این هواپیما در حین تست پس از اورهال دچار سانحه شد

ظهر روز دوشنبه ۲۷ مرداد ۱۳۹۹، یک فروند بوئینگ ۷۴۷-۲۷۰سی نیروی هوایی ارتش در حین تست موتور دچار سانحه شد و به‌شدت آسیب دید. این هواپیما از تابستان سال ۱۳۹۵ در مرکز تعمیر و نگهداری و اورهال فجرآشیان (فارس کو) تحت تعمیر رده دپویی یا اورهال (بازآماد) بود، و تعمیر آن به علت کمبود بودجه نیروی هوایی ارتش و ناتوانی در خرید برخی اقلام مثل قطعات موتورهای آن با تأخیر مواجه شده بود.

نیروی هوایی ارتش ایران تنها نیروی نظامی در جهان است که از بوئینگ ۷۴۷ برای حمل بار و سوخت‌رسانی هوایی استفاده می‌کند؛ هواپیمایی که در میان پرسنل این نیرو به ملکه معروف است.

نیروی هوایی ارتش در حال حاضر ۱۲ فروند بوئینگ ۷۴۷ در سه مدل اصلی در اختیار دارد که از این تعداد ۱۰ فروند در چرخه عملیاتی و دو فروند منبع لوازم‌یدکی هستند از میان ده فروند تنها سه فروند پروازی هستند و سایرین به علت نبود بودجه زمین‌گیر و یا با تأخیر در تأمین لوازم‌یدکی برای تعمیر اساسی‌شان مواجه هستند.

ورود به خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی

در سال ۱۳۵۳، نیروی هوایی شاهنشاهی آخرین دسته از ۲۰ فروند هواپیمای ترابری سبک فوکر ۲۷-۴۰۰ام/۶۰۰ و همچنین آخرین دو فروند از ۵۰ هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰ئی/اچ موسوم به هرکولس را که در سال ۱۳۴۸ شمسی به ترتیب به هلند و ایالات‌متحده سفارش داده بود، تحویل گرفت.

این هواپیماها بخشی از نیاز نیروی زمینی ارتش را جهت پشتیبانی و حمل سربازانش و تجهیزاتشان را در زمان صلح و جنگ تأمین می‌کرد اما جهت اعزام سریع یک لشکر نیروی زمینی و تجهیزات سنگینش چون تانک و نفربرهای زرهی از اقصی نقاط کشور به خط مقدم یا عقبه آن، نیروی هوایی شاهنشاهی نیازمند هواپیماهای ترابری  و باربری پهن‌پیکر بود.

در همان سال، محمدرضا شاه پهلوی و همچنین فرماندهان نیروی هوایی ارتش تمایلشان را به خرید ۸ الی ۱۲ فروند از بزرگ‌ترین هواپیمای باربری جهان در آن زمان، یعنی سی-۵اِی گالکسی از کمپانی آمریکایی لاکهید نشان دادند.

در این راستا مذاکراتی بین طرفین صورت گرفت اما به علت آنکه خط تولید این هواپیما یک سال پیش‌تر بسته شده بود و بازگشایی آن بسیار هزینه‌بر بود، درخواست ایران در آبان ماه آن سال مورد موافقت واقع نشد. درنهایت ارتشبد حسن طوفانیان که مسئول خریدهای نظامی ایران بودند راهکاری دیگری برای تأمین نیاز نیروی هوایی به هواپیماهای باربری سنگین پیدا کرد؛ خرید ۹ فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱ از شرکت هواپیمایی ترنس ورلد ایرلاینز و سه فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۲۴ از شرکت کانتینِنتال ایرلاینز که به علت جلوگیری از ورشکستگی و وضعیت بد اقتصادی این ایرلاین‌ها با قیمتی بسیار پایین به فروش گذاشته شده بودند.

این هواپیماها بین اسفند ۱۳۵۳ الی دی‌ماه ۱۳۵۴ تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی شدند. پس از مدتی، ۸ فروند از این هواپیماها جهت تبدیل از هواپیمای مسافربری با هواپیمای باربری سنگین و سوخت‌رسان به تأسیسات بوئینگ در سیاتل اعزام شدند. چهار فروند دیگر که شامل هر سه فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۲۴ خریداری‌شده از کانتیننتال بودند در سال ۱۳۵۶ فروخته شدند و سود حاصله از فروششان به شرکت‌های هواپیمایی آمریکایی جهت خرید پنج فروند هواپیمای بوئینگ ۷۴۷-۲جِی۹اف که به سفارش نیروی هوایی ایران همچون هواپیمای سی-۵ گالکسی به در بارگیری در دماغه مجهز بود صرف شد.

در نهایت این هواپیماهای جدید و سفارشی از دی‌ماه ۱۳۵۶ تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی شدند. تحویل فروند پنجم و نهایی به علت وقوع انقلاب و عدم تمایل دولت موقت به خرید آن لغو شد . لازم به ذکر است یکی از ۸ فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱ نیروی هوایی ارتش به علت برخورد رعدوبرق در نزدیکی مادرید در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۵ سقوط کرد  و ۱۷ سرنشین آن کشته شدند.

نقش راهبردی ناوگان بوئینگ ۷۴۷ در جنگ ایران و عراق

ناوگان ۱۱ فروندی بوئینگ ۷۴۷ نیروی هوایی ارتش که شامل سه فروند نمونه دوکاره سوخت‌رسان و باربری و ۸ فروند باربری بود همچون سایر هواپیماهای دیگر این نیرو مورد غضب انقلابیون و به‌خصوص سران رژیم جمهوری اسلامی واقع شد.

از بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، پرواز این هواپیماها به‌کلی متوقف شد و بعد از فروردین ۱۳۵۸ به‌طور محدود از سر گرفته شد. از دید مقامات دولت موقت و سران جمهوری اسلامی، نیروی هوایی ایران نباید به هواپیماهای باربری سنگین مجهز می‌بود و لذا انقلابیون با جلب رضایت آیت‌الله خمینی موفق شدند تا این ناوگان را برای فروش عرضه کنند. اما در نهایت پرسنل نیروی هوایی راهکاری جهت مقابله با دسیسه آن‌ها را یافته و در مقابل توانستند خمینی را راضی کنند تا به‌شرط واگذاری این هواپیماها به ایران ایر (هما) از فروششان جلوگیری نماید.

با آغاز جنگ ایران و عراق، ناوگان بوئینگ ۷۴۷ نهاجا، کارایی مؤثرشان را چه در حمل بار و نیرو و چه در سوخت‌رسانی هوایی نشان دادند. در تاریخ ۴ مهر ۱۳۶۰، چندین فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱ نیروی هوایی ارتش بیش از دو هزار نفر از نیروهای لشکر ۷۷ نیروی زمینی ارتش را از مشهد به امیدیه منتقل کردند. نیروهایی که در تاریخ ۵ مهر ۱۳۶۰ در عملیات شکست حصر آبادان یا ثامن‌الائمه حضور یافتند. نقل‌وانتقال سریع و ناگهانی این تعداد از نیروهای نظامی در طول جنگ توسط این هواپیماهای با ارزش صورت گرفت.

همچنین، سه فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱ این نیرو که در سال ۱۳۵۵ در تأسیسات بوئینگ به هواپیمای سوخت‌رسان سنگین تبدیل شده بودند نقش مهمی در سوخت‌رسانی به هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن‌های همه‌منظوره اف-۴ئی فانتوم ۲ و جنگنده ره‌گیرهای اف-۱۴آ تامکت بازی کردند. به‌عنوان مثال در جریان پیچیده و طولانی‌ترین عملیات نیروی هوایی ارتش جهت حمله به پایگاه‌های هوایی اچ-۳ یا الولید عراق در جنوب غرب این کشور، این بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱های سوخت‌رسان بودند که اقدام به سوخت‌رسانی به جنگنده‌های اف-۴ئی نیروی هوایی بر فراز کوه‌های مرزی ایران و ترکیه و همچنین بر فراز شرق سوریه نمودند.

 همچنین لازم به ذکر است در طول جنگ، بوئینگ ۷۴۷-۲جِ۹اف مجهز به در بارگیری دماغه نقش مهمی در انتقال تسلیحات سنگین خریداری شده و یا اهدایی از خارج از کشور به ایران بازی کردند. از انتقال موشک‌های بالستیک اسکاد از لیبی، کره شمالی و سوریه به ایران تا جنگنده‌های اف-۵ خریداری شده از اتیوپی و ویتنام.

ملکه بابل در خدمت نیروی هوایی ارتش

در سال ۱۳۶۴، معاون عملیات بی‌تجربه نیروی هوایی ارتش، سرهنگ عباس بابایی که تنها به علت مذهبی بودن و علاقه‌اش به آیت‌الله خمینی به این پست گمارده شد با وجود مخالفت فرماندهان نیروی هوایی اقدام به اجابت درخواست فرمانده وقت سپاه، محسن رضایی جهت اعزام نیروهای بسیجی و سپاهی از تهران به ارومیه به جای تبریز نمود. در این راستا یکی از هشت فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱ نیروی هوایی ارتش با شماره ۸۱۰۶-۵ مورد استفاده واقع می‌شود. دقایقی پس از فرود این هواپیما در ارومیه، جنگنده‌های عراقی اقدام به بمباران آن می‌نمایند. برخلاف فرودگاه تبریز که به علت وجود پایگاه دوم شکاری و سایت‌های پدافندی هاک و راپیر از گزند حملات ناگهانی نیروی هوایی عراق تا حدودی در امان بود، فرودگاه ارومیه به علت غیرنظامی بودنش فاقد حتی تیربارهای ضدهوایی بود. در بمباران نخست، ۸۱۰۶-۵ به‌طور مختصر آسیب می‌بیند. پیش از آنکه تعمیر موقت هواپیما تمام شود، جنگنده‌های نیروی هوایی عراق پس از یک روز اقدام به بمباران و نابودی کامل آن نمودند.

در دی‌ماه ۱۳۶۹ و به دنبال تصمیم دولت آمریکا و متحدانش جهت حمله گسترده به عراق جهت آزادسازی کویت و منابع نفتی‌اش، دیکتاتور وقت عراق، صدام حسین دستور اعزام بیش از ۱۴۰ فروند هواپیمای عمدتاً نظامی را به ایران می‌دهد تا از گزند حملات هوایی در امان بمانند. در این میان، چهار فروند هواپیمای مسافربری شرکت هواپیمایی عراقی ایرویز شامل دو فروند هواپیمای پهن‌پیکر بوئینگ ۷۴۷-۲۷۰سی به ایران اعزام می‌شوند.

در نیمه دهه ۱۳۷۰ شمسی و به دنبال تصمیم مقامات جمهوری اسلامی جهت صدور مجوز بهره‌برداری از هواپیماهای پناهنده به ایران به در راستای جبران تنها بخش اندکی از غرامت‌های جنگ از عراق، یکی از این دو فروند بوئینگ ۷۴۷-۲۷۰سی به اسکادران ۱۱  بوئینگ ۷۴۷ نیروی هوایی ارتش واگذار می‌شود تا جایگزین ۸۱۰۶-۵ شود که در سال ۱۳۶۴ در ارومیه بمباران شد. به یاد هواپیمای از دست رفته، معاونت عملیات نیروی هوایی شماره ۸۱۰۶-۵ را به این بوئینگ ۷۴۷-۲۷۰سی اختصاص می‌دهد.

با توجه به مسافربری بودن ۸۱۰۶-۵ جدید، این هواپیما جهت حمل مسافرین شرکت هواپیمایی ساها در فصل‌های پرمسافر در کنار حمل پرسنل نیروی هوایی و خانواده‌هایشان میان پایگاه‌های شکاری نقش بسزایی بازی نمود. این هواپیما آخرین بار در سال‌های ۱۳۸۶ الی ۱۳۹۳ پروازی و عملیاتی بود. پس از آن به علت فرارسیدن موعد اورهالش زمین‌گیر شد. در سال ۱۳۹۵ جهت تعمیر اساسی به فجرآشیان (فارس کو) تحویل داده شد. پس از چهار سال تلاش سرانجام تعمیر اساسی تکمیل شد. پیش از انجام نخستین پرواز آزمایشی، روز ۲۷ مرداد به محل تست موتور هواپیما در غرب پایگاه یکم شکاری منتقل شد. در حین انجام تست موتور، به علت قرار گرفتن موتورهای هواپیما در دور موتور حداکثر و همچنین به علت بی‌دقتی خدمه زمینی، هواپیما از روی موانع قرارگرفته در مقابله عرابه‌های فرودش پریده و به دیواره مقابل خود برخورد نمود. در نتیجه هر چهار موتور هواپیما به‌شدت آسیب دید و بدنه و ریشه بال‌هایش در چند نقطه دچار پارگی شدید گردیدند.

وضعیت کنونی ناوگان بوئینگ ۷۴۷ نیروی هوایی

به دنبال افزایش توان رزمی نیروی هوایی ارتش به دنبال افزایش احتمال حمله هوایی به ایران به دلیل برنامه جنجالی هسته‌ای، نیروی هوایی تعداد هواپیماهای بوئینگ ۷۴۷ عملیاتی خود را از تنها دو فروند در سال ۱۳۸۴ به ۵ فروند شامل سه فروند سوخت‌رسان در سال ۱۳۸۸ رساند.

به‌تدریج با کاهش بودجه نیروی هوایی ارتش، تصمیم گرفته شد تا به جای عملیاتی نگه‌داشتن هر سه فروند نمونه سوخت‌رسان به‌طور هم‌زمان جهت تأمین نیازهای نیروی هوایی ارتش، نمونه‌های مجهز به در بارگیری در دماغه یعنی بوئینگ ۷۴۷-۲جِ۹اف عملیاتی شوند تا جهت انتقال سلاح و مهمات به سوریه مورد استفاده واقع شوند.

استفاده این هواپیماها در مأموریت‌های سوریه، آن‌ها و خدمه‌شان را در معرض خطر قرار داده و می‌دهد. به‌عنوان مثال ۸۱۱۳-۵، یکی از این سه فروند در بامداد ۲۵ شهریور ۱۳۹۷، به دنبال حمله هوایی جنگنده‌های اف‌ـ‌۱۶ نیروی هوایی اسرائیل، در فرودگاه دمشق آسیب دید. نقاطی که در بال و بدنه این هواپیما به علت برخورد ترکش صدمه دیدند  که تعمیرشان تا ۲۹ آبان ۱۳۹۷ به طول انجامید.

در حال حاضر تنها سه فروند بوئینگ ۷۴۷ پروازی نیروی هوایی نقش مهمی در انجام پروازهای پشتیبانی جهت حمل بار و پرسنل و خانواده‌هایشان بین پایگاه‌های نیروی هوایی، حمل اقلام صادراتی (تسلیحات، و مهمات) وزارت دفاع به سوریه و سایر کشورها و حمل کالاهای غیرنظامی و وارداتی چون گوشت قرمز بازی می‌کنند. در زمان صلح، این هواپیما جهت حمل محموله‌های امدادی به مناطق آسیب‌دیده چه در ایران و چه در کشورهای خارجی بازی می‌نمایند که از میان جدیدترین موارد می‌توان به استفاده از این هواپیماها برای ارسال کمک‌های دارویی، غذایی و امدادی به زلزله زدگان کرمانشاه در آبان ۱۳۹۶، سیل زدگان استان‌های گلستان و خوزستان در فروردین ۱۳۹۸، کمک‌رسانی به مردم سیل‌زده سیستان و بلوچستان در دی ۱۳۹۸، و ارسال کمک‌های دارویی و غذایی جمعیت هلال‌احمر به بیروت به دنبال انفجار در  بندرگاه این شهر در ماه جاری اشاره نمود.