ملی اهمیتی دارد؟

 

کریم سلیمانی: صحبت من در ادامه و تکمیل کننده فرمایشات آقای دکتر رحمانیان است و به هیچ عنوان در مقابل آن نیست. فکر می کنم این دو زاویه بحث است و کمک می کند که ما نگاه دقیق تری به آن روز ایران داشته باشیم که چه اتفاقی افتاده است. روایت ها گوناگون است، اما روایت ها را بر پایه دیتاهای پایه ای می سازند. فرض بفرمایید اخیرا یکی از همکاران ما مدعی شده آنچه راجع به کودتا هست یعنی خاطرات کرمیت روزولت که کارگردان کودتا بوده ، قبل از آن وودهاوس انگلیسی به همین ترتیب یا دونالد ویلبر که خود در تهران بوده و لحظه به لحظه گزارش کرده، همه افسانه است. بالاخره او در دیتاها و اطلاعات پایه دست می برد تا روایتی را بسازد. خب اگر این خاطرات و خودنوشته ها افسانه باشد، اصلا تاریخ ایران و بلکه تاریخ بشر را نباید چنین که الان هست داشته باشیم. شما اگر خاطرات اعتمادالسلطنه و عین السلطنه سالور و بقیه را از دوره قاجار بگیرید چه باقی می ماند. مرحوم پروفسور برت فراگنر تزش را در مورد خاطره نویسی ایرانیان نوشت و پروفسور شد. پس این خاطرات در تبیین و فهم تاریخ خیلی مهم است. در خصوص کودتای ۲۸ مرداد ما چندگونه اسناد داریم. این قسمت را چون دربار ه اش گفت وگو زیاد شده به کوتاهی عرض می کنم. عاملان اصلی کودتای ۲۸ مرداد بلااستثنا همه شان معترف بر کودتا بودن هستند؛ بلااستثنا. اول از عوامل خارجی به کوتاهی یاد می کنم. وودهاوس انگلیسی که ابتدا او مسئول این کار بود، بعد از او به کرمیت روزولت منتقل می شود اما همچنان وودهاوس هم حضور دارد، بعد دونالد ویلبر که کمتر مورد توجه است، او هم در تهران بود و جزئیات کودتا را به دقت گزارش می کند. علاوه بر اینها، سه نفر از روسای جمهور آمریکا اعتراف بر کودتا دارند. اخیرا فیلم کوتاهی از نیکسون، رئیس جمهور سابق آمریکا، منتشر شده که کودتا را تایید می کند و می گوید آیزنهاور کار درستی کرد، متحد ما در خطر بود اما کلینتون و اوباما می پذیرند و عذرخواهی می کنند. خانم آلبرایت وزیر خارجه سابق آمریکا رسما اعلام کرد که ما در کودتا دخالت داشتیم. آرشیوهای منابع آمریکایی و تا حدی کمتر انگلیسی کودتا را تایید می کنند، همان طور که آقای دکتر آبراهامیان و بقیه محققان مثل علی رهنما و مرحوم فواد روحانی از آنها استفاده کردند. این منابع به دقت مسیر شروع کردن و برنامه ریزی کودتا را توضیح می دهند. جک استراو، وزیر خارجه قدیم انگلیس هم به کودتا اعتراف می کند. علاوه بر اینها من در تعدادی از دایره المعارف های اروپایی جست وجو کرده ام، آنها هم این واقعه را کودتا می دانند. مثلا دایره المعارف «بروک هاوس» آلمانی، دایره المعارف «لاروس» فرانسه، «بریتانیکا» و آمریکایی ها که به کودتا معترف هستند. پس بازیگران اصلی و خارجی کودتا بر کودتا بودن معترف هستند. از طرف دیگر، شق ایرانی کودتا هم به همین ترتیب است. خاطرات علم به ما خیلی کمک می کند. در یادداشت های علم من حداقل سه مورد دیده ام که او سال ها پس از کودتا وقتی خاطرات را یادآوری می کند، به صراحت او و شاه هر دو تایید می کنند که علیه مصدق کودتا کردیم. در یازدهم آبان ۱۳۴۶ است که علم با شاه بیرون رفته و چهارم آبان سال ۱۳۳۱ را یادآوری می کند و می گوید اعلیحضرت یادتان است که برف بود و چنین و چنان و خیلی ناراضی بودید، من به شما گفتم علیه مصدق کودتا کنیم؛ کاری که نه ماه بعد انجام دادیم، شاه هم آنجا تایید می کند و در آن زمان یکی دو سال هم هست که مرحوم مصدق فوت کرده و شاه می گوید او الان کجاست و ما کجاییم. اخیرا مورد جالبی را هم در کتاب «پاسخ به تاریخ» محمدرضا شاه دیدم. زمانی که انقلاب شد و او از ایران رفت، این کتاب را می نویسد. من ترجمه فارسی اش را داشتم اما برای اینکه اطمینان پیدا کنم اصل آن را از سایت خود رضا پهلوی درآوردم. شاه می گوید من منتظر بودم موافقت و حمایت بریتانیا و آمریکا را هم به دست بیاورم و بعد این را دقیقا در کتاب «پاسخ به تاریخ» نوشته که با کمک کرمیت روزولت، نماینده CIA در ایران، مصدق را کنار زدم. این برای من خیلی جالب بود که شاه این را در روزهای پایانی عمرش اعتراف می کند. یعنی او برای کنار زدن نخست وزیر قانونی اش اعتراف می کند که موافقت آمریکا و بریتانیا و کمک روزولت را به دست آوردم و مصدق را برکنار کردم. گویی می خواهد اقدام به جنگ منطقه ای و جهانی کند که باید قبلا موافقت دو قدرت بزرگ را به دست بیاورد! خب این جور که هواداران پهلوی معتقدند شاه طبق قانون اساسی حق عزل نخست وزیر را داشت، پس چه نیازی داشت که موافقت دو قدرت بزرگ را به دست بیاورد؟ خودش می توانست راسا طبق همان اصلی که اشاره می کنند، نخست وزیر را کنار بزند.

 

* نکته تازه ای مطرح شد. ما همواره چهره منفعلی از شاه به یاد داریم که خیلی نقش آفرین نبوده و بیشتر تابع دستورات انگلیس و آمریکا بوده است. اما با این گفته شما ماجرا کمی تغییر می کند و فاعلیت به خود شاه برمی گردد، اگرچه به دنبال گرفتن توافق آمریکا و انگلیس بوده تا با خیال راحت کار را انجام دهد. درست است؟

 

سلیمانی: درست است ولی در این دوره یعنی در مردادماه، حالت انفعالی شاه خیلی مشخص است. اما در ماه های گذشته یعنی از پانزده ماه قبل از کودتا، شاه خودش پیشنهاد حذف مصدق را می دهد.

 

* چرا شاه در لحظه بزنگاه منفعل می شود؟

 

سلیمانی: چون در دوره های قبل خود شاه به واسطه علاء از هندرسون، سفیر آمریکا در تهران، می خواهد که مصدق را از طریق کودتا کنار بگذارند. پس از آن آمریکایی ها و انگلیسی ها دو شورای کاری مهم در لندن تشکیل می دهند و تصمیم می گیرند. در لحظه آخر، شاه حالت تذبذب و تردید پیدا می کند، وگرنه پانزده ماه قبل از ۲۸ مرداد، کودتا می رفت که به ثمر بنشیند؛ یعنی درست زمانی که مصدق در لاهه بود و در دادگاه لاهه (اواخر خرداد ۱۳۳۱) از حقوق ایران دفاع می کرد، آنها مشغول طراحی کودتا بودند. آنجا قدرت های بزرگ این حالت انفعال شاه را دیده بودند، ولی در این مرحله (کودتای ۲۸ مرداد) به او امان ندادند. یعنی وقتی کرمیت روزولت می خواهد دو نامه را برای عزل مصدق و نصب زاهدی از شاه بگیرد، تهدید می کند و می گوید اگر همکاری نکنید ما اجازه نخواهیم داد که ایران سقوط کند و به دست شوروی بیفتد و راه دیگری پیدا می کنیم. یعنی آمرانه از شاه این را می خواهند.

پس تمام عوامل داخلی و خارجی اعتراف بر کودتا دارند. جالب است که همین بحث خودجوشی و اینکه رخداد ۲۸ مرداد، قیام ملی بوده و نه کودتا، نخست توسط خود آمریکا شکل گرفت. دو سه روز بعد از کودتا هندرسون نامه ای به واشنگتن می نویسد و از آنها می خواهد وزارت خارجه آمریکا کارزاری راه بیندازد که این کودتا نبوده بلکه خودجوشی ملی بوده است. («پشت پرده کودتای ۱۳۳۲ در ایران»، علی رهنما، ترجمه فریدون رشیدیان، تهران، نشر نی، ۱۴۰۰، ص ۵۳-۵۲). این سفارت آمریکا در تهران است که برای ایجاد یک روایت جدید از کودتا شروع به کار می کند، در حالی که محمدرضا پهلوی تا زمان مرگش، آن طور که در کتاب «پاسخ به تاریخ» هست، باور داشت که این کودتا با کمک دیگران انجام شده است.

 

* به نکته خیلی مهمی اشاره کردند، آقای رحمانیان فکر می کنم از اینجا می توانیم وارد بحث شما شویم. اینکه اولین روایت مبنی بر اینکه کودتایی صورت نگرفته و این اتفاقی خودانگیخته بوده، توسط آمریکایی ها ساخته شده است. این نکته به آن گفته شما درباره جنگ روایت ها نزدیک می شود که یک روایت دست بالا را پیدا می کند. با اینکه از کودتای ۲۸ مرداد زمان زیادی گذشته، چه اتفاقی افتاده که در سیاست کنونی ایران این روایت ها مجددا احیا شده اند؟ اگر نگاه تاریخی داشته باشیم، مثلا در رژیم سابق، همواره حمله مغول به ایران مسئله ای حیاتی برای ایرانی ها بود و همواره به حمله مغول اشاره می کردند و آن را دورانی سیاه در تاریخ ایران می دانستند. اما در دوران چهار دهه بعد از انقلاب در مورد تاریخ مغول سکوت محض است و چندان صحبتی نمی شود. چه اتفاقی افتاده که دوباره روایت ۲۸ مرداد روایت غالب شده و در سیاست کنونی ما چه نقشی دارد؟

 

 

رحمانیان: مسئله پراهمیتی را مطرح کردید و این از جهتی در حوزه ای قرار می گیرد که اصطلاحا به آن «تاریخ زنده» یا (Alive History) می گویند. اینجا مسئله این است که چگونه روایت ها و رویدادهایی که موضوع آن روایتگری ها قرار می گیرند، در تاریخ بالا و پایین می روند. تاریخ در خود تاریخ حرکت می کند؛ یعنی آنچه ما به عنوان رویداد تاریخی یا موضوع تاریخی تلقی می کنیم، یک هستی ثابت و لایتغیر ندارد، پویا است، یک موجود زنده است و متناسب با شرایط زمانه از نظر سیاسی، فکری، فرهنگی و معرفتی فراز و فرود دارند. مثال های زیادی می توان زد. مثلا ایرانیان بیش از دو هزاروچند صد سال، هخامنشیان را فراموش کرده بودند و هخامنشیان زیر آوار تاریخ دفن شده بودند. با توجه به مطالعات شرق شناسان و کشفیاتی که در پاسارگاد، تخت جمشید، شوش، همدان و تاریخ هرودت و امثال اینها اتفاق افتاد، آن دوره دوباره بالا آمد و زنده شد. کوروش تا همین صد سال پیش برای ما ایرانی ها مهم نبود، اما الان ببینید چقدر مهم شده و هر سال هفتم آبان که می رسد جنب وجوشی در ایران پدیدار می شود. کوروش زنده شده و بالا آمده است. بنابراین نهضت ملی را هم می توان با همین رویکرد مطالعه کرد، به ویژه خود مصدق را. اگر بخواهیم در حوزه جنگ روایت ها بحث را پیش ببریم، به گمانم هیچ رویداد و شخصیتی، زنده تر و پرچالش تر از نهضت ملی و مصدق در تاریخ معاصر ما نبوده و نیست. درواقع هیچ رویداد و شخصیتی، این قدر محل جنگ و جدال و مناقشه قرار نگرفته است. البته موارد دیگری هم داریم، رضاشاه، کودتای سوم اسفند، تا حدی سیدضیا، ماجراهای انقلاب هم همین طور است، ولی از نظر وزن و تاثیرگذاری در سیاست کنونی ما و رفتار سیاسی مردم به نظر می رسد نهضت ملی و مصدق در صدر می نشیند. اما اجازه دهید برگردم به نکته ظریفی که به نظر می رسد پراهمیت باشد: من جزو آنهایی نیستم که معتقدند همه روایت ها ارزش یکسانی دارند. نباید حرف های اولیه من مجال برداشت ناروا در ذهن کسی به وجود بیاورد. از نظر من روایت ها ارزش یکسانی ندارند. درست است که من در زمینه تاریخ انتقادی فکر می کنم و مسئله ام حافظه تاریخی و روایت است، اما این طور نیست که بگویم روایت دکتر سلیمانی با روایتی که فلان فرد ارائه می دهد، یکسان است. من معتقدم روایت ها به درجات مختلف می توانند علمی تر و استوارتر باشند، اما این جنگ روایت ها را منتفی نمی کند. دکتر سلیمانی هر چقدر هم با قلم و زبان نیرومند متکی بر انبوه اسناد بنویسد، باز عده ای مخالف خواهند بود و رویکرد انتقادی به روایت ایشان دارند. بنابراین وقتی می گویم در روایت باز است، منظورم این است. اما موضع من در مورد نهضت ملی، مصدق و کودتای ۲۸ مرداد این است که با توجه به انبوهی از شواهد و مدارک و اسناد، که آقای دکتر سلیمانی به پاره ای از آنها اشاره های کلی داشتند، شکی در این نیست که کودتا اتفاق افتاده است. اما اینکه روایت کودتا یا روایت خیزش ملی در تاریخ ما چطور ساخته و پرداخته شد، قابل بحث است. مثلا اینکه شاه خودش چه می گفت، درباریان چه می گفتند، یا آمریکایی ها و انگلیسی ها چه می گفتند و چه می نوشتند، به نظر من نمی شود نقطه آغاز و مشخصی برایش در نظر گرفت. مسئله بسیار پیچیده تر از این حرف ها است. آقای دکتر سلیمانی به پاره ای از اشاره های شاه یا درباریانش ازجمله علم اشاره کردند، ولی این را نگفتند که همین شاه و رژیمش هرگز این را علنی و عمومی نمی گفتند که این کودتا بوده. چه بسا در خلوت خودشان گاهی این را می گفتند اما به شکل علنی و عمومی هر سال جشن می گرفتند، برنامه داشتند و رژه می رفتند. عکس ها و اسناد این مراسم هم موجود است و حتی پاره ای از خیابان ها و میدان های شهر را به همین مناسبت نامگذاری کرده بودند؛ بنابراین در تبلیغات رژیم پهلوی هرگز سخنی از این نبود که ما کودتا کرده ایم.

 

* آیا فکر نمی کنید کودتای ۲۸ مرداد برای کسانی که آن را اجرا کردند و عملیات موفقی هم به شمار می رفته، همواره به عنوان یک تروما در حکومت پهلوی بوده که می خواستند این تروما را با اشباحی پر کنند و شکل دیگری به آن بدهند؟

 

رحمانیان: بله، ما کاملا با یک رویداد تروماتیک روبه رو هستیم و اتفاقا روی نکته مهمی دست گذاشتید. می خواهم از این نکته درست و دقیق شما استفاده کنم. ما وقتی به این جنبه تروماتیک روایت ها و رویدادهای مربوط به آن روایت ها توجه کنیم، می بینیم رابطه ما با تاریخ، رابطه ای فارغ از احساسات و عواطف نیست، پر از زخم و درد و رنج است. انگار چیزی از ما کنده شده یا ضربه ای به ما زده و خون این زخم همچنان جاری است. انگار این زخم ناسور است و بسته نمی شود، هرازگاهی هم سر باز می کند و دوباره ما را آزار می دهد و آن رویداد را به یاد ما می آورد. نهضت ملی و کودتای ۲۸ مرداد، از این جنس است و دردآور و رنج آور است. رابطه ما با این رویداد از جنس زخم و درد است و این است که مسئله را خیلی پیچیده و پراهمیت می کند.

اشاره کردم که رژیم شاه و دستگاه تبلیغاتی رژیم پهلوی هرگز نگفت که این کار کودتا بود و همیشه می گفت که این قیام خودجوش مردم ایران در دفاع از شاه بوده و مصدق و نهضت ملی را هم مقصر و گناهکار قلمداد می کردند. مصدق رهبر کسانی معرفی می شد که به حرف دلسوزان گوش نداده بودند و قانون اساسی مشروطه را نقض کرده بودند. این روایتی بود که گفته می شد. طرفداران جناح های مخالف هم هرگز علنی این حرف را نزدند که بگویند کودتا بوده و قیام ملی نبوده است. شما آثار مربوط به مظفر بقایی و گروهش را تا همین امروز مطالعه کنید. اینها همه می گویند که این قیام ملی خودجوش بوده و کودتا نبوده است. هواداران کاشانی چه گفتند و تاکنون چه می گویند؟ باز هم همین را می بینیم، آنها هم اعتراف نمی کنند که این کودتا بوده. انگلستان تا به حال چه گفته؟ دولت انگلستان سکوت کامل کرده و تا امروز هم اجازه نداریم که اسناد طبقه بندی شده آنجا را ببینیم. آمریکایی ها هم نه همه اسناد را اما یک چیزهایی منتشر کرده اند، ولی ما از آرشیو انگلستان جز خاطرات وودهاوس و چند نفر از عوامل مربوطه چیز دیگری در دست نداریم. این نشان می دهد که انگلیسی ها هم هرگز تن به این ندادند که بگویند این کودتا بوده و ما هم در این کودتا مقصر بودیم. تاکنون چنین اعترافی را از زبان انگلیسی ها نشنیده ایم، به جز این اواخر که وزیر خارجه اسبق انگلستان در یک مصاحبه تلویزیونی در این باره اعتراف کرد اما این روایت کسی است که سال ها بعد از اینکه دیگر مقامی ندارد، حرفی زده است. نکته پراهمیت در این باره این است که آن مقدار از اسناد و مدارک که تاکنون بیرون آمده اند و عمدتا مربوط به آمریکا هستند، نشان می دهد که اگر نیروی خارجی و سررشته داری آمریکایی ها و انگلیسی ها نبود، اگر برنامه ریزی ها و تدارکات آنها و پول پخش کردن ها و حمایت ها و باندهای نیرومندی که در درون ایران وابسته به آنها بودند مثل برادران رشیدیان و امثال اینها وجود نداشت، امکان پیروزی کودتا هم نبود. به عبارت بهتر، نیروهای مخالف مصدق در داخل به تنهایی توان براندازی حکومت ملی مصدق را نداشتند. این نکته پراهمیتی است. من سال ها پیش در نقد کتاب آقای داریوش بایندر که درباره نهضت ملی و سقوط مصدق نوشته و نقش سیا را بررسی کرده، با استناد به شعر معروفی که پشت وانت ها و کامیون ها می نویسند و می گوید «من از بیگانگان هرگز ننالم/ که با من هرچه کرد آن آشنا کرد»؛ عرض کردم «من از بیگانگان تنها ننالم/ که با من هرچه کرد با آشنا کرد». آقای بایندر گفته بود نباید به نقش نیروهای بیرونی خیلی اهمیت بدهیم، اصل عوامل داخلی بودند. به عبارت بهتر، دو لبه تیز قیچی را باید ببینیم؛ هم نیروهای بیگانه و هم نیروهای درونی. هرکدام از اینها نبودند، کودتا پیروز نمی شد.

 

* آقای سلیمانی شما خیلی به اسناد تکیه دارید و به نظرم درست هم است. اما نکته مهم این است که ما مورخان و پژوهشگرانی با دیدگاه های متفاوتی داریم. مثلا پژوهشگرانی داریم که مارکسیست هستند و نگاهشان به تاریخ مارکسیستی است. پژوهشگرانی داریم که لیبرال هستند و نگاه لیبرالی به تاریخ دارند. کسانی هم هستند که یک ایدئولوژی یا منظر و دیدگاه خاصی ندارند و بیشتر به اسناد رجوع می کند، اما اینها هم مثل خود شما فارغ از یک دیدگاه خاص نیستند. آیا می توانیم بگوییم این نوع نگاه شما به اسناد است که غلبه دارد، یا درواقع این روایت شما از اسناد موجود است؟

 

سلیمانی: البته ابتدا به داده های بسیار ریز و جزئی و متقن تکیه می کنم و بعدا به روایت خودم می رسم و درواقع از این طریق روایت جدیدی برای من تولید می شود. مرداد سال ۲۸ را کنار بگذاریم، آن قدر داده ها قوی است که به ما نشان می دهد این کودتا با کمک خارجی ها اتفاق افتاد. طبیعی است که روایت رسمی پهلوی این است که منکر کودتا شود. انسان خاطی هیچ وقت به کار خودش اعتراف نمی کند. ولی مورخان بی طرف هم بوده اند که منصفانه نوشتند، مثلا فواد روحانی هم در زمان مصدق مشاور حقوقی شرکت نفت بود و هم بعد از مصدق آنجا می ماند. درواقع در زمان انعقاد قرارداد کنسرسیوم و بعد از آن همچنان در دستگاه دولتی هست و پستش هم بالاتر می رود. اما کتابی که ایشان راجع به دوران مصدق و کودتا نوشته، یکی از بی نظیرترین ها است. او کسی است که از طرف شاه به عنوان نماینده ایران در سازمان اوپک معرفی می شود و اولین دبیرکل سازمان اوپک است و تا پایان حکومت پهلوی حضور دارد و همراهی می کند. اما در کتابی که می نویسد، شاه و زاهدی را با خارجی ها جزو تیم کودتا می گذارد. از این رو با این قسمت کاری نداریم، چون تکلیفش روشن است. اما چیزی که من امروز در پی آن هستم تا در نهایت به روایت خودم برسم و گمان می کنم کمتر از این زاویه به آن پرداخته شده، بحث حاکمیت ملی است. طبق اصل ۲۶ قانون اساسی انقلاب مشروطه، ملت منشا مشروعیت بخشی به قوای مجریه، مقننه و قضائیه است. این قدرت ملت از مسیر مجلس اعمال می شود و حاکمیت ملی با توجه به قدرت ملت و اصل بیست و ششم تعریف پیدا می کند؛ یعنی کسی بیرون از خواست ملت نمی تواند در سرنوشت داخلی و ملی ایرانی ها ورود و دخالت کند. اگر ورود کرد، نقض حاکمیت ملی است. شکایت مصدق از انگلیسی ها در آن دوره بر همین اساس بود. اینکه نفت را ملی کند یک بحث بود، اما از آن مهم تر احیا و تحقق حاکمیت ملی برای او بود. به این دلیل بود که هرچه اصرار می کردند که انگلیسی ها سر کار باشند می گفت حتی یک انگلیسی نباید در پالایشگاه آبادان بماند، به دلیل اینکه معتقد بود اینها دوباره شروع به دخالت در همه عرصه های سیاسی و اجتماعی ما می کنند. اسناد آمریکا هم می گوید که همینطور بوده است. می خواهم بگویم آنهایی که کودتای ۲۸ مرداد را کودتا نمی دانند و یک قیام ملی می دانند، درواقع وانمود می کنند که ما حاکمیت ملی را نقض نکردیم؛ حاکمیت ملی برای آنها هم مهم است، به این دلیل آن روایت را می سازند. در مقابل، کسانی که می گویند کودتا است، می خواهند بگویند حاکمیت ملی نقض شده. در تمام ماه های قبل از کودتا این مسئله وجود داشته است. طبق سندی که مربوط به ۱۶ اردیبهشت ۱۳۳۰ است («اسناد سخن می گویند»، ترجمه دکتر احمدعلی رجایی و مهین سروری (رجایی)، تهران، انتشارات قلم، ۱۳۸۳، جلد اول، سند شماره۱۸، ص۱۶۱)، یعنی درست زمانی که کمتر از یک هفته از دولت مصدق می گذرد، شاه به سفیر آمریکا می گوید خیلی اصرار نکن که به این دولت وام بدهید، تا این دولت زودتر برود و دولت موافق تر و دلسوزتری سرکار بیاید. در آن زمان سفیر آمریکا در تهران گریدی بود. ببینید اینها اسناد اداری و رسمی دولت آمریکا است و هیچ تعبیر و تفسیر انضمامی ندارد. به صراحت نشان می دهد که شاه یک هفته بعد از روی کار آمدن مصدق به سفیر آمریکا می گوید اصرار به وام دادن نکند، چون قرار بود از ماه ها پیش از دوره رزم آرا به دولت ایران وامی بدهند که ایران بتواند اقتصادش را جمع وجور کند. هرچه جلوتر می رویم، این روند ادامه دارد و این اسناد به ما نشان می دهد که حاکمیت ملی برای دستگاه سلطنت اعتباری نداشت. از همان هفته اول دولت مصدق، شاه می گوید من این را به زور پذیرفته ام، و هرچه جلوتر می آییم برای دستگاه سلطنت شامل شاه، وزیر دربار و گروهی از سناتورها، این مسئله تشدید می شود. بعدا وقتی هندرسون به ایران می آید اسم آن تعداد از سناتورهای همراه با خود را «گروه من» می گذارد و وقتی با شاه و علاء صحبت می کند می گوید «گروه من» در سنا بر این باورند. وقتی سفیر آمریکا می تواند در کنار شاه این قدر بی پروا صحبت کند و در مقابل شاه هم از او می خواهد که وامی به این دولت ایران ندهند تا دولت ساقط شود، یعنی برای پهلوی حاکمیت ملی محلی از اعراب نداشته، وگرنه نباید دست به دامن یک قدرت خارجی شود تا نخست وزیری که خودش حکمش را تنفیذ و توشیح کرده، ساقط شود. اگر از ایشان ناراحت هستید می توانید طبق قانون اساسی با مجلس مشورت کنید تا رای تمایل به کس دیگری بدهند و ایشان را استیضاح کنند و از همان مسیر قانونی جلو بروید، ولی وقتی مجلس شورای ملی را دور می زنید و سراغ سفیر کشور دیگری می روید و برای ساقط کردن نخست وزیر اعمال نفوذ می کنید، این یعنی نقض حاکمیت ملی تا اواخر بهار ۱۳۳۱ شاه از این بابت واقعا فعال بود و همواره علاء را نزد سفیر آمریکا در تهران می فرستاد و تقاضایش این بود که ما چگونه مصدق را کنار بگذاریم. شما اگر می خواهید بر اساس قانون عمل کنید، باید حداقل با نمایندگان طرفدار خودت در مجلس هماهنگی کنید تا نخست وزیر را کنار بگذارند، نه اینکه این گونه عمل کنید. ملاقات های علاء با هندرسون معمولا آخر شب بوده که کسی نبیند و بعد هم علاء به هندرسون به تاکید می گوید، شاه گفته محرمانه بماند. اینها کدهای اساسی در نقض حاکمیت ملی است. من می خواهم این دوره را از منظر حاکمیت ملی ببینم که چه بخشی از نیروهای داخلی حاکمیت ملی را نقض کردند که باور من این است که دربار این کار را کرد و در مقابل چه بخشی هم در پی احیای حاکمیت ملی بودند. آمریکا و هندرسون وقتی به مصدق اصرار می کنند که ما ۱۰ میلیون دلار به دولت شما هدیه می دهیم ولی قرارداد با انگلیسی ها را امضا کن، مصدق یک جا تشر می زند و می گوید فکر کردید ما کاسه گدایی دست مان گرفته ایم که دور دنیا بگردیم و هدیه بگیریم؟ به صراحت در این سندها هست که می گوید ما این جور وام را نمی خواهیم، در چارچوب مناسبات دو کشور به ما وام بدهید، ما هم به قدر آن به شما نفت می دهیم. مصدق در پی تحقق حاکمیت ملی است و شاه که برای هر مسئله ای وزیر دربارش را به سفارت آمریکا می فرستد و به سفیر می گوید شاه من را فرستاده تا بررسی کنیم که چگونه می توانیم نخست وزیر را کنار بزنیم. همواره در درخواست های شاه هست که نخست وزیر را کنار بگذاریم، اما چگونه؟ این «چگونه کنار بگذاریم» خیلی معنا دارد، یعنی آیا با کودتا این کار را بکنیم؟ هرچه جلوتر که می رویم بحث کودتا به طور جدی تر مطرح می شود.

 

* آقای رحمانیان از منظر روایت خودتان، چرا شاه توان یا جرئت این را نداشت که مصدق را برکنار کند؟ این سوالی است که خیلی تکرار شده. و اینکه چرا مصدق از حزب توده کمک نگرفت؟

 

 

رحمانیان: ابتدا کوتاه به فرمایشات دکتر سلیمانی اشاره می کنم، چراکه یک نمونه بسیار پراهمیت در بحث من همین تفسیر دکتر سلیمانی است. من با آقای دکتر سلیمانی همراه هستم و من هم همین تفسیر را دارم، ولی الان مسئله به صورت ساده این است که آقای دکتر می فرمایند بر اساس مفهوم حاکمیت ملی، این سند این معنی را دارد، طرف مقابل می گوید من نمی پذیرم؛ مصدق ضد حاکمیت ملی بود و شاه خواهان حاکمیت ملی بود و مصدق ناقض اصول مشروطیت بود. ببینید، به همین سادگی. یعنی همین اسناد را که آقای دکتر اینطور تفسیر می کنند، دیگری جور دیگری می بیند.

 

* چول هان، متفکر کره جنوبی در این مورد بحث می کند که شبکه های اجتماعی چطور می توانند روایت ها را عوض کنند و روایت غالب در شبکه های اجتماعی روایتی است که صدایش از همه بلندتر است، نه به این دلیل که بیشتر واقعیت دارد. این به بحث شما کمک می کند که به نوعی هم به سندها اعتماد دارید و به آنها اهمیت می دهید و هم می خواهید بگویید این سندها در افکار عمومی نمی تواند نقش چندانی بازی کند. موافق هستید؟

 

رحمانیان: بله، به این معنا که سندها به خودی خود به زبان نمی آیند، ما آنها را به زبان می آوریم و وادار به گفتن می کنیم. دکتر سلیمانی است که این سند را در یک چارچوب ویژه با تکیه بر اسناد دیگر به سخن درمی آورد. ایشان انبوهی از اسناد و شواهد را کنار این سند خاص می چیند تا تفسیر خودش را بگوید. ولی دیگری همین سند را جور دیگری تفسیر می کند، چرا؟ چون شواهد و مدارک دیگری متضاد با آنچه دکتر سلیمانی آورده کنار این می چیند. بنابراین اسناد این طور نیست که به خودی خود سخن بگویند. مثلا عنوان این کتاب «اسناد سخن می گویند» است، اما واقعا این گونه نیست. اسناد اگر سخن هم بگویند، ما جور دیگری می شنویم. دستگاه ادراکی ما جور دیگری فهم می کند. اما از این بگذریم و به پرسش شما برسیم. ببینید کنشگری شاه در ماجرای نهضت ملی و سرانجام این نهضت که منجر به کودتای ۲۸ مرداد شد، خیلی مسئله پراهمیتی است و ما نباید اسیر یک کلان روایت درباره شاه شویم. شاه شخصی است که در فهمش از ماجراها، در فهمش از مبانی نهضت، اهداف و آرمان هایش و حتی در فهمش از شخصیت مصدق، دچار نوسانات خیلی بامعنا و جدی است. بنابراین من پرهیز می کنم از اینکه بگویم شاه این بود و این نبود، یا اینکه شاه از اول تا آخر یک جور می اندیشید؛ این طور نبوده. توجه کنیم که شاه در آن زمان شرایط سنی اش چگونه است. یک جوان ۳۲-۳۳ ساله است. به تجربه اش دقت کنید. او شاهی نیست که به شکل عادی به پادشاهی رسیده باشد. شاهی است که در طوفان جنگ جهانی دوم، پدرش سقوط کرده، استعفای ناخواسته ای داده، با وضع خیلی بدی از کشور رفته که بخش مهمی از فعالان آن زمان گفته اند، رضاشاه فرار کرد. حتی کسانی مثل علی دشتی که پای علم رضاشاه سینه می زدند می گفتند دزد را بگیرید که فرار نکند، رضاشاه دزد است. از یاد نبریم که محمدرضا شاه جوان در شرایطی به پادشاهی رسید که برخی از شاعران و سخن سرایان آن زمان، رسما در شعرهایشان می گفتند محمدرضا «دزدزاده» است و این به دلیل زمین خواری های رضاشاه بود یا تصرفات ناروایی که در مسائل درآمدهای نفتی داشت و کارهای دیگری که به هر حال انجام داده بود. باز یادمان نرود کسانی مثل احمد قوام با عنوان «پسر جان» شاه را خطاب می کردند و نمی گفتند اعلی حضرت. با گفتن پسر جان، او را نصیحت می کرد و می گفت بنشین سر جایت و گوش بگیر. در این شرایط، این فرد یک دستگاه روان شناختی خاصی پیدا می کند که باید به آن توجه کنیم. او همواره دچار بیم و هراس است از کسانی که در صحنه سیاسی ایران به عنوان مهره ها بالا می آیند و بازیگردان و نیرومند می شوند. شاه مثل پدرش و خیلی از سیاسیون ایران، میراثدار یک ذهنیت نیرومند توطئه است و باور دارد به اینکه در پهنه سیاست ایران بدون اجازه انگلستان نمی شود کار کرد. عمیقا اسیر این توهم و گرفتار این ذهنیت است و تا پایان عمر همین ذهنیت را دارد. الان هم می بینیم بخش مهمی از روایت سلطنت طلبان در مورد سقوط پهلوی بر اساس ذهنیت توطئه است و نه نظریه توطئه. ذهنیت توطئه و نظریه توطئه متفاوت هستند. من هم نظریه توطئه را به عنوان یک ابزار علمی محدود قبول دارم، اما ذهنیت توطئه، یک اعتقاد، باور و شاه کلید است که می خواهد همه پیچ ومهره های تاریخ را باز کند. ذهنیت توطئه در شاه خیلی نیرومند است. حالا این شاه جوان را می خواهید به داوری بگذارید و می فرمایید که چرا جرئت نکرد علیه مصدق اقدام کند. من این روایت را اینطور نمی گویم. شاه در مواقعی می خواهد جرئت داشته باشد و در زمانه ای می بیند گویا قدرت دارد و بعد دوباره چیز دیگری می بیند. مثل همه ما. من همیشه به دانشجویانم می گویم اگر می خواهید در تاریخ تامل کنید بخشی از آن تامل در اهداف خودتان است. کتاب خودتان را بخوانید بعد کتاب تاریخ را بهتر می توانید بخوانید. آیا شما در مورد همسر، پدر یا اقوامتان، یا ماجراهایی که در کشور اتفاق می افتد، هر روز یک داوری دارید؟ معلوم است که داوری و نگرش تان تغییر می کند. امروز خبر متفاوتی منتشر می شود و تفسیرتان تغییر می کند. شاه هم مثل همه ما یک فردی بوده که دچار نوسانات شدید شده است. به نظر من روایت کنشگری شاه، باید بر این اساس استوار شود و همین طور باید به نیروی دربار هم توجه کنیم. باند دربار روی اراده شاه خیلی تاثیرگذار بود. توجه کنیم اشرف که با مادر و برخی دیگر از عوامل دربار و خاندان پهلوی به بیرون از کشور رانده شده بود، پنهانی به ایران برگشت و با شاه ملاقاتی پنهانی داشت برای اینکه به سهم خودش به برادر جوانش برای مشارکت در اقدام بر علیه مصدق جرئت بدهد. سرانجام شاه حتی در پایان کار وقتی فرمان عزل مصدق و نصب زاهدی را امضا می کند، که آن هم سند خیلی مهمی است؛ اساسا شکل این سند و اینکه امضا کجا قرار گرفته، مسئله پراهمیتی است و نشان می دهد که گویی شاه یک چک سفید دست نیروهای مخالف مصدق و به ویژه بیگانگان داده است. البته این الان مسئله بحث ما نیست. اما شاه سرانجام جرئت پیدا کرده که این کار را کند، ولی وقتی کودتای اول شکست می خورد با ثریا فرار می کند و به عراق و بعد هم به رم می رود و بعد از پیروزی یا به قول خودشان این قیام خودجوش ملت ایران در دفاع از شاه و کیان سلطنت به کشور برمی گردد. بنابراین در مورد شاه و نقش او در کودتا و نهضت ملی باید خیلی با احتیاط صحبت کنیم و نباید یک کلان روایت ساخت. ضمن اینکه شاه درباره خود مسئله نفت هم تا آخر عمرش همینطور پرنوسان باقی ماند. شاه هرگز زیر بار این روایت نرفت که با اقدام بر علیه مصدق می خواسته به نفع غربی ها کار کند.

 

* آیا این ذهنیت توطئه که به نظرم نکته بسیار با اهمیتی است، در مورد مصدق هم صدق نمی کند؟

 

رحمانیان: چرا به درجات صدق می کند.

 

* آیا همین دلیل باعث نشد که کمک حزب توده را رد کند؟

 

رحمانیان: ماجرای حزب توده به قول ابوالفضل بیهقی از «لونی دیگر» است؛ یعنی رنگ وبوی دیگری دارد. می دانید که حزب توده تا میانه نهضت ملی یعنی تا تیر یا مرداد ۱۳۳۱ روبه روی مصدق ایستاده، مخالف او است و مصدق را نوکر امپریالیسم و مزدور و انگلوفیل و امثال اینها اعلام می کند. حزب توده درواقع می چرخد و دچار یک دگرگونی می شود. حزب توده بعد از ترور نافرجام شاه در دانشگاه تهران در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ منحله و غیرقانونی است. بنابراین مصدق به طور علنی نمی تواند از اینها درخواست کمک کند که این انتظار را از او داشت. اساسا حزب توده موجودی است که باعث وحشت شدید بین طیف های مذهبی، نیروهای ملی و انبوهی از نیروهای فعال در ایران شده و بخش مهمی از این نیروها برای مقابله با همین حزب توده به صحنه می آیند. از یاد نبرید فترتی که بین مجلس چهاردهم و پانزدهم اتفاق افتاد، و علت اینکه این انتخابات به تعویق افتاد، افزون بر حضور نیروهای شوروی در ایران، مسئله حزب توده بود. اینکه در زمانی که بخش مهمی از ایران اشغال شده، یک جوری تعلیق و تعویق این انتخابات را مقابله با افزایش نفوذ شوروی و حزب توده می دانستند و به نوعی خدمت به روحانیت و اسلام و تشیع اعلام می کردند. حزب اراده ملت ایران سیدضیاء چطور برآمد؟ بر اساس مبارزه با حزب توده. بخشی از مسائل قوام و ساخته شدن حزب دموکرات به این برمی گردد. بنابراین تاریخ معاصر ایران را باید بر اساس ترس ها مطالعه کرد. یکی از مسائل بسیار پراهمیت که منتظر اهل تاریخ است که به آن به شکل روشمند بپردازند، تاریخ کمونیست هراسی، چپ هراسی و توده هراسی در ایران است، نه فقط تاریخ انگلیس هراسی یا روس هراسی. تاریخ کمونیسم هراسی از اینها مهم تر است. اگر کودتای سوم اسفند را که رضاشاه انجام می دهد مطالعه کنید می بینید در آن زمان ذهنیت مردم تحت تاثیر تبلیغات خاصی است که الان است که بلشویک ها بریزند و تهران را بگیرند. ماجرای نهضت جنگل و غیره هم هست و اینها به برآمدن رضاخان کمک می کند.

و حتی گرایش رضاشاه به طرف آلمان.

 

 

رحمانیان: دقیقا. گرایشش به آلمان نشان می دهد که کمونیسم هراسی چقدر اثر قدرتمندی دارد. دهه بیست را بدون مطالعه تاثیرات قاطع و بنیادین کمونیسم هراسی در ذهن و زبان و گفتار سیاسی ملت ایران در همه طیف ها و اقشار و گروه ها نمی توانید مطالعه کنید. اتفاقا نکته جالب این است که مصدق در این زمانه، با آن پیشینه و جایگاهش به عنوان کسی که کاملا دموکرات و غرب گراست، رفتاری بسیار معتدل با حزب توده می کند. علت اینکه آخر ماجرا نه از حزب توده بلکه کلا از هوادارانش نخواست به میدان بیایند یک مسئله پیچیده ای است که تا امروز به شکل معما باقی مانده و من در کتاب «ایران بین دو کودتا» نوشته ام. اولا هندرسون این را وابسته به خودش می کند و می گوید من به مصدق گفته ام نباید چنین و چنان کنی. خب مسئله بسیار پیچیده ای است که چرا مصدق در دو سه روز پایانی زمامداری خودش، مثل موارد دیگر و قیام ۳۰ تیر، از مردم و هوادارانش و ازجمله حزب توده کمک نخواست.

* به نکته خیلی مهمی اشاره کردید؛ اینکه هواداران سلطنت به قانون تکیه می کنند و می گویند مصدق باید به قانون تن می داد و کناره گیری می کرد، شما از حاکمیت ملی دفاع می کنید و بر روی نکته مهمی دست می گذارید. به عنوان بحث پایانی، روایت خودتان را از اسناد بفرمایید.

 

سلیمانی: ابتدا در پاسخ به بحث آقای دکتر رحمانیان کوتاه بگویم، درست است که هرکس سعی می کند روایت خودش را بسازد و داده های ریز را در اختیار بگیرد. اما اگر من از حاکمیت ملی صحبت می کنم که از جانب دستگاه سلطنت نقض شد، به این دلیل است که تعریف من از «حاکمیت ملی» یک تعریف شخصی نیست. اصل ۲۶ قانون اساسی این حاکمیت را تعریف کرده است. اینجا ما یک متن معیار و میانجی داریم که قانون اساسی است. بالاخره در دوره مدرن هستیم. اگر این گونه باشد که هرکس روایت خودش را داشته باشد، شاید هر کسی کف خیابان یک کاری کند و بالاخره پلیس می گوید قانون این تعریف را از پیش کرده و به آگاهی عموم رسانده است. دستگاه سلطنت هم اتفاقا بی اعتنا به قانون نیست. دستگاه سلطنت هم از قانون اساسی استفاده می کند و می گوید اصل ۴۶ درباره عزل و نصب وزرا به فرمان پادشاه است، اما اصل بعدی را نمی بیند. پس طرفداران پهلوی هم به عامل متن میانجی باور دارند. آنها هم می خواهند از زاویه حاکمیت ملی حرفی با اتکا به قانون بزنند، اما اصل ۴۴ متمم را نمی بینند که می گوید شخص پادشاه از مسئولیت مبرا است و وزرای دولت در هرگونه امور در برابر دو مجلس شورای ملی و سنا مسئول هستند. اصل دیگری هم هست که می گوید وزرا در برابر مجلسین مسئولیت دارند (اصل ۶۵ متمم). چند اصل است که نشان می دهد اصل ۴۶ از تشریفات نصب است (اصل ۴۵ متمم). پس هر دو طرف برای ساختن تعریف شان از حاکمیت ملی به قانون اساسی برمی گردند، اما هیچ جا در قانون اساسی نیامده که شما با اتکا به یک قدرت خارجی بتوانید نخست وزیرتان را ساقط کنید، ابدا. تعریف شده که چگونه یک نخست وزیر در مجلس باید رای اعتماد به دست بیاورد و توسط پادشاه توشیح شود. اینها همه در قانون تعریف شده، پس من هم سعی می کنم بر این اساس تعریفم را از حاکمیت ملی ارائه دهم. دیگر اینکه من به عنوان یک شخص روایت خودم را می سازم و جنگی با دیگری ندارم که پیرو چه روایتی است. بالاخره این آزادی را برای هرکس قائلیم که نظر خودش را داشته باشد. درنهایت حتی در کلاس های درسی سعی نمی کنم دانشجویانم را طبق نظر خودم، تحت هر شرایطی، متقاعد کنم، ما نظرمان را بیان می کنیم. در اینجا به یکی از اسنادی اشاره می کنم که فوق العاده مهم است، به همین دلیل باور دارم که اسناد سخن می گویند. البته هرکس آزاد است که این اسناد را نخواند و نبیند، کما اینکه این سند شماره ۹۸ را خیلی ها ندیده اند («اسناد سخن می گویند»، ج۱، سند شماره ۹۸، ص ۳۴۰-۳۳۷). این سند مربوط به ۷ مهر ۱۳۳۰، روز اول شروع به کار هندرسون است. می گوید روز گذشته خدمت اعلی حضرت رفتم به اتفاق وزیر خارجه حسین فاطمی که استوارنامه ام را تقدیم شاه کنم. حدود ۱۰، ۱۱ صبح بود. برداشت هندرسون این است که چون فاطمی کنار من بود شاه بحث های کلی کرد و سراغ بحث نفت نرفت اما بعد به من گفت عصر بیا. می گوید عصر که رفتم بحث ما درباره نفت، موافقت نامه و نارضایتی از مصدق بود و شاه بارها با ظاهری حاکی از یاس و ناامیدی اظهار می کرد که اما من چه می توانم بکنم من دست تنها هستم. این سند چند فراز دارد که فوق العاده مهم و غم انگیز است. وقتی این سند سه، چهار صفحه ای را خواندم، تا دو سه روز نمی توانستم مطالعه کنم. بعد از این همه سال برای من بسیار خجالت آور است که می خوانم پادشاه مملکت من با حالت خیلی حقیرانه ای در برابر سفیر یک کشور دیگر چنین سخن می گوید. عینا می خوانم که هیچ روایت انضمامی نباشد: «من می دانم که سیاست های مصدق ایران را به سوی نابودی می کشاند. من تشخیص می دهم که علی رغم بهره کشی انگلستان از ما یا حتی در مواردی خیانت به ما، اگر بخواهیم به عنوان یک کشور مستقل باقی بمانیم باید دوستی و حمایت انگلستان را حفظ بکنیم. من می دانم که اگر انگلیس با شخص من مخالفت کند، نظام سلطنتی ما که به عقیده من عامل اصلی ثبات در کشور ما است ممکن است سقوط نماید ولی من چه می توانم بکنم». به صراحت می گوید که من می دانم انگلستان حتی به ما خیانت و بهره کشی می کند اما چه می توانم بگویم! کسی مثل مصدق که به اصل حاکمیت ملی باور دارد، جایی که گیر می افتد بین مردم می رود و به مردم رجوع می کند طبق اصل ۲۶ قانون اساسی که می گوید همه چیز از مردم نشئت می گیرد. اما شاه در برابر سفیر یک کشور بیگانه کاملا از موقعیت زبون حرف می زند. جالب است در ادامه شاه می گوید: «من اطمینان دارم در حال حاضر اگر اقدامی برای برکناری مصدق بکنم مردم من را آلت دست سلطنت انگلستان تلقی می کنند. ولی من امیدوارم که تحولات جوری پیش برود که مصدق خودش کنار برود، اما این امید من به هر حال برای سفیر بریتانیا که امشب با من ملاقات می کند جاذبه ای ندارد هنگامی که وی دریابد من فکر نمی کنم که باید هم اکنون مصدق را کنار بگذارم، خشمگین می شود و دولت وی ممکن است شروع به مخالفت با من بکند». ما در عالم دیپلماتیک چیزهایی داریم که کد است، مثلا حتما نخست وزیر باید با نخست وزیر ملاقات کند. این هم شانی مقامات و گفت وگو در آن سطح خیلی اهمیت دارد. اما من خجالت می کشم که پادشاه مملکت ما از سفیر بریتانیا وحشت می کند که امشب که بیاید چه بگویم، نمی تواند بگوید من نمی خواهم مصدق را کنار بگذارم و می ترسد که یک سفیر بر او خشم بگیرد. علت اینکه من می توانم به این سند اعتماد کنم این است که این سند رسمی و اداری است و تعبیر و تفسیر ندارد. هندرسون آنچه را از شاه شنیده اینجا آورده است. مورد دیگری که در این سند است و من را خیلی آزار داد، این بود که شاه به هندرسون می گوید: «قبل از اینکه شما بیایید نماینده آیت الله بروجردی با پیامی از طرف حضرت آیت الله بروجردی آمد و تهدید کرد که چنانچه بریتانیا به آبادان حمله نظامی کند، باید تمام کشور در برابر انگلیس یکپارچه بایستند و مبارزه کنند». شاه از این بابت خیلی ناراحت است که نماینده آیت الله بروجردی این پیام را جلوی بقیه داد و می ترسد که این حرف به گوش دیگران در بازار و سایر جاها برسد. آن تکه آزاردهنده اش این است که هندرسون می گوید: «علاء دیشب به من تلفن زد و اظهار داشت که هنوز امیدوار است که پیام آیت الله بروجردی معتبر نباشد. وی مشغول رسیدگی است و مرا از نتایج آن مطلع می کند». یعنی پادشاه این مملکت اگر حاکمیت ملی را آن طور که در قانون آمده، می فهمید و به آن عمل می کرد باید خوشحال می بود که بزرگ ترین مرجع روحانی کشور که اتفاقا آدم سیاسی هم نیست و شاه را هم دوست دارد و به مصدق احترام می گذارد، در دفاع از وطن اعلام آمادگی کرده که در برابر حمله نظامی احتمالی بریتانیا به کشور، اعلام جهاد کند. وزیر دربار به سفیر آمریکا می گوید امیدوارم این غلط باشد و دنبال می کنم که بی اعتباری این را پیدا کنم و گزارش دهم، گویی رئیس این مملکت هندرسون است و باید همه کارها به او گزارش شود. این سند بسیار مهمی بود و حالا چون فرصت نداریم از باقی اسناد که خیلی زیاد است می گذرم. حداقل سی مورد از اسناد کتاب دوجلدی «اسناد سخن می گویند» بیانگر نقض حاکمیت ملی توسط دستگاه سلطنت است. درست در خرداد ۱۳۳۱ یعنی یک ماه و اندکی مانده به قیام سی تیر، مصدق و تیمش به دادگاه لاهه رفته است. اضافه کنم مصدق آدمی مدنی بود و به تمام نهادهای بین المللی احترام می گذاشت. برخلاف آنچه که امروز یک عده می خواهند بگویند که رفتار او نسبت به کشورهای غربی مثل امروز جمهوری اسلامی بوده که یک نوع تخاصم آشتی ناپذیر با آمریکا دارد، که ابدا این گونه نبود. من هرگز در ادبیات مصدق ندیدم که نسبت به بریتانیا و مخالفان خارجی اش یک جمله بی ادبانه گفته باشد. با آن حال مریض به دادگاه لاهه رفت، زیر بغلش را گرفتند و لنگان لنگان به پشت تریبون بردند. او آنجا حرفی زد که وقتی من اولین بار در جوانی خواندم، اشکم درآمد. گفت من با این شرایط بیماری ام این همه راه آمدم تا به شما قضات بگویم ملت من برای شما و رایی که می دهید احترام قائل است. چنان فوق العاده، جهان پسند و محکمه پسند صحبت کرد که قاضی انگلیسی دادگاه به نفع ایران رای داد. مصدق در چنین فضای پرتب و هیجانی برای تحقق حاکمیت و منافع ملی تلاش می کند، در تهران گفت وگوهای بسیار مفصل در جریان است که اتفاقا شاه و علاء شروع کرده اند و برای اولین بار به طور جدی از کودتا صحبت می کنند («اسناد سخن می گویند»، ج۱، سندهای شماره ۱۷۵، ۱۷۶، ۱۷۸ و ۱۸۱). یعنی وقتی علاء نزد هندرسون می رود تقاضای کودتا می کند، منتها می گوید شاه فقط یک نگرانی دارد، می گوید به من بگویید بعد از کودتا دولت بریتانیا و آمریکا به دولت جانشین مصدق کمک مالی می کنند یا نه. مسئله ا ش فقط همین است. برکناری مصدق در این موقع آن قدر جدی است که در سندهای بعد می بینیم که یک گروه کاری از کارشناسان انگلیسی و آمریکایی در لندن شکل می گیرد. به سندهای ۱۸۲ و ۱۸۴ («اسناد سخن می گویند»، ج ۱) مراجعه کنید. در سند ۱۸۴ آمده که وزیر خارجه آمریکا و انگلیس و ۱۵ کارشناس درجه یک دو کشور حضور دارند و برنامه ریزی می کنند که بعد از کودتا چه سرویس هایی به دولت جانشین بدهند که خیال شاه را راحت کنند. منتها همین که مذاکرات دادگاه لاهه به پایان می رسد و زمان می برد تا اعلام نتیجه شود، هندرسون از طریق علاء به شاه پیام می دهد و می گوید بهتر است تا نخست وزیر به تهران برنگشته حکم عزلش را صادر کند، یا بگوید در اروپا نمان و سریع برگرد. اتفاقا در این سندها هست که شاه دستور می دهد مصدق زود برگردد. دلیل هندرسون این است که اگر دادگاه لاهه به نفع مصدق و ایران رای بدهد، مصدق یک قهرمان ملی می شود و شاه نمی تواند برکنارش کند. زمانی که هنوز رای اعلام نشده بود، مصدق برمی گردد. ولی در این موقع شاه دچار تذبذب می شود. همان طور که آقای دکتر رحمانیان گفتند، شاه شخصیت محکم و ثابت با اعتمادبه نفس نداشت. این را مرحوم دشتی هم در کتاب «علل سقوط پهلوی» می گوید که انگار این تذبذب جزو ذات و شخصیت شاه بود که نمی توانست ثبات داشته باشد. وقتی غربی ها این تذبذب شاه را می بینند، عقب می کشند. حالا دیگر دادگاه لاهه هم رای نهایی را ناظر بر عدم صلاحیت خود به رسیدگی به شکایت بریتانیا علیه ایران صادر کرده و مصدق حالا دیگر به یک قهرمان ملی تبدیل شده است. به میانه مرداد ۱۳۳۱ که می رسیم، هم بریتانیا و هم آمریکا سفت وسخت روی کودتا اصرار می کنند و کودتای واقعی از اینجا شروع می شود و اینجاست که دیگر فاعلیت غربی ها را می بینیم و شاه حالت انفعالی دارد. به این دلیل که تقاضای شاه در خرداد ۱۳۳۱ قوی بود اما در پایان حاصل کار توی ذوق انگلیس و آمریکا زد. ولی در مرحله بعدی که مرحله آخر است، آنها کارگردانی را به دست گرفتند و البته خیلی متظاهرانه مذاکرات نفت را هم پیش می بردند، اما کارهایشان را هم می کردند، نیروها و تیم های خبرگیری را سامان می دادند. وودهاوس به صراحت می گوید ما با یک چمدان پر از دلار به راحتی نمایندگان مجلس هفدهم را می خریدیم. از اینجا به بعد شاه حالت انفعالی می گیرد.

منبع :  نشریه شرق ، سه‌شنبه ۱۴ آذر ۱۴۰۲، شماره ۴۷۱۵

---

به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید