در حالی‌که تحریم‌های آمریکا تقریباً هرگونه تجارت نفت با جمهوری اسلامی را ناممکن کرده، دولت چین اما راهی یافته است تا از این دیوار تحریم عبور کند و جریان نفت خام ایران را به سمت پکن – هرچند پنهان و پیچیده –  زنده نگه دارد. به‌نوشتۀ هفته‌نامۀ فرانسوی اکسپرس، این شبکه مالی و تجاری با الگویی شبیه «تهاتر» عمل می‌کند: نفت در برابر پروژه‌های عمرانی.

به گزارش وال‌استریت ژورنال که مبنای تحلیل اکسپرس است، چین، بزرگترین واردکنندۀ نفت در جهان، با استفاده از سازوکارهای غیرپولی و پوششی، همچنان یکی از مشتریان اصلی نفت ایران مانده است. مقام‌های غربی گفته‌اند که در سال ۲۰۲۴، جمهوری اسلامی حدود ۴۳ میلیارد دلار نفت صادر کرده که دست‌کم ۹۰ درصد آن راهی چین شده است. با این حال، هیچ نشانی از واردات نفت ایران در آمار رسمی گمرک چین دیده نمی‌شود.

سازوکار مالی در سایه

طبق این گزارش، در مرکز این شبکه مالی، یک نهاد بیمه و اعتباری دولتی چین به‌نام «ساینوشور» (Sinosure) و یک مؤسسۀ مالی ناشناس با عنوان «چو‌شین» (Chuxin) قرار دارند. «ساینوشور» خود را بزرگ‌ترین آژانس اعتبار صادرات در جهان می‌داند و در ده‌ها طرح زیرساختی در ایران نقش داشته است.

در این الگو، شرکت‌های تحت کنترل ایران فروش نفت را به خریداران چینی – وابسته به شرکت دولتی «ژوهای ژِن‌رونگ» که در فهرست تحریم‌های آمریکا قرار دارد – ثبت می‌کنند. خریدار چینی بهای نفت را نه مستقیماً به رژیم ایران، بلکه به حساب «چوشین» واریز می‌کند. سپس «چوشین» وجوه را در اختیار شرکت‌های مهندسی چینی قرار می‌دهد که پروژه‌های عمرانی در ایران را اجرا می‌کنند.

به این ترتیب، پول نفت ایران نه از مسیر بانک‌های بین‌المللی، بلکه در قالب «سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها» منتقل می‌شود. این چرخه با ضمانت مالی «ساینوشور» بسته می‌شود و نفت ایران نیز از طریق مسیرهای غیرمستقیم، با انتقال از کشتی به کشتی و ترکیب با نفت دیگر کشورها، به چین می‌رسد تا منشأ آن پنهان بماند.

به گفتۀ پژوهشگاه آمریکایی «اید‌دیتا» (AidData)، چین بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ بیش از ۲۵ میلیارد دلار تعهد مالی برای ساخت زیرساخت‌ها در ایران امضا کرده و «ساینوشور» در ۱۶ مورد از ۵۴ معاملۀ مستند، نقش مستقیم داشته است.

نفت در برابر پروژه؛ حمایت در برابر انزوا

این سازوکار، برای ایران که از نظام بانکی جهانی کنار گذاشته شده، حکم طناب نجات را دارد. بنا بر برآورد برخی مقام‌های غربی، سال گذشته حدود ۸٫۴ میلیارد دلار از پرداخت‌های نفتی ایران از همین مسیر برای تأمین مالی پروژه‌های چین در ایران صرف شده است.

به نوشتۀ اکسپرس چین نه ‌تنها تمام تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی را دور زده، بلکه حمایت سیاسی آشکاری نیز از تهران به‌نمایش گذاشته است. در سپتامبر گذشته، شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهوری چین، میزبان مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، در نشست چندجانبه‌ای بود که رهبران روسیه و کره‌شمالی نیز در آن حضور داشتند : نشستی که به‌نوشتۀ اکسپرس «تصویری از ائتلافی در برابر نظم جهانی تحت رهبری آمریکا» ارائه داد.

پشتیبانی سیاسی و چالش دیپلماتیک

هم‌زمان با بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران به‌ دلیل نقض توافق هسته‌ای، پکن و مسکو علناً از تهران حمایت کرده و گفته‌اند که بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه حکومت ایران «خلاف حقوق بین‌الملل» است. به این ترتیب، چین تنها شریک اقتصادی ایران در سایۀ تحریم‌ها نیست، بلکه به یکی از تکیه‌گاه‌های سیاسی اصلی جمهوری اسلامی در عرصۀ بین‌المللی بدل شده است.

در عمل، این همکاری نفتی-مالی، حکومت ایران را از فروپاشی اقتصادی کامل فعلاً نجات داده است و در عین حال، چین را قادر می‌سازد نفت ایران را بسیار پایین‌تر از نرخ جهانی دریافت کند. معاملۀ پنهان نفت و پروژه میان چین و حکومت ایران، بیش از آنکه صرفاً یک سازوکار اقتصادی باشد، بیانگر واقعیتی ژئوپولیتیک است: هم‌پیمانی تاکتیکی دو کشور برای دور زدن نظم مالی و سیاسی بین‌المللی. این الگو، اگرچه به ایران امکان نفس کشیدن می‌دهد، در عین حال وابستگی تهران به پکن را به سطحی بی‌سابقه رسانده است : وابستگی‌ای که اقتصاد ایران را از بازار جهانی به مدار سیاست چین گره زده است.