ایران وایر
مساله کمبود آب و ذخایر زیرزمینی در مناطق گرم و خشک ایران مساله‌ای دیرین است. ۱۵ سال قبل در سفری از اهواز به بندرعباس برای نخستین بار سازه‌هایی را دیدم با معماری متفاوت که در هر روستا و حتی در فواصل بین شهرها در دو سوی جاده سر بر آورده بودند. آب انبارهایی در فاصله‌ای اندک از دریا که به «برکه‌های باران» شهرت دارند. محلی برای جمع شدن آب باران که حتی امروز و هنوز به رغم ساختن دستگاه‌های آب شیرین‌کن همچنان ساخته می‌شوند و سهم مهمی در تامین آب آشامیدنی ساکنان هرمزگان دارند.
درباره برکه‌های باران در بندرعباس و پیسپو، نگهبان آب در این برکه‌ها چه می‌دانیم؟
***
برکه در فرهنگ جنوب نماد کار خیر است
برکه‌های باران انبارهایی در نزدیکی دریا هستند که برای جمع‌آوری آب باران ساخته می‌شوند.
یکی از اهالی بندرعباس به ایران‌وایر می‌گوید: «برکه‌های باران از قدیم توسط مردم و با کمک خیران و معتمدان ساخته، تعمیر و نگهداری می‌شدند و همچنان می‌شوند. حتی رسوب‌زدایی از برکه‌ها هم به‌صورت مردمی انجام می‌شده است. برای این‌کار هم تکنیک و دانش بومی دارند که بعد از گذر سالیان همچنان جواب‌گوست.»
به گفته این شهروند اهل بندرعباس خیرین و افراد ثروتمندی که حتی سال‌هاست از زادگاهشان در هرمزگان رفته‌اند و عموما در کشورهای حاشیه خلیج فارس زندگی می‌کنند، پول موسوم به «خمس و زکات» خود را صرف ساختن دو چیز می‌کنند: « یکی برکه باران و دیگری مسجد. تقریبا تمامی برکه‌ها و مساجد به‌ویژه در مناطقی که مردم سنی زندگی می‌کنند بدون یک ریال کمک دولتی و با هزینه مردم و خیرین ساخته شده است.»
مردم بومی هرمزگان به‌شکلی قابل تامل می‌دانند برکه آب باید در کجا و با چه فاصله‌ای از دریا ساخته شود تا آبراهه‌های سطحی متناسب با گنجایش آن آب باران را به آن‌جا هدایت کنند. آب برکه‌ها هم، وقف عموم است.
معماری برکه‌های باران هرمزگان
چهار نوع برکه در هرمزگان وجود دارد. برکه طولی، سرکه، گرد و چلیپا یا صلیبی که از شاخص‌ترین نوع برکه‌ها در این استان است.
یکی از شهروندان هرمزگانی به ایران‌وایر می‌گوید: «وضعیت بارندگی در شرق هرمزگان بهتر است. آن‌جا مناطق سبز و باغات مرکبات بیشتری دارد و برکه‌ها کمتر هستند اما در غرب استان به‌دلیل بارندگی کمتر و خشکی بیشتر تجمع برکه‌ها بیشتر است.»
او می‌گوید مجموعه‌ای از برکه‌های باران در بندرعباس به موزه تبدیل شده است: «مجموعه‌ای از قدیمی‌ترین برکه‌هایی که ثبت در فهرست آثار ملی هم شده‌اند. چهار برکه که قدمت‌شان به دوره صفویه باز می‌گردد.»
یکی از مهم‌ترین برکه‌های باران در بندرلنگه قرار دارد. برکه‌ای مدور که به‌دلیل وسعت زیادش «دریا دولت» نام دارد. برکه‌ای با درهای متعدد که دو‌به‌دو مقابل هم ساخته شده‌اند و انعکاس نور درها در آب تصویرهای بدیعی در طول روز می‌سازد.
یکی از بزرگ‌ترین برکه‌های استان هرمزگان در قلعه پرتغالی‌های هرمز قرار دارد. گنجایش این برکه آن‌قدر زیاد بوده که به راحتی آب مورد نیاز مصرف ۲هزار سرباز را در طول یک سال تامین می‌کرده است.
برکه‌های هرمزگان عموما از مصالحی همچون قلوه سنگ، سنگ مرجانی و ملات ساروج ساخته می‌شوند. از سنگ‌های مرجانی برای طاق و گند استفاده می‌شود و سر و کله نگهبانان آب در همین ساز و کار پیدا می‌شود.
افسانه پیسپو
تصاویری که از برکه‌های باران در هرمزگان وجود دارد نشان می‌دهد دست‌سازه‌هایی رنگین اغلب به شکل مثلث‌هایی ساخته شده از چوب و دوخت و پارچه در بلندای سقف‌های گنبدی برکه‌ها نصب شده است.
«علی رضایی»، پژوهش‌گر فرهنگ، هنر و ادبیات هرمزگان در چهاردهمین شماره از ماهنامه «نسیم بادگیر»، درباره رابطه مردم این دیار با آب می‌نویسد: «زنان نازا، ناتوان و بیمار، شب‌های چهارشنبه به آب پناه می‌برند چرا که باور دارند آب دریا نیرودهنده، شفابخش و درمانگر است.»
یکی از اهالی بندرعباس به ایران‌وایر می‌گوید: «این دست‌سازه‌ها که با نام پیسپو شناخته می‌شوند نمادی از خیر و برکت هستند. با تکه پارچه‌های رنگی و نخ و چوب ساخته می‌شوند. اهدا‌کنندگان آن‌ها عموما زنان جوان هستند. یا زوج‌های جوانی که فرزند می‌خواهند.»
او می‌گوید این دست‌سازه‌ها به وقت ساختن برکه‌ها وقتی سقف سازه در حال ساختن است اهدا و در آن کار گذاشته می‌شوند: «گاهی با نیت خوش‌یمنی گاه با هدف زایندگی و باران‌خواهی و در یک کلام برای طلب زندگی نصب می‌شوند. حتی برخی از برگ و گل خشک ساخته می‌شوند. این‌ها نگهبانان باران و زایندگی و زندگی‌اند.»
در هرمزگان حدود ۲هزار برکه وجود دارد. اغلب در شهرستان‌های بندرلنگه، بستک، قشم و کیش ساخته شده‌اند.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید