پروفسور داود غلام آزاد(*)
متن ترجمه ماشینی مطلب از آلمانی است.
«هرکس از شما گناهی ندارد، نخستین سنگ را بیفکند»
یکی از چالشهای اساسی اپوزیسیون ایران، ناتوانی در ارائه یک تشخیص واقعبینانه از وضعیتهای بحرانی موجود و استفاده از آن بهعنوان پایهای مشترک برای تدوین راهبردهای گذار است. این کوتاهی ناشی از درک محدود از فرآیندهای تکوین اجتماعی است که تفاوت میان اقدامات عمدی افرا و پیامدهای ناخواسته آنها را بهخوبی در نظر نمیگیرد.
هشدار عیسی مسیح «هرکس از شما گناهی ندارد، نخستین سنگ را بیفکند» یادآور میشود که اتهامزنیها و سرزنشهای متقابل، کمکی به درک علل و پویاییهای بحرانهای اجتماعی نمیکند. بلکه نیازمند رویکردی تفکیکی است که میان زمینههای ایجاد انقلاب، اسلامیشدن آن و در نهایت شکلگیری «جمهوری اسلامی» تمایز قائل شود.[۱] این رویکرد مستلزم تفکیک وتمیز بین مفاهیمی همچون مفهوم عمل و مفهوم عملکرد در تکوین اجتماعی است تا نقش کنشگران فردی و جمعی و همچنین مکانیسمهای پویاییهای اجتماعی را بهدرستی تحلیل کند.
مفهوم عمل در تکوین اجتماعی
مفهوم عمل در تکوین اجتماعی بر اقدامات فوری، فردی و تصمیمهای آگاهانه کنشگران تمرکز دارد. ویژگیهای این رویکرد عبارتند از:
- تمرکز بر اقدامات کوتاهمدت و برنامهریزیشده.-
- فرض بر این که روند تکوینی اجتماعی بهصورت هدفمند و عمدی ایجاد میشوند.-
- درکی از تاریخ که معمولاً به اقدامات «مردان بزرگ» یا رویدادهای تعیینکننده محدود میشود.-
محدودیت این رویکرد زمانی آشکار میشود که پویاییهای بلندمدت، ناخودآگاه و غیرقابلکنترل نادیده گرفته شوند. نمونهای از این محدودیت، روایت سنتی تاریخ است که تصمیمهای سیاسی را بهصورت جداگانه بررسی میکند و فرآیندهای پیچیده اجتماعی و اقتصادی پسزمینه را نادیده میگیرد. همانطور که برتولت برشت بهدرستی اشاره کرد، تاریخ اغلب بهعنوان تاریخ پادشاهان روایت میشود،انگار که که َآنها حتی یک َآشبز هم بهمراه نداشته اد.
مفهوم عملکرد در تکوین اجتماعی
در مقابل، مفهوم عملکرد تکوین اجتماعی، تغیرات وتحولات را نتیجه فرآیندهای بلندمدت، ناخودآگاه و پیچیدهای میداند که از تعاملات کنشگران متعدد بهوجود میآید. تحولات اجتماعی غالباً برنامهریزینشدهاند و از نیت کنشگران درگیر پیروی نمیکنند. ویژگیهای این رویکرد عبارتند از:
- تحلیل پویایی و قوانین خاص فرآیندهای تحولات اجتماعی.-
- درک این که تحولات اجتماعی پدیدههایی برآمده هستند که نمیتوان آنها را به اقدامات فردی تقلیل داد.-
- دیدگاهی جامع که تعاملات و زمینه پدیدههای اجتماعی را در مرکز توجه قرار میدهد.-
نمونههایی از پدیدههای برآمده در رشتههای مختلف یافت میشوند: در زیستشناسی، آگاهی محصول تعاملات در مغز است؛ در فیزیک، پدیدههایی مانند آشفتگی از حرکت مولکولهای متعدد پدید میآیند. در زمینه اجتماعی، روندهای اقتصادی یا جنبشهای اجتماعی بهعنوان پدیدههای برآمده در نظر گرفته میشوند که از اقدامات جمعی انسانها نشأت میگیرند.
https://gholamasad.jimdofree.com/kontakt/.
نقش توازن قدرت و مفهوم متوازیالاضلاع نیروها[۲]
درک عمیقتر پیامدهای ناخواسته اقدامات عمدی، مستلزم تحلیل توازن قدرت است که مانند متوازیالاضلاع نیروها در فیزیک عمل میکند. این استعاره توصیف میکند که چگونه منافع و اقدامات کنشگران مختلف بر یکدیگر تأثیر میگذارند و یک پویایی کلی ایجاد میکنند که هیچ فردی بهتنهایی قادر به کنترل آن نیست. جهت و پایداری تحولات اجتماعی به توازن قدرت میان افراد و گروهها بستگی دارد که از طریق وابستگیهای متقابل و تعارضات شکل میگیرد.
نمونهای روشن از این پدیده، شکلگیری دولت مدرن است. گروههای مختلف اشراف برای قدرت و منابع رقابت کردند که در نهایت به تمرکز و بوروکراتیزه شدن بلندمدت منجر شد؛ نتیجهای که هیچ گروهی بهتنهایی آن را برنامهریزی نکرده بود. دینامیکهای مشابهی را میتوان در تکوین «جمهوری اسلامی» مشاهده کرد، جایی که منافع فردی و جمعی، ساختارهای قدرت و زمینههای تاریخی به نتیجهای منجر شدند که با نیت همه طرفها همخوانی نداشت.
نتیجهگیری
تفکیک و تمایز میان مفهوم عمل و مفهوم عملکرد درتکون تحولات اجتماعی، بنیانی برای تحلیل مکانیسمهای پیچیده فرآیندهای اجتماعی ارائه میدهد. این تفکیک و تمایز امکان میدهد نقش کنشگران فردی و جمعی، پویایی تعاملات آنها و پیامدهای ناخواسته اقداماتشان را بهتر درک کنیم.
برای اپوزیسیون ایران، این به معنای کنار گذاشتن اتهامزنیهای متقابل و ارائه یک تشخیص واقعبینانه از وضعیت موجود است. تنها از طریق درک عمیق زمینههای شکلگیری «جمهوری اسلامی» میتوان راهبردهای پایداری برای گذار از آن تدوین کرد. این آگاهی که همه طرفها بهنوعی کم وزیاد مسئولیت دارند، باید بهعنوان مبنایی برای ایجاد تغییری همکارانه و پایدار در نظر گرفته شود.
به این ترتیب، جامعه ایران میتواند از وضعیت سرزنشهای متقابل عبور کند و شرایط لازم برای توسعهای آیندهنگرانه را فراهم آورد
هانور ۲۴٫۱٫۲۰۲۵٫
Kräfteparallelogramm
[۱] https://gholamasad.jimdofree.com/iran-die-entstehung-der-islamischen-revolution/
[۲]Kräfteparallelogramm
(*) داود غلام آزاد پروفسور باز نشسته رشته جامعه شناسی در دانشگاه هانوفر آلمان است. از ایشان نوشته ها و کتب متعددی در زمینه مشکلات دموکراسی در ایران موجود میباشد.