رادیو فردا
در میان فیلم‌هایی که سینماگران ایرانی در خارج از کشور پس از انقلاب سال ۵۷ مرتبط با تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ساخته‌اند، فیلم «رها» یکی از متفاوت‌ترین نمونه‌هاست؛ فیلمی با مضمونی خاص و بسیار کم‌گفته‌شده دربارۀ مشکلات زنان بازیگر ایرانی در سال‌های پس از انقلاب که ردپای یکی از مهم‌ترین چهره‌های ادب و هنر معاصر ایران در طرح ابتدایی فیلمنامه‌اش دیده می‌شود.
فیلم «رها» با مدت زمان ۵۲ دقیقه ساختۀ فرخ مجیدی است که سال ۱۳۶۹ در شهر کپنهاگ، پایتخت دانمارک، تولید شد و یک سال بعد در چند سینما و شبکۀ تلویزیونی این کشور به نمایش درآمد. شهره آغداشلو بازیگر اصلی این فیلم است و در کنارش نسرین قاسم‌زاده، علی اصفهانی، حسن جلیلی و پولاد ایرانی بازی می‌کنند.
در عنوان‌بندی این فیلم، نام‌های فرخ مجیدی و مدبر کیان به عنوان نویسندگان فیلمنامه و ملک‌جهان خزاعی به‌عنوان طراح هنری به چشم می‌خورد. گُنر مولر پِدرسِن، از موسیقدانان شناخته‌شدۀ دانمارک، هم سازندۀ موسیقی متن آن است.
«رها» داستان یک بازیگر زن جوانِ سینما و تئاتر ایران است که در گریز از فشارهای محدودگرای حکومت برآمده از انقلاب ۵۷ به دانمارک آمده درحالی‌که همسر و فرزند خردسالش، با بروز مشکلاتی در روند فرار، از او دور افتاده‌اند.
همسر او در زندان است و خودش، در تلاش برای درکِ جامعۀ میزبان و یافتن جایگاهش به‌عنوان بازیگر، همچنان با کابوس‌های یادآوری اتفاقات خشونت‌بار داخل ایران از برخورد با نویسندگان و هنرمندان، درگیر است؛ کابوس‌هایی که ازجمله شامل تیرباران شدن نویسندۀ یکی از نمایش‌هایی است که در آن بازی کرده بوده است.
این کابوس‌ها و مشکلاتِ بی‌پایانِ حقوقیِ مربوط به اقامت و زندگی در دانمارک و تداوم دوری از فرزند و همسر، او را تا آستانۀ فروپاشی می‌برد، اما سرانجام ادامۀ مسیرش را به‌عنوان یک بازیگر زن در کشور تازه می‌یابد.
پرداختِ وقایع فیلم «رها» در نمایش درگیری‌های درونی یک بازیگرِ زن ایرانی با گذشتۀ خود و جامعۀ میزبانش و اشارۀ فیلم به برخی اتفاقات سال‌های ابتدایی پس از انقلاب در بخش هنرهای نمایشی، آن را از نمونه‌های دیگر آثار مرتبط با ایران که در خارج از کشور ساخته شده‌اند، متمایز می‌کند.
فیلم در روایت واقعیت اتفاقات رخ‌داده در سال‌های ابتدایی انقلاب در زمینۀ هنرهای نمایشی و اعمال نظرات محدودگرای حکومت در تغییر ماهیت و مضامین آثار نمایشی و اجرای هنرمندان بسیار صریح است. حملۀ نیروهای انقلابی با اسلحه به تالارهای نمایشی و برخورد خشونت‌بار با هنرمندان می‌تواند از معدود نمونه‌های تصویر کردن روایت‌های فعالان هنرهای نمایشی از وقایع آن سال‌ها باشد.
یکی از سکانس‌های مهم فیلم مربوط به یادآوری‌های شخصیت رها از تغییر جملات و لباس‌هایش سرصحنۀ فیلمبرداری فیلمی است که بعد از انقلاب در آن بازی می‌کند؛ جایی که یکی از ناظران حکومتی دستور به حذف رنگ از چهره و لباس او می‌دهد و ناظر دیگری فریاد می‌زند: «این زیادی چشمگیر است. برای ما ارزش‌های باطنی مهمه، نه ظاهری. این چهره باید الگوی یک زن انقلابی باشه، با همۀ ویژگی‌هاش.»
فرخ مجیدی، کارگردان فیلم «رها»، پیش از ساخت آن به‌عنوان فیلمبردار در تولید چند فیلم و سریال در داخل ایران کار کرده بود؛ ازجمله قسمت‌های ابتدایی سریال «سربداران» ساختۀ محمدعلی نجفی و فیلم‌های «حیاط پشتی مدرسه عدل آفاق» ساختۀ داریوش مهرجویی و «بوعلی سینا» ساختۀ کیهان رهگذار را فیلمبرداری کرده بود.
او همچنین در تولید چند مستند تلویزیونی و فیلم کوتاه هم مشارکت داشت، ازجمله فیلمبرداری فیلم کوتاه «سلندر» ساختۀ واروژ کریم‌مسیحی با فیلمنامه‌ای از بهرام بیضایی که سال ۱۳۵۹ با بازی محمد مطیع، داریوش فرهنگ و پرویز پورحسینی ساخته شد.
آقای مجیدی در میانۀ دهۀ ۶۰ خورشیدی به کشور دانمارک رفت و پیگیر ادامه فعالیت‌هایش در زمینۀ تولید فیلم شد و «رها» نخستین فیلمی است که او با مشارکت موسسه فیلم دانمارک در این کشور ساخت. فرخ مجیدی به پرسش‌های رادیوفردا دربارۀ ساخت این فیلم پاسخ نداد.
شهره آغداشلو، بازیگر اصلی فیلم «رها»، در گفت‌وگو با پادکست «صحنۀ» رادیوفردا به یاد آورد که پس از بازی در فیلم «مهمانان هتل آستوریا»، از طریق کارگردان آن فیلم، رضا علامه‌زاده، در جریان تولید فیلم «رها» قرار گرفت و پیشنهاد بازی در آن را دریافت کرد. او می‌گوید که «فرخ مجیدی را از سال‌های فعالیت در ایران می‌شناخت».
خانم آغداشلو دربارۀ داستان و نگاه فیلم با تأکید بر «بدیع» و «هنرمندانه» بودن آن چنین به یاد می‌آورد:
«کاملاً واضح بود فیلمنامه توسط یک هنرمند خبره و جاافتاده نوشته شده بود و کار یک تازه‌وارد نبود. وقتی فیلمنامه را خواندم، متوجه شدم چقدر شخصیت فیلم شباهت زیادی به خودم دارد؛ یعنی بازیگر جوانی که تازه مملکتش را ترک کرده، آمده در یک فرهنگ غریبه با یک زبانی که اصلاً با آن آشنایی ندارد و بیشترین سعی خودش را می‌کند تا همچنان روی پای خودش بایستد و همچنان به کار بازیگری‌اش ادامه بدهد. خیلی برایم جالب بود، چون خودم دقیقاً این راه را رفتم.»
سینماگر ایرانی دیگری که در جریان تولید فیلم «رها» بود و ترجیح داد نامش اعلام نشود، به رادیوفردا می‌گوید فیلم «رها» برگرفته از طرح فیلم «برگی گمشده از اوراق هویت یک هموطن آینده!» نوشتۀ بهرام بیضایی، پژوهشگر و نویسنده و کارگردان سرشناس معاصر، است.
آقای بیضائی این طرح فیلم را پاییز سال ۱۳۶۷ در زمان اقامتش در سوئد به قصد تولید یک فیلم ۵۰ دقیقه‌ای در این کشور نوشت؛ طرحی که ازجمله آثار تاکنون منتشرنشدۀ بهرام بیضائی است.
تحقیقات رادیوفردا نشان می‌دهد که پس از به نتیجه نرسیدن تلاش‌های آقای بیضائی برای ساخت فیلمی بر مبنای طرحِ «برگی گمشده از اوراق هویت یک هموطن آینده!»، این طرح به‌شکلی به دست فرخ مجیدی رسید و او پیگیر تولیدش در کشور دانمارک شد.
مطالعۀ نسخهای از طرح فیلمِ «برگی گمشده از اوراق هویت یک هموطن آینده!» و تطبیق آن با فیلم «رها» که در رادیوفردا انجام شد، نشان می‌دهد تغییراتی در طرح اولیه ایجاد شده و شخصیت‌ها و بخش‌هایی به آن در زمان ساخت اضافه شده است؛ ازجمله سکانسی در مواجهۀ شخصیت اصلی فیلم در کابوس و خیالش با افرادی در لباس‌هایِ یادآورِ شخصیت‌های مقدس مذهبی و سکانسی مربوط به حضور «رها» در دفتر معاون سینمایی وقت وزارت ارشاد و مشاهدۀ برخورد تند او با افراد مختلف.
یک بازیگر زن دیگر نیز که از ایران فرار کرده، در داستان فیلم ساخته‌شده حضور دارد که در طرح فیلم «برگی گمشده از اوراق هویت یک هموطن آینده!» نیست.
شهره آغداشلو می‌گوید نسخۀ بلندتری از این فیلم را دیده و اصلاً در زمان ساخت قرار بود در مدت زمان معمول یک فیلمِ بلند تولید شود. او ازجمله به سکانسِ فیلمبرداری شده‌ای از فیلم اشاره می‌کند که در نسخۀ فعلی دیده نمی‌شود.
پولاد ایرانی از دیگر بازیگران فیلم «رها» هم در گفت‌وگو با پادکست «صحنۀ» رادیوفردا می‌گوید در زمان فیلمبرداری صحبت از ساخت یک فیلم بلند بود. او همچنین به یاد می‌آورد که از یکی از عوامل فیلم در همان زمان شنیده بوده فیلمنامه نوشتۀ بهرام بیضائی است.
آقای ایرانی که هم‌اکنون ساکن بریتانیاست، با نام رسول حیدری در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب در فیلم‌هایی چون «فرمان»، «خاک و خون»، «آوار» و «بازداشتگاه» بازی کرده و در سال‌های اخیر هم از بازیگران فیلم «غلام» ساخته میترا تبریزیان بوده است. او فیلم «رها» را از بهترین فیلم‌هایی می‌داند که در آن‌ها بازی کرده است.
فیلم «رها» اواسط سال ۱۳۷۰ خورشیدی اکران کوتاه‌مدتی در چند سینمای دانمارک داشت و اواخر بهمن همان سال از شبکۀ دوم تلویزیون دولتی این کشور به نمایش درآمد. پس از آن هم چند نمایش در شبکه‌های تلویزیونی کشورهای منطقۀ اسکاندیناوی و هلند داشت.
شهره آغداشلو با بیان این‌که فیلم «رها» هیچ‌گاه در آمریکا به نمایش درنیامد، دربارۀ دلیل نمایش‌های محدود فیلم و فراموش شدن نسبی آن به رادیوفردا می‌گوید: «نوعی کم‌کاری شد. اگر فیلم همان موقع کسی را داشت که پشتش می‌ایستاد و آن را به جشنواره‌های مختلف می‌برد، مطمئنم مورد توجه قرار می‌گرفت.»
فرخ مجیدی پس از «رها» فیلم دیگری در خارج از ایران نساخت و اواخر دهه ۷۰ خورشیدی، پس از انتخاب محمد خاتمی به‌عنوان رئیس‌جمهور، به ایران بازگشت. او در دهۀ ۸۰ فیلمبرداری فیلم «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی، سینماگر مدافع سرسخت حکومت جمهوری اسلامی، را درباره روح‌الله خمینی بر عهده داشت. نسخهای از این فیلمِ پرهزینه که تولید آن حدود پنج سال به طول انجامید، بهمن سال ۱۳۸۹ در جشنوارۀ فیلم فجر نمایش داده شد، ولی از آن زمان تاکنون به نمایش عمومی در نیامده است.
فرخ مجیدی پس از فیلم «فرزند صبح»، فیلمبرداری آثار دیگری چون «رؤیای خیس» ساختۀ پوران درخشنده و «آسمان محبوب» و «نارنجی‌پوش» ساختۀ داریوش مهرجویی را انجام داد و هم‌اکنون در سینما و تلویزیون رسمی ایران مشغول فعالیت است.
فیلم «رها» ۳۳ سال پس از تولید، همچنان واجد ارزش‌هایی ازجمله پرداخت تاثیرگذا مضمون خاص و غم‌بار مهاجرت هنرمندان ایرانی پس از انقلاب و مشکلات انطباق مهاجران ایرانی با جوامع میزبان است و برای تماشاگران پیگیر تحولات تاریخی هنرهای نمایشی یادآور برخی اتفاقات رخ‌داده برای چند بازیگر زن بااستعداد ایران که جایی در ایران بعد از انقلاب نداشتند.
نسخۀ کامل این شماره از پادکست «صحنه» را این‌جا بشنوید:
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید