ایران وایر
از نیمه بهمن‌ماه تا اواسط اردیبهشت‌ماه هر سال بهترین زمان برای سفر به جنوب است. استان‌های خوزستان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و بوشهر در این چندماه هوای خوشی دارند. اگر آلودگی‌های هوا را در نظر نیاوریم همه چیز برای گشت‌و‌گذار در این موسم از سال در جنوب ایران مهیاست.
سفر به بوشهر اما کیفیتی ویژه دارد. بوشهر شهری است که جدا از ساحل زیبا و چند اثر تاریخی، مردمانی دارد که معاشرت با آن‌ها لذت‌بخش است. معاشرانی که تو را نمی‌شناسند اما بعد از گفتن سلام‌و‌علیکی کوتاه احساس می‌کنی سال‌هاست که با آن‌ها آشنایی. چندسالی است که با پررنگ شدن نقش شبکه‌های اجتماعی ویدیوهای خیام‌خوانی در بوشهر بسیار دیده می‌شود اما خیام‌خوانی چیست و خیام‌خوان‌ها چه می‌کنند؟
«ایران‌وایر» در این گزارش گفتگویی داشته با چند زن خیام‌خوان که به دلیل حفظ امنیت آن‌ها از بردن نام‌شان پرهیز می‌کند.
***
«خیام اگر ز باده مستی خوش باش، با ماهرخی اگر نشستی خوش باش». صدای گرم زن روی ریتم «نی جفتی» خوش نشسته است. اطرافش زنان دیگری هستند که پوشیده در لباس‌های رنگارنگ و سنتی منقش به سوزن‌دوزی مردمان بلوچ دست می‌زنند. زن دم عمیقی می‌گیرد و همراه با رقص گردن و صدای موزون دست‌ها، صدایش را رها می‌کند « چون عاقبت کار جهان نیستی است، انگار که نیستی چو هستی خوش باش.» ریتم دست‌ها تندتر می‌شود. چهره‌ها خندان است. زن جوانی در میانه، انگار دیگران را هدایت می‌کند که چگونه دست بزنند. قلیان و منقل کوچک اسپند و استکان‌های کمرباریک چای دست‌به‌دست می‌شوند و شادمانی تا قلب همه بیننده‌ها راه خودش را پیدا می‌کند.
خیام‌خوانی چیست؟
آن‌چه توصیف شد نمایی از یک محفل خیام‌خوانی زنانه است. خیام‌خوانی ژانری در موسیقی محلی است که منحصر به بوشهر است. رسمی قدیمی و محفلی که حالا با اندکی تغییر در اجرا به یکی از جاذبه‌های مجالس و محافل بوشهر تبدیل شده است. با رسیدن فصل سفر به بوشهر یعنی از اواخر دی‌ماه تا اوایل خردادماه، شب‌ها در کافه‌ها، کوچه‌ها و قهوه‌خانه شهر در انحصار نوای خوش خیام‌خوانی است.
یکی از زنان خیام‌خوان بوشهر به ایران‌وایر می‌گوید: «مشهورترین خیام‌خوان بوشهر جهانبخش کردی‌زاده مشهور به بخشو است ولی او را بیشتر به عنوان شروه‌خوان و مداح می‌شناسند. در خانواده خود من از چند نسل قبل هر کسی مداحی می‌کرد آواز هم می‌خواند چون وقتی شما ریتم و نوا و صدا را دارید هر چه دل‌تان بخواهد می‌توانید بخوانید. من هم خیام‌خوانی می‌کنم و هم مداحی کرده‌ام.»
اصل خیام‌خوانی با فلوت و ضرب است. نوایی اندکی آرام‌تر از چیزی که امروز می‌شنویم. اما خوانندگانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند برای این‌که نسل جوان را با این ژانر از موسیقی همراه کنند، تصمیم گرفتند کمی بر شادی آن بیافزایند.
یکی از زنانی که در سال‌های اخیر ویدیوهای خیام‌خوانی‌اش در رسانه‌های اجتماعی مورد توجه قرار گرفته، می‌گوید: «اگر نی‌انبان و ضرب و تمپو را وارد این شکل از موسیقی نمی‌کردیم نسل جوان شاید هرگز با این رسم و شیوه آشنا نمی‌شدند. از قدیم خیام‌خوانی بخش پایانی همه مجالس عروسی بود اما در گذشته افراد مسن فامیل، پیرترها دورهم می‌نشستند. حالا نگاهی به ویدیوهایی که از این رسم بیرون میاید، بیاندازید. همه جوان و نوجوان و مشتاق. زن و مرد هم ندارد همه دوست دارند.»
زن در آستانه میان‌سالی است و می‌گوید خیام‌خوانی را از وقتی دختر نوجوانی بوده آغاز کرده: «مجلس‌ها و محفل‌های خصوصی می‌رفتم. هنوز هم ما در محفل‌های خصوصی می‌خوانیم. در محفل‌های رسمی و بزرگ متاسفانه بخت یارمان نبوده مثلا جشنواره‌های بوشهر همیشه هستیم حتی دوستان لطف دارند ما را روی صحنه هم می‌برند اما عملا اجازه اجرا نمی‌دهند. با این‌که خیام‌خوانی در بین زنان بوشهری همان‌قدر ریشه دارد و محبوب است که در میان مردان.»
از او راجع به آداب مراسم خیام‌خوانی می‌پرسم. می‌گوید: «این کار مرام و مسلک خاص خودش را دارد. خیام‌خوان‌ها با یک تواضع خاصی و از روی عشق مجلس را گرم می‌کنند.
کافه «حاج رئیس» در کوچه‌ای به همین نام در بوشهر شب‌های زیادی در سال میزبان خیام‌خوانی و گروه‌های موسیقی بوشهری است. یکی از زنان بوشهری که سال‌هاست نی‌انبان می‌زند به ایران‌وایر می‌گوید: «بوشهری‌ها از قدیم خیام را دوست داشتند اما چند سالی است که این کار خیلی رونق گرفته و همه جا صدای اشعار خیام می‌پیچد. شش‌هفت سالی است که جوان‌ها رو به خیام‌خوانی آورده‌اند و در قهوه خانه‌ها و کافه‌ها رواج پیدا کرده. شاید باور نکنید اما تا چند سال قبل هیچ زن نی‌انبان‌زنی نبود. اگر هم بود جرات نداشتند در ملاعام بزنند. اما حالا ما در کنار خیام‌خوانان زن، محفل‌های خودمان را داریم.»
او می‌گوید وضعیت برای نوازندگان زن کمی بهتر از خوانندگان است: « من مثلا از نزدیک صدای زهرا افیسی و ماهرخ کشتکار را شنیده‌ام. واقعا حق‌شان است روی صحنه‌های بین‌المللی بخوانند اما فقط به‌دلیل ممنوعیت صدای زن و برای این‌که مجوز خواندن‌شان صادر نمی‌شود خیلی جاها اصلا دعوت نمی‌شوند. خانم افیسی شاید یکی دو فستیوال بین‌المللی حاضر شده باشد آن‌هم برای شروه‌خوانی که آوازی محزون است ولی برای خیام‌خوانی متاسفانه به محفل‌های عموما زنانه محدود می‌شوند.»
مردم به شادی نیاز دارند
ویدیوهایی از حضور گردشگران زن و مرد در کوچه پس‌کوچه‌های بوشهر منتشر می‌شود. تصاویری از شادمانی خودجوش مردمان بی‌این‌که نیازمند مجوز از نهاد و وزارت‌خانه‌ای باشد.
زن خیام‌خوانی که با ایران‌وایر گفتگو کرده، می‌گوید: «زندگی پر از غم است. این را همه ما می‌دانیم. این فصل هوای خوش بوشهر ما می‌دانیم که مسافری که آمده و این‌قدر با ذوق می‌گوید کجا برویم خیام‌خوانی ببینیم خسته و کسل و غمگین است مثل همه ما. زندگی پر از فکر و استرس است. کسی نیست که غم نداشته باشد ولی من همیشه می‌گویم این یک ساعت که آمده‌ای این‌جا از خیام گوش بگیر و غم نخور. همه تلاشم را هم می‌کنم که غم به دل مهمانانم در محافل نیاید.»
چرا خیام در بوشهر محبوب است؟
خیام شاعر اهل نیشابور حتی در زادگاهش هم به اندازه بوشهر مورد علاقه مردم نیست. زن خیام‌خوانی که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده، می‌گوید: «این موضوع ارتباط مستقیم با زندگی ما دارد. برای مردم بوشهر دم غنیمت است و این همان فلسفه شعر خیام است. ما در لحظه زندگی می‌کنیم. من بچه بودم همیشه می‌دیدم زنان مسن و حتی سالمند با قلیان چاق شده زیر درخت‌های گل ابریشم می‌نشستند و زیر لب زمزمه می‌کردند می نوش که عمر جاودانی این‌ست، خود حاصلت از دور جوانی این‌ست، هنگام گل و باده و یاران سرمست، خوش باش دمی که زندگانی این‌ست. ما با این‌ها بزرگ شدیم.»
به گفته او هرچند همه آن‌چه در مراسم خیام‌خوانی خوانده می‌شود متعلق به خیام نیست اما شعر خیام وزن زیادی در موسیقی کافه و خیابان بوشهر دارد: «خیلی از تصنیف‌های فولکلور را لابه‌لای شعر خیام جا می‌دهیم. این دیگر به خلاقیت خود خواننده ربط دارد که بتواند این کار را خوب انجام دهد یا نه.»
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید