- شهاب میرزایی
- ,بی‌بی‌سی فارسی
از اولین سال‌های پس از انقلاب ایران، گاه و بی‌گاه، خبرهایی درباره گم شدن، به فروش رفتن یا نگهداری نامناسب و تخریب اشیا موزه‌ها، کاخ‌ها و آثار باستانی شنیده می‌شود. در چند سال اخیر، اما، کاخ گلستان در صدر خبرهای حفظ و نگهداری آثار ثبت‌شده میراث فرهنگی قرار دارد.
در این میان نبود اطلاع‌رسانی دقیق و تکذیبیه‌های مسئولان درباره خبرها و شایعه‌ها و همچنین سخنان غیرکارشناسانه و نادقیق هم به نگرانی‌های مردم و متخصصان افزوده است.
خبرهایی مانند گم شدن و پیدا شدن یکی از آلبوم‌های قاجاری، فروخته شدن تابلوی مظفرالدین شاه در حراجی کریستیز لندن، که اول تکذیب شد و بعد تایید، و خبرهای ضد‌و‌نقیض درباره گم شدن و پیدا شدن فرش‌های کاخ سعدآباد از طرف قوه قضائیه و مجریه و اتهام‌زنی دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی به یکدیگر درباره تاریخ ناپدید شدن آنها.
می‌توان گفت سازمان محیط زیست و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، که مسئولیت حفاظت از میراث طبیعی و میراث فرهنگی ایران را به عهده دارند، از آسیب‌پذیرترین و ضعیف‌ترین سازمان‌ها در ساختار دولتی ایران هستند.
چهار دهه پس از انقلاب، این سازمان و وزارتخانه هنوز نتوانسته‌اند بسیاری از منابع طبیعی یا محل‌های تاریخی را از تصرف سایر وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای حکومتی خارج کنند. بخصوص که اگر آن طرف ماجرا، نهادهای قدرتمند نظامی مانند سپاه پاسداران یا ارتش باشند که اصولا گوش شنوایی برای شنیدن این نوع اعتراضات و درخواست‌ها ندارند.
به گفته کارشناسان امور فرهنگی، در روزهای انقلاب در همه کشورها، هرج‌و‌مرج و آسیب به آثار باستانی و میراث فرهنگی اتفاق می‌افتد. در این مورد به غارت و سرقت کاخ‌های سلطنتی در بحبوحه انقلاب فرانسه یا روسیه اشاره می‌کنند.
اما به گفته آنان، اتفاق نامعمول و نامعقول در ایران این است که با گذشت حدود نیم قرن، هنوز شرایط انقلابی و هرج‌و‌مرج و آشفتگی در حوزه حفظ و نگهداری آثار باستانی و میراث فرهنگی و اشیای تاریخی، وجود دارد.
یک پژوهشگر آثار تاریخی در ایران در گفت‌و‌گو با بی‌بی‌سی فارسی با اشاره به تلاش شخصی بسیاری از کارمندان معمولی این موزه‌ها و کاخ‌ها برای حفظ میراث ملی کشور در جریان انقلاب و جنگ می‌گوید: «پس از انقلاب بسیاری از کسانی که مدیر و رئیس و مسئول موزه‌ها و کاخ‌ها شدند دانش و تجربه لازم را در این زمینه نداشتند. خیلی هم دغدغه مسائل فرهنگی و آثار تاریخی را نداشتند که پیامدش دل‌نگرانی برای تخریب یا سرقت آنها باشد.»
به گفته این کارشناس فرهنگی «بسیاری از مدیران، ریاست این سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها را پله و فرصتی برای رسیدن به مقام‌های بالاتر در ساختار سیاسی کشور می‌دیدند و دل‌نگرانی میراث فرهنگی و تاریخی ایران را نداشته و ندارند.»
منبع تصویر،SOSIALMEDIA
«آلبوم‌های سایه» که آفتابی شدند
در چند روز اخیر، خبری که بار دیگر توجه همگانی را به کاخ گلستان و آثار ثبت‌شده آن سوق داد ، بارگذاری ۷۶ آلبوم از آلبوم‌های تاریخی گلستان بود که با موجی از واکنش‌ها از سوی هنرمندان و مسئولان و همچنین فضای مجازی روبرو شد.
این آلبوم‌ها را فردی ناشناس با نام «فرهنگ دوستت» منتشر کرد.
پس از انتشار عکس‌ها، روابط عمومی کاخ گلستان بیانیه‌ای منتشر کرد و نوشت:«اخیراً بخش کوچکی از آلبوم عکس‌های تاریخی کاخ گلستان به صورت مجازی منتشر شده است که به ‘آلبوم‌های سایه’ شهرت دارند.»
در ادامه بیانیه هم با اشاره به اینکه «انتشار شتابزده و غیرنهایی بخشی از این آرشیو عظیم در دست بررسی است» آمده است که این مجموعه «قصد داشته آنها را در زمانی دیگر منتشر کند.»
بیانیه‌ای که با تردید و سوال بسیاری از مخاطبان و کارشناسان و پژوهشگران تاریخی روبرو شد.
پروین ثقه،الاسلام، که در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ مسئولیت این آرشیو را داشت، در این ارتباط به روزنامه هم‌میهن گفت: «فعلاً قرار بوده این عکس‌ها از کاخ خارج نشود و اینکه چطور این عکس‌ها منتشر شده را نمی‌دانم.» خانم ثقه‌الاسلام همچنین گفت:«نمی‌دانم منظورشان از اینکه گفته‌اند می‌خواستند خودشان منتشر کنند، دقیقاً چیست.»
حمیدرضا حسینی، پژوهشگر تاریخ، هم در یادداشتی در کانال تلگرامی‌اش، با تاکید بر اینکه «مسئولان کاخ باید تبعات بی‌عملی خود را بپذیرند» نوشت: «جا دارد از مدیریت کنونی و مدیریت‌های پیشین کاخ گلستان بپرسیم: به‌رغم وجود نسخه دیجیتالی عکس‌های آلبوم‌خانه، چرا از بارگذاری آن در فضای وب خودداری کردید؟ پس از سال‌ها محدود کردن علاقمندان از دسترسی به مجموعه‌ای چنین ارزشمند، چه منفعت عمومی را به‌دست آوردید یا جلو چه خسارتی را گرفتید؟»
آقای حسینی همچنین با اشاره به کیفیت خوب برخی از عکس‌ها، به نسخه‌های با کیفیت پایینی اشاره کرده که پیش از این مسئولان موزه به پژوهشگران تاریخ دوران قاجار ارائه می‌کردند.
بنا به اعلام اداره کاخ گلستان، آلبوم‌خانه شامل ۵۲۰ آلبوم و حدود ۹ هزار شیشه است که پس از موزه ملی بریتانیا دومین مخزن بزرگ عکس و فیلم در جهان است.
فرزانه ابراهیم‌زاده، پژوهشگر آثار تاریخی، در گفت‌و‌گویی با روزنامه اقتصاد درباره چگونگی شکل گیری این آلبوم‌خانه گفت:«این عکس‌ها که قدمتشان به ۱۷۴ سال پیش می‌رسد، در هفتم خردادماه ۱۲۲۹شمسی به روایت محمدحسن سمسار در پی پیشکش ملک قاسم‌میرزا، بیست‌وچهارمین پسر فتحعلی‌شاه قاجار به ناصرالدین‌شاه قاجار ۱۹ساله اهدا می‌شود. در این روز بخشی از خلوت‌خانه شاه به یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های تاریخ عکس جهان اختصاص پیدا می‌کند و چه تقارن عجیبی که این منبع ناشناس انتشار عکس‌ها درست در همین تاریخ این آلبوم را در اینترنت گذاشته است.»
به گفته خانم ابراهیم‌زاده: «این عکس‌ها آن‌قدر نفیس بودند که در زمان پهلوی دوم بدری آتابای، مدیر کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان، پیشنهاد کرد آنها در مجموعه‌ای به همین نام نگهداری شوند.»
عکس‌های آلبوم‌خانه فقط ثبت دوران شاهان قاجاری و مراسم درباری آنان نیست بلکه گستره وسیعی از شهرها و استان‌ها، ساختمان‌ها و مراسم سنتی و مردمی در سراسر ایران در بیش از یک و نیم قرن پیش را به تصویر کشیده‌اند.
منبع تصویر،ILNA
آلبوم قاجاری که نهان و پیدا شد
در سال ۱۳۹۹ خبر مفقود شدن یکی از آلبوم‌های مربوط به دوره قاجار از موزه کاخ گلستان تهران منتشر شد اما پس از چند روز، رئیس مجموعه کاخ گلستان اعلام کرد که این مجموعه پیدا شده است.
روابط عمومی کاخ اعلام کرد که در انبارگردانی رسمی کاخ موزه گلستان این آلبوم که در قفسه‌ها جا به‌جا شده بود، پیدا شد.
آفرین امامی، رئیس مجموعه تاریخی کاخ گلستان، درباره چگونگی این اتفاق گفت که اواخر اسفند سال ۹۸ امین اموال آلبوم‌خانه کاخ گلستان در آخرین انبارگردانی خود متوجه شد که یک آلبوم ناصری در قفسه نیست و این موضوع را به او اطلاع داده بود.
در آن زمان گفته شد مسئولان مجموعه کاخ، پنج ماه درباره این مفقود شدن سکوت کرده بوند و پس از انتشار آن در رسانه ها، خبر را تایید کردند.
آلبوم قاجاری شامل ۵۰ صفحه و ۱۰۰ تصویر است که از طرف ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۳ و در بالکن دوشان‌تپه حاشیه‌نویسی شده است.
یک عکاس مستند در گفت‌و‌گو با بی‌بی‌سی با تاکید برعدم اعتماد فضای عمومی جامعه به این گم‌شدن‌ها و پیدا‌شدن‌های بعدی گفت: «با توجه به محدویت اطلاع‌رسانی درباره آثاری که در کاخ‌های سلطنتی دو دوره قاجار و پهلوی وجود دارد و تکذیب و تاییدهای ضد‌و‌نقیض مسئولان از سویی، و همچنین گسترش فساد و دزدی در همه سطوح حکومتی، مردم هر لحظه نگران شنیدن خبری بد درباره گم شدن یا دزدیده شدن یک اثر گرانبها و عتیقه یا آثار هنری و میراث فرهنگی کشور هستند.»
او به «خروج و فروش بسیاری از اشیا و آثار هنری و قدیمی در این سال‌ها» اشاره گرد و گفت:«باندهایی که شامل طیف گسترده‌ای از مسئولان، دلالان و حتی عده‌ای از هنرمندان و کارشناسان است نسخه‌های اصلی و جعلی بسیاری از نقاشی‌ها، مینیاتورها، آثار خطی و سرامیک را از ایران خارج کرده‌اند.»
کاخ گلستان، در مرکز شهر تهران، یک بخش آرشیو عکس دارد که به آن «آلبوم‌خانه» یا «مرکز اسناد تصویری» گفته می‌شود و گنجینه‌ای از عکس‌های دوران قاجار ایرا ن و آلبوم‌های هدیه شده به آنها است.
عکس‌ها، آلبوم‌ها و نگاتیوهای نگهداری‌شده در این مرکز بیش از ۱۷۰ سال قدمت دارد و شامل عکس‌هایی از سفرها، مراسم، تصاویر شخصی، از جمله زنان به ویژه همسران پادشاهان قاجار، همچون ناصرالدین شاه، است.
شهریار عدل، عضو موسسه ملی تحقیقات علمی فرانسه، در سال ۱۳۶۱ توانست سه قطعه فیلم کوتاه از مظفرالدین شاه در این آرشیو پیدا کند.
منبع تصویر،ILNA
از تابلوی دزدیده‌شده مظفرالدین شاه چه خبر؟
دو سال پیش هم خبر گم شدن تابلوی مظفرالدین شاه ابتدا با تکذیب آفرین امامی، مدیر مجموعه کاخ گلستان، رو‌به‌رو شد. او توضیح داد که:«این تابلو در فهرست آثار کاخ قرار ندارد. سایر تابلوهایی هم که در عکس منتشرشده در رسانه‌های ایران دیده می‌شد، جزو اموال ثبت‌شده کاخ نیست.»
اظهارنظر آفرین امامی پس از آن بود که رسانه‌های ایران گزارش کردند که پرتره مظفرالدین شاه قاجار، اثر کمال‌الملک، نقاش نامی ایران، از کاخ گلستان تهران مفقود شده و در یکی از حراجی‌های آثار هنری بریتانیا «فروخته شده» است.
بر اساس گزارش‌ها این تابلو در سال ۱۳۷۸ از کاخ خارج و پس از انتشار تصویر آن در کاتالوگ حراج کریستیز لندن، «در ۲۳ فروردین ماه ۱۳۷۹ به مبلغ بیش از ۴۴ هزار پوند» فروخته شد.
اما پس از چند روز مدیرکل موزه‌های وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی وقت ایران با تایید مفقود و فروخته شدن این اثر هنری گفت که فروش تابلوی پرتره مظفرالدین شاه در حراج کریستیز لندن غیرقانونی بوده و باید به این کشور استرداد شود.
خبرگزاری ایرنا به نقل از مرتضی ادیب‌زاده، مدیرکل وقت موزه‌های وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران نوشت: «بر اساس نتایج بررسی‌ها، نام تابلو و مشخصات دقیق آن از جمله ابعاد (همراه با قاب) در دفتر سال ۱۳۱۲ ثبت شده است، اما جزو اموال بنای موسوم به خوابگاه (اندرونی ناصرالدین شاه) ثبت شده است، نه کاخ اصلی و تالار برلیان».
در این پرتره مظفرالدین شاه قاجار یونیفرم مخصوص به تن کرده که با مدال‌هایی زینت بخشیده شده است. در اطلاعات این تابلو نوشته شده که اثری از کمال‌الملک است و در طرف چپ پایین آن هم امضایی از او دیده می‌شود. قدمت نقاشی سال ۱۳۱۹هجری قمری/ ۲-۱۹۰۱ میلادی اعلام شده است.
از نتیجه پیگیری مقامات مسئول ایران برای بازپس‌گیری این اثر هنری هم مانند بسیاری از آثار به‌سرقت‌رفته سال‌های اخیر، هنوز خبری در دست نیست.
منبع تصویر،SOSIALMEDIA
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید