راه رفتن در راسته بازاری نزدیک به سه کیلومتر، فرصتی است که که در کمتر جایی از دنیا برای مشاهده توالی بی وقفه تاریخ به دست می آید. بازار کرمان موزه زنده معماری است. این بازار و بافت اطرافش، با الحاق مجموعه های متعددی از دوره ساسانی تا پهلوی اول، در مدت حدود ۱۵۰۰ سال ساخته شده استراه رفتن در راسته بازاری نزدیک به سه کیلومتر، فرصتی است که که در کمتر جایی از دنیا برای مشاهده توالی بی وقفه تاریخ به دست می آید. بازار کرمان موزه زنده معماری است. این بازار و بافت اطرافش، با الحاق مجموعه های متعددی از دوره ساسانی تا پهلوی اول، در مدت حدود ۱۵۰۰ سال ساخته شده است.
بازار تاریخی کرمان که طولانی ترین “راسته” را در میان بازارهای قدیمی ایران دارد، به کاروانسراهایش هم مشهور است. تاجرانی که از شهرها و کشورهای اطراف برای خرید و فروش جنس می آمدند، در همین بازار شب را به صبح می رساندند. مثلا تاجرانی که از سمت شرق می آمدند بیشتر در کاروانسرای “هندوها”، و تاجرانی که از خراسان می آمدند بیشتر در کاروانسرای “حاج آقاعلی” می ماندند.
کرمان یکی از استان های مرکزی ایران است و دروازه دسترسی استان های جنوبی و شرقی به سایر نقاط کشور محسوب می شود. راه ابریشم و راه ادویه از کرمان می گذرد و ارتباط تعدادی از بنادر دریای عمان از جمله چابهار و میناب نیز از مسیر استان کرمان میسر می شود.
شکل گیری بازار کرمان به قرون ششم و هفتم هجری قمری برمی گردد؛ هنگامی که مسیر تجاری خراسان به جنوب رونق بیشتری پیدا کرد. از قرن هفتم که مجموعه “قبه سبز” در شمال شهر قدیم کرمان ساخته شد، توسعه این شهر به سمت شمال و جاده خراسان تغییر یافت.
این شهر پررونق در تعقیب لطفعلی خان زند توسط آقامحمدخان قاجار تخریب شد. پس از کشتاری عظیم حتی نیروی انسانی هم وجود نداشت که شهر را بازسازی کند. از سوی دیگر، تغییر مسیر تجاری به دیگر نقاط ایران بازار کرمان را بیشتر از رونق انداخت.
بازار تاریخی کرمان که طولانی ترین “راسته” را در میان بازارهای قدیمی ایران دارد، به کاروانسراهایش هم مشهور استاوج رونق اقتصادی کرمان و افزایش درآمد مردم در دوران صفویه و حکمرانی “گنجعلی خان” بر کرمان (زمان شاه عباس) بوده است مجموعه گنجعلی خان که از سوی پسر او، “علمیردان خان” تکمیل شده، از همین دوران در قرن یازدهم ه. ق. به جا مانده و اکنون به عنوان وقف، در تولیت آستان قدس رضوی است. معمار این مجموعه “استاد سلطان محمد” اهل یزد بوده است.
مرحله بعدی شکل گیری بازار کرمان در دوره قاجاریه صورت گرفت. این فتحعلی شاه بود که “ابراهیم خان ظهیرالدوله”را مامور بازسازی شهر کرمان و احیای قنات ها، بازار و کاروانسراهای شهر کرد. تغییراتی که در دوره قاجار در بازار کرمان به وجود آمد، موجب کاسته شدن از اهمیت راسته شمالی-جنوبی و اهمیت یافتن راسته شرقی-غربی شد. ساخت مسجد جامع مظفری در شرق بازار و مجموعه گنجعلی خان در غرب بازار هم بر اهمیت این راسته افزود.
بازارهای شمالی-جنوبی با طول حدود ۱۵۰۰ متر طول، از بازار قلعه محمود آغاز و به بازار عزیز – که اکنون تخریب شده- ختم می شوند. تعدادی کاروانسرا در طول این بازار واقع شده و بازار مسگری هم در همین راسته های شمالی-جنوبی است.
بافت شهر قدیم کرمان را به درختی تشبیه می کنند که تنه آن، بازار، یا محور اصلی شهر است. شبکه های راه های بازرگانی منتهی به شهر نیز ریشه های این درخت محسوب می شوند. بازار در امتداد دروازه های شهر قرار گرفته است.
مجاورت شهر کرمان با کویر شهداد و کویر نمک را نباید نادیده گرفت. آب و هوای شهر کرمان گرم و خشک است و همچون سایر مناطق کویری، اختلاف زیادی میان دمای شب و روز وجود دارد. بسیاری از عناصر معماری کویری، از جمله بادگیر، حوض و استفاده از فضاهای زیرزمینی، در بازار تاریخی کرمان هم وجود دارد. وجود فضاهای خاص “تابستان نشین” و “زمستان نشین” از دیگر تمهیداتی است که در بازار تاریخی کرمان برای کنار آمدن با سرمای شدید و گرمای شدید درنظر گرفته شده است.
کاروانسراها، مدرسه ها، مساجد و سایر بناهای بازار کرمان حیاط مرکزی دارند که از رواق ها برای برخورداری از سایه بیشتر بهره می برند. در حیاط های مرکزی معمولا فضای سبزی هست تا نبود چشم انداز و طبیعت سرسبز را جبران کند.
مسگرهای بازار هم که در نزدیکی قدیمی ترین کوره های مس در بردسیر، مشغول تولید بودند، به مرور به فروشنده کالاهایی دیگر تبدیل شده انداز صباغی تا صابونی
همچون سایر بازارهای تاریخی ایران، بازار کرمان مجموعه ای از کاروانسراها، مساجد، مدارس، حمام ها، آب انبارها و سایر فضاهای عمومی است. این مجموعه، شهروندان را برای برآورده ساختن نیازهایشان در ابعاد مختلف زندگی گردهم می آورد.
از چهار مجموعه مهم بازار کرمان، یکی در دوره صفویه و بقیه در دوره قاجار ساخته شده است. با این وجود، همه مجموعه های بازار کرمان از اصول معماری مشترکی پیروی می کنند.
مجموعه گنجعلی خان روی دکان ها و خانه های قدیمی، در محلی بین شهر قدیم و محلات جدید شمالی ساخته شد. بناهای قدیمی موجود در این نقطه عطف بازار، خریداری و آزاد شد تا این مجموعه شامل مدرسه، کاروانسرا، مسجد، ضرابخانه و آب انبار، ساخته شود. مجموعه گنجعلی خان نقشی مشابه میدان نقش جهان اصفهان را در کرمان ایفا می کرده است. برخی زیبایی مسجد کوچک گنجعلی خان را هم در رقابت با مساجد اصفهان می دانند.
وقفنامه گنجعلی خان، صنایع بازار کرمان در آن دوره را اینگونه معرفی می کند: ۱. تیرگر (تولید کننده باروت و اسلحه) ۲. نایگر (سازنده کول برای قنات از گل) ۳. کفاش ۴. فخار (کوزه پز) ۵. زرگر ۶. پالاندوز ۷. صفار (مسگر) ۸. میخچه گر ۹. کوزه گر ۱۰. صباغ (رنگرز) ۱۱. کاشی پز ۱۲. صحاف ۱۳. قالیباف ۱۴. چارق دوز ۱۵. شیشه گر ۱۶. نخود پز ۱۷. صابونی (صابون پز).
مجموعه ابراهیم خان، از سوی ابراهیم خان ظهیرالدوله، داماد فتحعلی شاه که حاکم کرمان بود ساخته شد. این مجموعه در شمال مجموعه گنجعلی خان واقع شده و شامل عناصر شهری از جمله مدرسه، قیصریه (محل فروش کالاهای گرانقیمت)، حمام، آب انبار و خانه است. عرض این بازار از بازارهای دیگر کرمان بیشتر است و در بخش میانی آن میدانچه مستطیلی شکلی است که ورودی حمام، آب انبار و جلوخان مدرسه در آن قرار دارند. مدرسه ای که در مجموعه ابراهیم خان قرار دارد، بلندترین و زیباترین بادگیر شهر کرمان را دارد. مدرسه بزرگترین مساحت را در بناهای این مجموعه دارد و نقش فرهنگی مجموعه را برجسته می سازد.
مجموعه وکیل از سوی محمداسماعیل خان وکیل الملک ساخته شد که اواخر قرن سیزدهم هجری قمری حکومت کرمان را به عهده داشت. این مجموعه شامل بازار، کاروانسرا، حمام و مسجد، در شرق مجموعه گنجعلی خان، و در امتداد بازار بزرگ کرمان واقع است. کاروانسرای وکیل بنایی دو طبقه است که بادگیر و برج ساعت آن منحصر به فرد است. با وجود حمام با ارزش این مجموعه، کارکرد تجاری آن مهم تر است.
مجموعه حاج آقاعلی هم در نزدیکی مجموعه ابراهیم خان و در امتداد بازار عزیز ساخته شد. این مجموعه شامل کاروانسرا، مسجد، آب انبار و بازار است. خیابان شریعتی که در سال های اخیر احداث شده، ارتباط مجموعه حاج علی آقا با بازار عزیز را قطع کرده و مجموعه را در کنار خیابان قرار داده است.
آب انبار این مجموعه یکی از بزرگترین آب انبارهای شهر کرمان است. برای استفاده بهینه از فضا، کاروانسرای دوطبقه این مجموعه، روی مخزن آب انبار ساخته شده است. مسجد مجموعه دارای چهل ستون سنگی است و بنای آن با الهام از مسجد وکیل شیراز ساخته شده است. کارکرد فرهنگی-مذهبی این مجموعه از اهمیت بسیاری برخوردار است.
از ویژگی های معماری کویری، فرم تکرار شونده تاق ها در ابعاد بزرگ و کوچک، ریتم منظم، تقارن و رنگ غالب خاک است که در پاره ای نقاط با کاشی های آبی تزیین شده است.معماری درونگرای بازار
در معماری مناطق کویری، با توجه به کمبود سنگ و چوب (برای تحمل بار کششی)، و مقاومت بیشتر خشت های خام یا پخته، قوس های جناغی به صورت رومی یا ضربی ساخته می شد. ویژگی اصلی معماری بازار کرمان سادگی است. از ویژگی های این معماری، فرم تکرار شونده تاق ها در ابعاد بزرگ و کوچک، ریتم منظم، تقارن و رنگ غالب خاک است که در پاره ای نقاط با کاشی های آبی تزیین شده است.
احجام معماری بازار کرمان نمای خارجی ندارد. جز عناصری همچون بادگیر یا سردر مساجد یا کاروانسراها که جنبه نمادین هم دارند. پیش از آنکه بافت اطراف بازار به صورت امروزی ساخته شود، ردیف گنبدهای بازار، همچون ستون فقرات شهر خودنمایی می کرد؛ بازار شهر در هماهنگی با کویر بود و فقط مناره ها و بادگیرها به چشم می آمدند.
بازار تاریخی کرمان، علاوه بر سرپوشیده بودن، متراکم و درون گراست تا بیشترین سایه و کمترین میزان جذب گرمای خورشید را داشته باشد. لایه کاهگلی روی بدنه خارجی بنای بازار هم به صورت عایق عمل کرده و گرمای تابشی را بازمی گرداند. سقف بازار کرمان ارتفاع زیادی دارد که موجب جریان هوای مطبوع در داخل بازار می شود. دریچه های تاق ها به تهویه هوا و تامین نور کمک می کند. در چند بنا هم برای تهویه هوا از بادگیر استفاده شده است. در بخش هایی از سقف بازار، هنوز آثار نقاشی های رنگ روغن دیده می شود.
