در ساحل خلیج‌ فارس و در همسایگی اسکله حقانی بندرعباس، بنایی تاریخی ایستاده که قرن‌ها وقایع تلخ و شیرین جنوب ایران را شاهد بوده است. عمارت شمس‌العماره که در میان مردم به «عمارت کلاه‌فرنگی» نیز شناخته می‌شود، تنها بنای بازمانده از عصر صفوی در بندرعباس است؛ شهری که به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد و نامش را نیز از همین خاندان به یادگار دارد. با این‌ حال، شمس‌العماره امروز در سکوت، بی‌توجهی و حصاری بلند به حال خود رها شده و در حالی‌ که شمارش معکوس برای ویرانی آن آغاز شده، در انحصار حوزه علمیه است.

این بنا بیش از ۳۲۰ سال قدمت دارد و در دوره صفوی با نام «سرکاری ولندیز» شناخته می‌شد. «سرکاری» واژه‌ای رایج برای تجارتخانه‌ها یا کارگزاری‌های رسمی آن زمان بود و «ولندیز» اصطلاحی محلی برای اشاره به هلند.

حضور هلندی‌ها در بندرعباس از سال ۱۶۲۳ میلادی (۱۰۰۱ شمسی) آغاز شد؛ زمانی که کمپانی هند شرقی هلند تجارتخانه‌ای در این شهر برپا کرد. با افزایش حجم مبادلات، ژاکوب هوخ‌کامر، رئیس وقت کمپانی، در سال ۱۰۷۷ شمسی با مجوز دربار صفوی، دستور ساخت تجارتخانه‌ای بزرگ‌تر در شرق بندرعباس را صادر کرد. بنای جدید که پنج سال بعد در سال ۱۰۸۵ به پایان رسید، همان عمارت شمس‌العماره امروزی است.

هلندی‌ها ۱۳۶ سال در بندرعباس ماندند و ۵۵ سال از این عمارت به‌عنوان مقر اصلی خود استفاده کردند. پس از خروج آن‌ها، بنا در دوره‌های مختلف به‌عنوان قلعه، دارالحکومه و اداره گمرک استفاده شد و در بطن رخدادهایی مهم از جمله حمله سربازان محمود افغان به ایران نقش پناهگاه مردم را ایفا کرد. روایت‌هایی در منابع هلندی وجود دارد که نشان می‌دهد ساکنان بندرعباس در زمان حملات، به این عمارت پناه می‌بردند. برخی مدعیان تاج‌وتخت صفوی، از جمله سید احمدخان مرعشی، هم در این مکان اقامت داشتند.

شمس‌العماره نه‌تنها سازه‌ای با ویژگی‌های خاص معماری است، بلکه قلب سیاسی، نظامی و اقتصادی بندرعباس در قرون گذشته بوده است. با پیروزی نادرشاه افشار بر افغان‌ها، شادی این رویداد تاریخی با شلیک توپ از همین عمارت اعلام شد.

نیما صفا، پژوهشگر تاریخ خلیج‌ فارس که این روزها نمایشگاهی از اسناد و تصاویر این بنا را در مجموعه جهانی کاخ گلستان برگزار کرده، آن را «دروازه ورود به تاریخ بندرعباس و منطقه» می‌نامد و معتقد است که این عمارت مهم‌ترین یادگار هویت صفوی بندرعباس است.

با این‌ حال، شمس‌العماره امروز از آن شکوه فاصله بسیاری گرفته است. پس از سال ۱۳۰۴ خورشیدی، این بنا به‌طور رسمی در اختیار اداره گمرک قرار گرفت و تا سال ۱۳۵۱ کاربری اداری داشت. پس از انتقال گمرک به محل جدید، شهرداری بندرعباس در ازای واگذاری زمینی دیگر، مالکیت آن را به‌ دست آورد و قرار بود این اثر به موزه یا مرکز فرهنگی تبدیل شود. مکاتبات وزارت فرهنگ و هنر وقت نیز بر اهمیت حفظ این بنا تاکید داشت. اما وقوع انقلاب تمامی این طرح‌ها را متوقف کرد.

به گزارش روزنامه پیام ما، در سال ۱۳۶۰، به پیشنهاد امام‌جمعه وقت بندرعباس، عمارت به حوزه علمیه واگذار و محل برگزاری دروس حوزوی و بعدها به خوابگاه طلاب شد. در دهه ۱۳۷۰، با ساخت ساختمان جدید حوزه در نزدیکی بنا، عمارت اصلی به‌تدریج متروک شد و امروز در حصار دیوارها، پنهان از دید عموم، روزگار می‌گذراند. ورودی تاریخی آن زیر ورق‌های کامپوزیت ناپدید شده و نماسازی‌های آجری و کاشی‌کاری‌های ناهماهنگ اصالت معماری بومی آن را پوشانده‌ است.

مردم شهر، حتی سالمندان، تصور می‌کنند این بنا سال‌ها است تخریب شده است، چراکه نه ارتباطی با فضای شهری دارد و نه نشانی از حیات یا نگهداری در آن دیده می‌شود. در همین حال، بخشی از حریم ثبت‌ملی‌شده آن در خیابان ساحلی به‌تدریج و بدون مجوزهای لازم، به واحدهای تجاری و مغازه تبدیل شده است؛ در حالی‌ که طبق قانون، هرگونه دخل‌وتصرف در عرصه و حریم آثار ثبت‌شده باید با مجوز اداره‌کل میراث فرهنگی انجام شود.

از سویی دیگر، ورود به این بنای ملی برای کارشناسان میراث فرهنگی نیز به‌سادگی امکان‌پذیر نیست و بنا به گفته مسئولان محلی، تردد به آن نیازمند هماهنگی‌های خاص با متولی فعلی یعنی حوزه علمیه است. این در حالی است که برخی مسئولان و کارشناسان تاکید دارند که این بنا همچنان قابل مرمت و احیا است. به‌ گفته صفا، ساختار بنا مستحکم است و تنها بخشی از سقف به مرمت فوری نیاز دارد. او با رد دیدگاه‌هایی که تخریب بنا را راه‌حل می‌دانند، پیشنهاد داد که این عمارت با حفظ مالکیت و حقوق واقف، مرمت شود و کاربری فرهنگی داشته باشد.

با این حال، هیچ‌ یک از این پیشنهادها تاکنون موردتوجه مسئولان قرار نگرفته است و چنین به نظر می‌رسد که برای نجات و محافظت از این عمارت تاریخی اراده‌ای وجود ندارد. حال‌ آنکه به اعتقاد کارشناسان، اگر امروز برای نجات این عمارت اقدامی نشود، شاید فردا اثری از آن باقی نماند.