علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران پس از چند هفته غیبت، برای نخستین بار از زمان حمله اسرائیل به ایران، در شب عاشورا در یک برنامه عمومی عزاداری حاضر شد و از محمود کریمی، مداح حکومتی خواست که سرود «ای ایران» بخواند.

محمود کریمی در روزهای اخیر ترانه «ای ایران» (ای وطن) را با دخل و تصرفات و اضافه کردن محتوای اسلامی در مراسم سینه‌زنی خوانده بود. این ترانه که سروده تورج نگهبان است و محمد سریر آهنگش را ساخته است، با صدای محمد نوری از جمله ترانه‌های ماندگار موسیقی ایران به شمار می‌رود.

این نخستین بار است که آیت‌الله خامنه‌ای در محرم درخواست می‌کند یک ترانه که دارای مضمون میهن‌پرستی است، در حسینیه‌اش خوانده شود. فیلم مراسم نشان می‌دهد که محمود کریمی از روی متن، «ای ایران» را می‌خواند.

از زمان آغاز درگیری اسرائیل و ایران، شاهد تقویت حس ملی‌گرایی در ایران هستیم و این فضا برعزاداری‌های ماه محرم سایه انداخته است. همین شرایط موجب شده است که ترانه‌ها و تصنیف‌هایی که رنگ و بوی عشق به ایران و میهن‌پرستی و ملی‌گرایی دارد مانند سرود «ای ایران ای مرز پر گهر» محور مداحی‌ها و دسته‌های سینه‌زنی شود.

در سال‌های گذشته هم متن و محتوای بعضی از آهنگ‌ها و ترانه‌ها در هیئت‌های سینه‌زنی تغییر داده می‌شد ولی تا پیش از جنگ دوازده روزه با اسرائیل، کسی فکر نمی کرد که در برنامه‌های عزاداری محرم با ترانه «ای ایران» و یا تصنیف «سپیده» (ایران ای سرای امید) از اشعار هوشنگ ابتهاج، ساخته محمدرضا لطفی و با صدای ماندگار محمدرضا شجریان، سینه‌زنی کنند و رسانه‌های حکومتی و رسمی هم آنها را پوشش بدهند.

اضافه شدن پرچم ایران به برنامه‌های عزاداری هم از دیگر ویژگی‌های محرم امسال است و در بعضی از آنها به خصوص هیئت‌های مطرح و شناخته شده، تعداد پرچم‌های ایران بیش از پرچم‌های مرسوم عزاداری‌های محرم بود.

برجسته شدن نمادهای ملی-میهنی در حالی در دهه اول محرم به شکل کم سابقه‌ای به چشم می‌خورد که سابقه عملکرد مقام‌های جمهوری اسلامی نشان می‌دهد که وطن پرستی و ملی‌گرایی هیچگاه در اولویت آنها نبوده و حتی مذموم بوده است.

از جمله، محمدتقی مصباح‌یزدی، روحانی نزدیک به علی خامنه‌ای زمانی گفته بود «ایران بدون اسلام اهمیتی برای فدا کردن جان ندارد.»

چرا میهن‌پرستی پر رنگ شد؟

مداحی و سینه‌زنی در ایران سابقه دیرینه‌ای دارد ولی از زمان تشکیل حکومت صفویان که تشیع به مذهب رسمی کشور تبدیل شد، روضه‌خوانی، تعزیه‌خوانی، نقالی مذهبی، پرده خوانی، شبیه خوانی و نوحه‌خوانی در ایام محرم رسمیت پیدا کرد و در حکومت‌های قاجار و پهلوی سازمان یافت.

مروری بر محتوای مداحی‌ها در یک‌صد ‌سال اخیر نشان می‌دهد که مراسم‌های مذهبی و سینه‌زنی پیوندی عمیق با شرایط و اتفاقات کشور دارد و این نخستین بار نیست که مداحان، مسائل روز یا شعر و ترانه‌ای را دستمایه سینه‌زنی می‌کنند.

برای نمونه در دوره اول پهلوی، رضاشاه خودش هیئت سینه‌زنی داشت. او با نیروهای قزاق به محلات تهران و شمیرانات می‌رفت و اعضای هیئت سینه‌زنی قزاق‌ها این نوحه را می‌خواندند: «اگر در کربلا قزاق بودی، حسین بی‌یاور و تنها نبودی».

مرور نوحه‌سرایی‌های سال‌های اخیر نشان می‌دهد که مسائل سیاسی روز از جمله مذاکرات هسته‌ای، تحریم‌های آمریکا، غزه، فلسطین و لعن و نفرین به آمریکا و اسرائیل در آنها گنجانده شده و مداحان، به خصوص مداحان نزدیک به حکومت با توجه به نبض و سمت و سوی سیاسی حکومت حرکت کرده‌اند.

حسن فرشتیان، پژوهشگر دینی در بررسی سیر تاریخی مداحی در ایران به دو عامل اشاره دارد و وقایع تاریخی و ورود ابزارها و فناوری‌های نوین را از عوامل مهم و تاثیرگذار برروی شکل و محتوای مداحی‌ها می‌داند.

آقای فرشتیان در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: از دوران مشروطه به بعد، مفاهیم سیاسی به شکلی آشکار در محتوای عزاداری‌ها وارد شده‌اند. برای مثال، اشعار و نوحه‌هایی که در دوران مشروطه خوانده می‌شدند، رنگ و بوی سیاسی به خود می‌گرفتند و به نوعی بازتاب‌دهنده خواسته‌های عدالت‌خواهانه مردم بودند. این روند در انقلاب ۱۳۵۷ و نیز در دوران جنگ ایران و عراق ادامه پیدا کرد.

او در کنار تأثیر حوادث تاریخی به عزاداری‌ها از نظر شکل و ابزار اشاره دارد و می‌گوید «در گذشته از طبل، سنج و راهپیمایی‌های سنتی استفاده می‌شد، اما با گذر زمان بلندگو، موسیقی، و حتی فناوری‌های دیجیتال وارد این مراسم شدند و برخی از رسوم مثل قمه‌زنی که زمانی رایج و مورد تأیید بودند، امروز به دلیل نگاه‌های اخلاقی و فرهنگی جدید، کمتر دیده می‌شوند یا کنار گذاشته شده‌اند.»

حسن فرشتیان معتقد است که در جامعه امروز ایران تغییرات بنیادینی رخ داده است و می‌گوید: «اگر در گذشته، عامل مذهبی نقش پیونددهنده مردم را ایفا می‌کرد، اما امروز به‌دلایل مختلفی مانند عملکرد ناصحیح نهادهای دینی و حکومتی، این پیوند تضعیف شده است. در نتیجه، دیگر مذهب عامل اصلی همبستگی اجتماعی نیست، بلکه مفهوم “ایران” و “ملی‌گرایی” جای آن را گرفته است. نوحه‌های امروزی بیشتر رنگ و بوی ملی دارند و حتی گاهی هیچ نشانی از مذهب در آن‌ها دیده نمی‌شود. این اشعار را می‌توان در قالب سرود ملی یا در استادیوم‌های ورزشی نیز شنید، در حالی که نوحه‌های دوران جنگ صرفاً در مسجد یا جبهه معنا داشتند.»

جنگ بین «ملت» و «امت»

آیت‌الله روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ملی‌گرایی را «اساس بدبختی مسلمین» خوانده بود. او ملی‌گرایی را نقشه استعمارگران برای جلوگیری از وحدت مسلمانان می‌دانست و کسانی را که بر « طبل ملیت» می‌کوبند را «مغرض و یا بی‌اطلاع» می‌خواند.

علی خامنه‌ای، رهبر کنونی جمهوری اسلامی ایران همواره بر «امت اسلامی» یا «امت بزرگ اسلامی» تاکید داشته است. هرچند سوابق او نشان می‌دهد که در برهه‌های خاص به خصوص در میانه حوادث و اعتراضات داخلی نگاهی به «ایران» نیز دارد.

او در یک از سخنرانی‌، اولویت‌هایش را «اول عظمت ایران، دوم اقتدار جمهوری اسلامی و سوم شکست‌ناپذیری ملت ایران» برشمرد و گفت: «به استثنای ۲۰۰ سال منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی (یعنی از اواسط دوران قاجار تا پایان پهلوی) ایران عزیز ما در عرصه‌های مختلف سرآمد ملت‌های مسلمان و در برهه‌هایی حتی سرآمد همه ملت‌ها بوده است.» (۱۲/۷/۱۳۹۷)

با این حال، در نگاه او ملی‌گرایی به اندازه «امت» و تشکیل حکومت اسلامی اهمیت ندارد و آن را عمدتا در پیوند با اسلام می‌داند.

رهبر جمهوری اسلامی روز ۱۴ بهمن ۱۳۹۰ گفته بود: «ما در این ۳۰ سال هرچه هزینه داده و تهدید شده‌ایم به علت اسلام‌گرایی و امت‌گرایی‌مان بوده است.»

آقای خامنه‌ای همچنین در شهریورماه ۱۳۹۰ در دیدار با اعضای دولت محمود احمدی‌نژاد تاکید کرده بود: «در مورد علاقه به ایران، به جای تاکید بر ایران قبل از اسلام، بر ایران بعد از اسلام تاکید شود زیرا افتخارات ایران بعد از اسلام در هیچ دوره ای از تاریخ ایران وجود نداشته است.»

به نظر می‌رسد فضای سیاسی و جنگی ایران در روزهای اخیر منجر به این شد که رهبر جمهوری اسلامی ایران به جای تکیه به «امت‌گرایی» رو به جنبه میهنی و ملی این جنگ بیاورد تا افکار عمومی را یکپارچه و همراه خود علیه اسرائیل بسیج کند. در هر سه پیامی که آقای خامنه‌ای بعد از آغاز جنگ ایران و اسرائیل منتشر کرد، کلمات «ملت و ایران» پرتکرارترین واژه‌ها بود.

به اعتقاد حسن فرشتیان، «آنچه در جامعه ایران پس از جنگ ۱۲ روزه اتفاق افتاده و برآیند آن را درعزاداری‌های محرم می‌بینیم این است که حاکمیت متوجه تحول در جامعه شده و گفتمان خود را متناسب با شرایط جدید تغییر داده است.»

آقای فرشتیان می‌گوید: «بیانیه‌ها و سخنرانی‌های مقامات نیز امروزه بیشتر با تکیه بر مفهوم ‘وطن’ و ‘ایران’ تنظیم می‌شود تا بر مفاهیم دینی. این تغییر در گفتمان حاکمیت به تدریج به مداحان حکومتی نیز منتقل شده است. اکنون مداحان حکومتی نیز از مفاهیم ملی در نوحه‌های خود استفاده می‌کنند تا بتوانند با بدنه جامعه ارتباط برقرار کنند.»

به اعتقاد آقای فرشتیان، در گذشته گفتمان از بالا (حاکمیت) به پایین (جامعه) انتقال می‌یافت اما امروز این رابطه معکوس شده است: «گفتمان جامعه بر گفتمان حاکمیت تأثیر می‌گذارد. حاکمیتی که اقتدار سابق را ندارد، ناچار است با زبان جامعه صحبت کند تا بتواند همبستگی و همراهی اجتماعی را حفظ کند. از این رو، مفاهیمی چون ایران، وطن، و هویت ملی به محور اصلی در نوحه‌ها و مراسم عزاداری بدل شده‌اند، تا بتوانند نقش نخ تسبیح وحدت اجتماعی را ایفا کنند.»

مراسم محرم، نبض جامعه؟

در گرماگرم جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل از مجسمه ۱۵متری آرش کمانگیر، اسطوره ایرانی در میدان ونک رونمایی شد و روزنامه شرق نوشت: « نصب نماد آرش کمانگیر در شهر یعنی اینکه بعد از ۴۵ سال فهمیدیم هویت ملی ایرانی مهم است.»

بر خلاف روزنامه شرق، شماری از منتقدان براین باورند که چرخش ایدئولوژیک حکومت از «امت» به «ملت» یک اقدام تاکتیکی است چرا که عملکرد و سخنان گذشته مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی ایران گویای اولویت داشتن «امت» بر «ملت» و ملی‌گرایی و ایران‌دوستی بوده است و نمونه آن را مخالفت و ممانعت از برگزاری «روز کوروش کبیر» در پاسارگاد ذکر می‌کنند.

یکی از کاربران شبکه‌های اجتماعی در واکنش به پخش ترانه «ای ایران» و سینه‌زنی با این ترانه نوشته است «سال ۷۸ در دانشگاه علم و صنعت قبل از حوادث کوی دانشگاه در کنسرتی شرکت داشتم و همین آهنگ را اجرا کردم وکمیته انضباطی دانشگاه برای اجرای همین آهنگ مرا احضار کرد و تا مدت‌ها نگران اخراج از دانشگاه بودم…این‌ها اگر از این خطر نجات پیدا کنند، بلافاصله به تنظیمات کارخانه بر می‌گردند.»

یکی دیگر از کاربران شبکه ایکس به نام ماهرخ با بازنشر سخنان محمدتقی مصباح‌یزدی، چهره نزدیک به علی خامنه‌ای نوشته است: «خواندن سرود ای ایران از دهان شما دقیقا شبیه خواندن قرآن از دهان ماست، همینقدر تهی از صداقت.»

آقای مصباح‌یزدی گفته بود «مراقب باشیم کسانی که اولویت‌شان ایرانی بودن است سرکار نیایند.»