کاروانسرای گنجعلی خان و وکیل که به عنوان شاهکار معماری شناخته می شوند در حال از بین رفتن هستند. به تازگی کاروانسرای وکیل برای تبدیل شدن به هتل در حال مرمت است. کارشناسان میراث فرهنگی این نوع مرمت ها را “بازاری” می نامند اما معتقدند که همین مرمت ها بهتر از تخریب بنا هستندشهرداری و تخریب بازار
در سال های اخیر بسیاری از کفشدوزی ها، کلاه دوزی ها و نمدمالی های بازار کرمان جای خود را به طلافروشی ها داده اند. افزون بر بازار طلا فروش ها، بازارهای حاج آقا علی و ابراهیم خان پر از طلافروشی است. در قیصریه هم چند دکان طلافروشی وجود دارد.
مسگرهای بازار هم که در نزدیکی قدیمی ترین کوره های مس در بردسیر، مشغول تولید بودند، به مرور به فروشنده کالاهایی دیگر تبدیل شده اند.
بناهای بازار کرمان در حالی قرن ها سرپا مانده اند که این منطقه لرزه خیز است. یکپارچه بودن مصالح و سبکی بناهای بازار کرمان موجب شد که بیشتر آنها به خوبی مقاومت کنند.
اما برنامه ریزی شهری نادرست، برای بازار کرمان مخرب تر از همه بلایای طبیعی بوده است. با ساخت خیابان های بسیاری که موازی یا عمود بر راسته های بازار هستند، انسجام بازار کرمان تا حدی از بین رفته است. محمد انوری، کارشناس میراث فرهنگی، شهرداری کرمان را “سرآمد شهرداری های مخرب” کشور می داند. او می گوید: “مخرب ترین خیابان جدیدی که به شهر کرمان اضافه شد، خیابان امام خمینی است که بازار قلعه محمود (کهنه) را از وسط نصف کرد. بعد هم خیابان گلبازخان که گذر قدیمی یک محله تاریخی را به خیابانی با ۳۰ متر عرض تبدیل کرد.”
انوری می افزاید: “بازار کرمان همچنان درگیر مشکلات فراکالبدی مثل تاسیسات و بی نظمی های بازار است.” این کارشناس میراث فرهنگی مرگ بازار کرمان را نزدیک می بیند: “بافت تاریخی اطراف بازار هم تخلیه شده و به محیطی ناامن و کارگرنشین تبدیل شده است. تنها نقطه امید برای بازار قدیم کرمان آن است که هنوز کارکرد خرید روزمره را حفظ کرده است؛ با وجود اصناف متنوعی که در این بازار وجود دارد، ساکنان بافت اطراف برای خرید روزمره بازار می روند.”
افزون بر این، برخی از بناهای قدیمی بازار کرمان کارکردشان را از دست داده و متروکه شده اند. کاروانسراها، تیمچه ها، مدارس و حمام ها تخریب شده یا تغییر کاربری داده اند. تنها مساجد و تکایا هستند که کارکردشان را حفظ کرده اند.
کاروانسرای گنجعلی خان و وکیل که به عنوان شاهکار معماری شناخته می شوند در حال از بین رفتن هستند. به تازگی کاروانسرای وکیل برای تبدیل شدن به هتل در حال مرمت است. کارشناسان میراث فرهنگی این نوع مرمت ها را “بازاری” می نامند اما معتقدند که همین مرمت ها بهتر از تخریب بنا هستند.
بازار کرمان، همچون بازار تبریز از مشارکت بازاریان برای مرمت برخوردار نیست. این بازار به طور کلی تجربه موفقی در مرمت ندارد. در دو دهه هشتاد و نود دو مرمت در بازار کرمان انجام شده که نیمه کاره رها شده است.
از: بی بی سی
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید