باغی در منطقه ۲۲ تهران که گنجینه بیش از چهار هزار گونه گیاهی است، در معرض تهدید فزاینده برج‌سازی و ساخت‌وسازهای غیرقانونی قرار گرفته است و به سمت نابودی پیش می‌رود. گزارش‌ها حاکی از آن است که حریم قانونی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، به‌رغم هشدارهای پیاپی کارشناسان و ادعای دولتی‌ها مبنی بر متوقف کردن روند ساخت‌وساز، اکنون در محاصره ماشین‌آلات عمرانی و اسکلت‌های بتنی قرار گرفته است؛ پروژه‌ای که ریشه‌ آن به توافقی جنجالی میان شهرداری (قالیباف) و ارتش در سال ۱۳۸۷ بازمی‌گردد و نتیجه‌اش چیزی جز از بین رفتن بخش دیگری از میراث تاریخ طبیعی پایتخت، نیست

ماجرا ساخت‌وساز در حریم باغ گیاهشناسی به سال ۱۳۸۷ و دوره تصدی محمدباقر قالیباف در شهرداری تهران بازمی‌گردد که شهرداری تهران و بنیاد تعاون ارتش با مشارکت یکدیگر، پروژه‌ای عمرانی را در حریم قانونی این باغ آغاز کردند؛ ساخت‌وسازی که ۲۲ هکتار از اراضی مجاور باغ گیاه‌شناسی ملی را در منطقه ۲۲ تهران در بر می‌گیرد.

در راستای همین توافق، در سال ۱۳۹۱، مجوز ساخت‌وساز در مساحتی حدود ۲.۵ کیلومترمربع در پنج پهنه‌ A، B، C، D و E صادر شد. از میان این‌ها، پهنه D در جنوب بزرگراه همدانی قرار دارد و درست در حریم قانونی باغ ملی واقع شده است. حال‌ آنکه طبق قانون، ساخت‌وساز در این حریم ممنوع است.

این پروژه در نزدیکی دیوار شمالی باغ در حال اجرا است؛ جایی که تنها چند متر با مرز باغ فاصله دارد. کارشناسان هشدار داده‌اند که این ساخت‌وسازها باعث اختلال در گردش هوا و آسیب جدی به تنوع زیستی این مجموعه خواهد شد.

این پروژه تا سال ۱۴۰۰ به دلیل تلاش کنشگران و کارشناسان معلق باقی ماند، اما در تیرماه این سال، پس از روی کار آمدن علیرضا زاکانی به‌عنوان شهردار تهران، مسئولان باغ گیاه‌شناسی متوجه تحرکاتی در این منطقه شدند و این موضوع را در نامه‌ای رسمی به شهردار منطقه ۲۲ هشدار دادند، اما پاسخی دریافت نکردند.

پس از اینکه اعتراض‌ها به ساخت‌وساز در حریم باغ گیاهشناسی دوباره بالا گرفت، رسانه‌های دولتی ادعا کردند که محمد مخبر، معاون اول دولت ابراهیم رئیسی، دستور توقف ساخت‌وساز در حریم باغ گیاهشناسی را به شهردار تهران داده است. همین رسانه‌ها در اردیبهشت ۱۴۰۳، چند روز پیش از مرگ رئیسی نیز ادعا کردند که او معتقد است نباید باغ ملی گیاهشناسی قربانی ساخت‌وسازهای مسکونی شود و زمین جایگزین باید در مکانی دیگر تامین شود.

در سال ۱۴۰۲، غلام‌عباس ترکی، معاون وقت دادستان کل کشور در امور حقوق عامه، در نامه‌ای رسمی به رئیس دیوان عدالت اداری، خواستار توقف عملیات عمرانی در حریم باغ ملی و ابطال مجوزهای ساخت‌وساز شد.

فروردین ۱۴۰۳ نیز در نامه‌ای دیگر خطاب به وزیر راه، بار دیگر توقف ساخت‌وساز در ضلع شمالی باغ خواسته شد.

به گزارش شبکه شرق، با آغاز به کار دولت چهاردهم، بنیاد تعاون ارتش تلاش کرد رضایت برخی نهادها را برای ساخت‌وساز بلندمرتبه در حریم باغ جلب کند. همین اتفاق هم افتاد و در حالی که پیش‌تر حرف از امکان ساخت‌وساز در این محوطه حداکثر تا سه طبقه بود، در آذرماه ۱۴۰۳ طی جلسه‌ای رسمی، مقرر شد که ساخت‌وساز در این پهنه با رعایت ضوابط حریم حداکثر پنج طبقه روی زمین و دو طبقه زیر زمین باشد.

با این حال، ذی‌نفعان این پروژه به این مقدار نیز راضی نیستند. طی هفته‌های اخیر بار دیگر گزارش‌هایی بیرون آمد، مبنی بر اینکه ساخت‌وسازها به صورت پلکانی و فراتر از این ضوابط، تا ۱۱ طبقه در حال پیشروی است. عملیات گودبرداری، بتن‌ریزی و اسکلت‌بندی نیز نشان می‌دهد که هدف، بلندمرتبه‌سازی خارج از چارچوب‌های مصوب است.

روزنامه شرق به نقل از «برخی منابع» گزارش داد که این اقدام‌ها با چراغ سبز غیررسمی وزارت میراث فرهنگی در سال جدید انجام شده‌اند تا پروژه ناتمام محمدباقر قالیباف در منطقه ۲۲ کامل شود.

پیامدهای بلندمرتبه‌سازی در منطقه ۲۲ تهران

در دوران شهرداری محمدباقر قالیباف، منطقه ۲۲ تهران که در طراحی اولیه‌، به‌عنوان «تنفس‌گاه تهران» با چشم‌انداز فضای سبز گسترده، دریاچه مصنوعی، کم‌تراکم‌سازی و سکونت با کیفیت بالا طراحی شد، به‌تدریج به میدان رقابت برای برج‌سازی و سوداگری زمین و یکی از کانون‌های اصلی بلندمرتبه‌سازی تبدیل شد که اتفاقا شهردار وقت تهران نیز در آن سهم داشت.

بلندمرتبه‌سازی بدون ضابطه در این منطقه بدون تامین زیرساخت‌های لازم نظیر خیابان‌های مناسب، حمل‌ونقل عمومی کارآمد، مدرسه، درمانگاه، فاضلاب و خدمات شهری، باعث شد منطقه ۲۲ با مشکلات جمعیتی و ترافیکی جدی مواجه شود. ضمن اینکه بخشی از ساخت‌وسازها مستقیم به حذف و محدودسازی فضای سبز و منابع طبیعی منطقه، از جمله دامنه‌های جنوبی البرز، حریم دریاچه خلیج‌ فارس (چیتگر) و عرصه‌های طبیعی مجاور باغ گیاه‌شناسی ملی منجر شد و به از بین رفتن اکوسیستم‌ها، خشک شدن منابع آبی زیرزمینی و کاهش تنوع زیستی منطقه انجامید.

به این موارد باید توافق‌های پرابهام میان شهرداری و نهادهای نظامی یا شبه‌دولتی، مانند ارتش و بنیاد تعاون را نیز افزود که به واگذاری و تغییر کاربری گسترده‌ زمین‌های با کاربری نظامی، تحقیقاتی یا طبیعی به پروژه‌های تجاری و مسکونی منجر شد. این روند، با کمترین شفافیت، راه را برای ساخت برج‌ها در زمین‌هایی هموار کرد که اساسا نباید ساخت‌وساز در آن‌ها انجام می‌شد.

بر خلاف ادعاهای اولیه، بلندمرتبه‌سازی در منطقه ۲۲ نه‌تنها مسکن را ارزان‌تر نکرد، بلکه با افزایش ارزش زمین و نقش دلالان، قیمت‌ها را به‌شدت بالا برد. در عین حال، به‌ دلیل تراکم بالا و خدمات ناکافی، کیفیت زندگی ساکنان جدید به‌مراتب پایین‌تر از استانداردهای ادعاشده بود.

برج‌های بلندمرتبه‌ای که در منطقه ۲۲ تهران ساخته شده‌اند، مسیر جریان طبیعی هوا از غرب به شرق پایتخت را مسدود کردند. این ساخت‌وسازها کریدور حیاتی تهویه تهران را هم مختل کردند و به افزایش آلودگی هوا و جزایر گرمایی دامن زدند و مهم‌ترین میراث طبیعی منطقه ۲۲ یعنی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران را در خطر نابودی قرار دارند.

این میراث ملی و طبیعی اکنون نیز در معرض تهدید مستقیم ناشی از همین سیاست‌ها قرار دارد. بلندمرتبه‌سازی در حریم این باغ نه‌تنها خلاف مقررات محیط‌زیستی و شهری است، بلکه می‌تواند جریان هوای حیاتی برای باغ را مختل کند و شرایط اقلیمی داخلی آن را به‌گونه‌ای تغییر دهد که به نابودی گونه‌های گیاهی ارزشمند بینجامد.

پیشینه‌ احداث باغ گیاه‌شناسی ملی ایران

ایده‌ احداث باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به دهه ۱۳۴۰ خورشیدی بازمی‌گردد. در آن دوران، با توجه به اهمیت روزافزون حفظ تنوع زیستی، پژوهش‌های گیاهی و آموزش‌های محیط‌زیستی، سازمان جنگل‌ها و مراتع وقت تصمیم گرفت مرکزی تخصصی برای نگهداری، تحقیق و معرفی گونه‌های گیاهی ایران تاسیس کند.

عملیات احداث باغ از سال ۱۳۴۷ در زمینی به مساحت حدود ۱۴۵ هکتار در منطقه چیتگر تهران آغاز شد. طراحی باغ به‌گونه‌ای بود که مجموعه‌ای از رویشگاه‌های مختلف ایران، از جنگل‌های شمال و زاگرس گرفته تا بیابان‌ها، مناطق کوهستانی، خزر، خلیج فارس و فلات مرکزی در آن بازسازی و شبیه‌سازی شوند. همچنین بخش‌هایی برای گونه‌های گیاهی خارجی، مجموعه گیاهان دارویی، باغ صخره‌ای، تالاب مصنوعی، گلخانه‌ها، بانک بذر و هرباریوم ملی ایران در نظر گرفته شد.

در طراحی باغ گیاه شناسی تهران تلاش شد مناظر و چشم‌انداز طبیعی سه رشته‌کوه زاگرس، البرز و هیمالیا شبیه‌سازی شود و همچنین شش رودخانه و یک دریاچه نیز به ایجاد فضای طبیعی باغ کمک کردند. از دیگر جاذبه‌های باغ دو آبشار است که ریزش آب آن‌ها از بلندی و لابلای صخره صورت می‌گیرد. سنگ‌هایی با شکل‌های پهن، گرد و عمودی هم بین عناصر آب و گیاه قرار داده شده‌اند تا محیط طبیعی را تداعی کنند.

باغ گیاه‌شناسی ملی ایران امروز، نه‌تنها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بانک‌های ژنتیکی گیاهی خاورمیانه شناخته می‌شود، بلکه مامن بیش از چهار هزار گونه گیاهی از سراسر کشور و جهان است؛ مجموعه‌ای ارزشمند که در برابر تغییرات اقلیمی، تخریب زیستگاه‌ها و انقراض گونه‌ها، نقشی حیاتی در حفظ ذخایر ژنتیکی ایفا می‌کند.