چند هفته بعد، در جریان گفتگوهای رایت و سناتور عباس مسعودی در تهران، ایده اعزام هیئتی از سازمان ملل برای بررسی خواسته های مردم بحرین، دوباره مطرح شد. مسعودی، نایب رئیس مجلس سنای ایران و ناشر روزنامه اطلاعات، روزنامۀ سراسری ایران، بود. او به دلیل منافع تجاری اش در شیخ نشین هایشان، مورد استقبال خوبی از سوی حاکمان عرب خلیج فارس قرار گرفت و اغلب به عنوان کانال پشت پرده برای ارتباط بین آنها و شاه عمل می کرد. رایت از مسعودی خواست که ببیند، آیا مأموریت سازمان ملل برای شاه به عنوان جایگزینی برای همه‌ پرسی، قابل قبول است، یا خیر. دو روز بعد مسعودی تأیید کرد که شاه این ایده را تأیید کرده است، «به شرطی که یافته‌ های هر هیئت سازمان ملل، بتواند منجر به مبنایِ قانونیِ بین‌ا لمللیِ به رسمیت شناخته شده، شود»[۵۸].

 

رایت در گزارش خود به لندن، این پیشنهاد را به عنوان یک ابتکار ایرانی ارائه کرد، به این امید که حمایت همکاران عرب گرای خود در وزارت امور خارجه را که بیشتر هوادار موضع بحرین بودند، جلب کند [۵۹]. این پیشنهاد، مطابق با بحث های داخلی بود که بریتانیا در اکتبر انجام داده بود، و وزیر امور خارجه به رایت اجازه داد تا این ایده را دنبال کند و به او دستور داد:

 

امنیتِ تفاهم با شاه، از آغاز با این هدف است که «عربیت» بحرین را تأیید کند، اما به گونه‌ ای که دولت ایران را از شر آن خلاص کند. بنابراین، این یک تمرینِ روابطِ عمومیِ از پیش تعیین شده است [۶۰].

 

در شب کریسمس ۱۹۶۸، شاه به رایت تأیید کرد که در چارچوبِ پیشنهاد مأموریت سازمان ملل، اصراری بر برگزاری همه‌ پرسی، یا حتی ذکر کلمۀ «همه پرسی»، ندارد. تنها نگرانی او این بود که هیئت سازمان ملل باید «اراده مردم بحرین» را به گونه ای تعیین کند که «به صورت قانونی و بین المللیِ شناخته شده»، باشد. شاه به نشانۀ تمایلِ خالصانۀ خود برای یافتن راه حلی سریع برای مسئله بحرین، به رایت اطلاع داد که در این مورد، فقط با افشار، و نه با اردشیر زاهدیِ دردسرساز، ملاقات کند [۶۱].

 

چند روز قبل، دومین دیدار محرمانۀ امیر خسرو افشار و بحرینی ها در ژنو برگزار شده بود [۶۲]. بحرینی ها به انگلیسی ها اطلاع دادند که فضای مذاکرات بهتر شده و ایرانی ها مصمم هستند که موضوع را هر چه سریعتر حل کنند. افشار توافق کرده بود که همه‌ پرسی فقط به تقابل منجر می شود و بنابراین، دو طرف توافق کردند که گزینۀ سازمان ملل را بررسی کنند [۶۳].

 

وظیفۀ پیش رو، بررسیِ جزئیاتِ مشقِ سازمان ملل بود. امیر خسرو افشار، وقتی از ژنو به تهران بازگشت، با رایت ملاقات کرد و تأکید کرد که شاه می‌ خواهد از هرگونه تبانیِ آشکارِ بین انگلیس و ایران «به دلایل داخلیپم اجتناب کند [۶۴].

 

قبل از ژانویه ۱۹۶۹، آگاهی از این بحث های انگلیسی- ایرانی دربارۀ بحرین، کاملاً مخفی بود. در تهران، برخی از مقامات وزارت خارجه از انجام مذاکرات مطلع بودند، اما تعداد انگشت شماری از مردم از اصل مذاکرات اطلاع داشتند [۶۵].

 

با این حال، نیات شاه در ۶ ژانویه ۱۹۶۹ علنی شد، هنگامی که طی یک سفر دولتی به هند در یک کنفرانس مطبوعاتی در دهلی نو از وی در مورد ادعای ایران بر بحرین، سؤال شد. وی در پاسخ گفت که ایران نمی تواند بپذیرد که «این جزیره که از کشور ما جدا شده، فقط توسط انگلیسی ها به هزینۀ ما، به مردم دیگر، اهدا شود». اما او برای اولین بار علناً اعلام کرد که «اگر مردم بحرین، قبل از هر چیز نمی‌ خواهند به کشور من بپیوندند، استفاده از زور برای بازپس‌ گیریِ این سرزمینِ ما، خلافِ اصل ماست». ایران از زور استفاده نمی‌ کند «زیرا حتی هوشمند نیست که سرزمینی را برخلاف میل مردمش، اشغال کرد» [۶۶].

 

بیانیۀ دهلی نو یِ شاه، نقطۀ عطفِ اصلی، در مذاکرات با بریتانیا بود و به مشاوران وی، از جمله اردشیر زاهدی شوک وارد کرد. برای اولین بار، یک پادشاه ایرانی، به اطلاع عموم رسانده بود که ایران مایل است از ادعای خود بر بحرین، چشم پوشی کند [۶۷]. پس از ۱۲ ماه گفتگویِ انگلیسی و ایرانی و دو ملاقات مخفیانه با بحرینی ها در ژنو، شاه موافقت کرده بود که از برگزاریِ همه پرسی، به نفعِ یک هیئتِ سازمان ملل که خواسته های مردم بحرین را مشخص می کند، صرف نظر کند. شاه با بیانیۀ بی سابقۀ خود در دهلی نو، تلاش کرد، تصمیم خود را به عنوان یک ابتکار جسورانه و بزرگوارانۀ ایرانی، معرفی کند. در ارزیابی رایت، این بیانیه، صادقانه بود، زیرا شاه از هر گونه اشاره به همه‌ پرسی، مطابق با تفاهم خصوصی خود با انگلیسی‌ ها، اجتناب کرد [۶۸].

 

پس از موافقت با مأموریت سازمان ملل، به عنوان راهی برای رهایی ایران از ادعایِ خود، مجموعه ای از سؤالاتِ دشوار باقی ماند. چه کسی پیشنهاد را به نزد سازمان ملل خواهد برد، و رویکردِ مراجعه، چگونه خواهد بود؟ چارچوب و حدود مأموریت چه خواهد بود؟ مأموریت سازمان ملل، چگونه خواسته های مردم بحرین را محقق می کند؟ در ابتدا، اجماع کمی بین بریتانیا، ایران و او تانت، دبیرکل سازمان ملل متحد در مورد هر یک از این مسائل وجود داشت، که همۀ آنها باید قبل از ادامۀ مأموریت سازمان ملل، حل و فصل می شدند. انگلیسی ها پیشنهاد کردند که ایران و بریتانیا، مشترکاً به او تانت (U Thant)، مراجعه کنند، تا از او برای حل و فصل اختلافات، درخواستِ طلبِ مساعیِ جمیله کند. این، برای ایرا،ن غیرقابل قبول بود، زیرا به قول افشار، از قبل، به عنوان یک رویکرد مشترک برای «تبانی» بین بریتانیا و ایران، به منظورِ اصلاحِ یافته‌ های هیئت سازمان ملل، ظاهر می‌ شود.

 

این امر، اعتبار یافته هایِ مأموریت را در چشم مردم ایران از بین می برد. در عوض، ایرانی‌ ها پیشنهاد کردند که اختلاف خود با بریتانیا را به شورای امنیت سازمان ملل متحد بیاورند و شورای امنیت سازمان ملل متحد از او تانت، درخواست کند تا مساعی جمیله خویش را ارائه کند. توسل به شورای امنیت، برای انگلیسی‌ ها، غیرقابل قبول بود، زیرا می‌ ترسیدند که این موضوع، به عنوان رویارویی ایران و انگلیس طرح شده و اعضای متخاصم شورا، بویژه اتحاد جماهیر شوروی را به مداخله، دعوت کند [۶۹]. بحرینی ها به همان اندازه، از ایدۀ نزدیک شدن به شورای امنیت ناراضی بودند و در عوض ایدۀ ارجاع موضوع برای داوری را به کمیته ای متشکل از چهار کشور دوستِ منطقه ای، مطرح کردند [۷۰].

 

در سومین نشست محرمانۀ بین بحرینی ها و ایرانی ها از ۲ تا ۳ مارس ۱۹۶۹، پیشرفت کمی حاصل شد. ایرانی ها موافقت کرده بودند که از خواسته های خود برای همه پرسی صرف نظر کنند، اما همچنان بر رویکرد شورای امنیت اصرار داشتند. بحرینی ها پیشنهاد قبلی بریتانیا را برای رویکرد مشترک انگلیس و ایران در مورد او تانت (U Thant) را مطرح کردند، که امیر خسرو افشار، موافقت کرد با شاه گفتگو کند [۷۱].

 

بار دیگر ایرانی ها راه حل مصالحه ای را برای شکستن بن بست پیشنهاد کردند. در ۱۵ مارس، شاه به رایت اطلاع داد که برای رویکرد اولیه به شورای امنیت فشار نخواهد آورد. او همچنین برنامۀ مشترک در مورد او تانت (U Thant) را نمی پذیرد، که این تصور را ایجاد می کند که بریتانیا و ایران برای اصلاح یافته های هیئت سازمان ملل با یکدیگر تبانی کرده اند. در عوض، شاه پیشنهاد کرد که ایران به تنهایی، مراجعۀ اولیه به دبیرکل سازمان ملل متحد، او تانت (U Thant) را انجام دهد. زمانی که هیئت سازمان ملل، خواسته های مردم بحرین را معین کرد، ایران آن یافته ها را در صورت تأیید شورای امنیت می پذیرد [۷۲]. این فرمول از ظاهر تبانی جلوگیری می کند و در عین حال به تصمیم شاه مبنی بر کنار گذاشتن بحرین، مهرِ تأیید شورای امنیت می زند. این پیشنهاد ایران، چارچوب اساسی برای حل و فصل مسئله بحرین را تشکیل خواهد داد.

 

ایرانیان با احساس اینکه به تفاهم با انگلیسی ها در مورد بحرین نزدیک شده اند، تلاش کردند تا حل مسئلۀ بحرین را به ادعاهای خود در مورد جزایر سه گانه گره بزنند. در ۱۹ مارس ۱۹۶۹، اسدالله علم، وزیر دربار شاه و مورد اعتمادترین مشاور، به رایت اطلاع داد که تا زمانی که موضوع جزایر سه گانه حل و فصل نشود، هیچ توافقی در مورد بحرین حاصل نمی شود. ایرانیان می ترسیدند که اگر ابتدا مسئلۀ بحرین حل و فصل شود و بدین ترتیب به مخالفت ایران با فدراسیون عربی در خلیج خاتمه داده شود، آنگاه کشورهای تحت حمایت، دیگر انگیزه چندانی برای مذاکره با ایران بر سر جزایر سه گانه، نخواهند داشت [۷۳].

 

اسدالله علم، پیشنهاد رایت را ثبت می کند که «راه حل مشکل بحرین، تقریباً به طور قطع، تأسیس فدراسیون امارات عربی را تشویق می کند، در این مرحله ایران ممکن است ابوموسی را به نفع امنیت مشترک در خلیج فارس اشغال کند». رایت به اسدالله علم اطمینان داد که ایران می‌ تواند «به حمایت بریتانیا، دلگرم باشد، اگر این اتفاق بیفتد» [۷۴]. با این حال، عصر روز بعد، هنگامی که اسدالله علم به رایت تلفن زد و به او گفت که شاه را از گفتگوی آنها مطلع کرده است، و از رایت خواست که اطمینان حاصل کند که اگر ایران از ادعای خود در قبال بحرین چشم پوشی کند، بریتانیا تصرف جزایر توسط ایران را خواهد پذیرفت، رایت پاسخ داد که «چنین امکانی را نمی بیند» [۷۵].

 

بر اساس یاداشت های اسدالله علم، شاه به وضوح از پاسخ بریتانیا «نا امید» شد، زیرا مطمئن بود که پس از بیانیۀ دهلی نو، جزایر را «به جیب زده» است [۷۶]. در حالی که برخی حدس می‌ زنند که چنین «توافق یکجایی» بین بریتانیا و ایران حاصل شده است، شواهد کمی برای حمایت از این ادعا وجود دارد [۷۷]. امیر خسرو افشار، مذاکره‌ کنندۀ اصلیِ ایران در مذاکرات بحرین، به‌ طور قاطعانه، دستیابی به چنین معامله‌ ای را رد کرد [۷۸].

 

در آوریل ۱۹۶۸ و بار دیگر در مارس ۱۹۶۹، انگلیس، انتظارات ایران را افزایش داد که امتیاز دادن به بحرین باعث ایجاد حسن نیت انگلیس در قبال ایران در مورد حل و فصل اختلافات جزایر سه گانه می شود. با این حال، زمانی که ایرانی ها به دنبال تأیید صریح چنین پیشنهادی بودند، با واکنشِ منفیِ بریتانیا مواجه شدند. این موضوع در ۲۷ مه ۱۹۶۹ با استقبال شاه از مایکل استوارت در تهران پایان یافت. شاه، مجدداً از وزیر امور خارجه بریتانیا خواست تا اطمینان حاصل کند که به محض حل مسئۀه بحرین، بریتانیا به تصرف جزایر سه گانه توسط ایران، رضایت خواهد داد. پاسخ استوارت این بود که «هیچ دولت بریتانیا، نمی‌ تواند چنین تضمینی بدهد». با این وجود، به نظر می‌ رسید که شاه از قول استوارت مبنی بر اینکه بریتانیا از نفوذ قابل توجه خود بر کشورهای تحت حمایت، برای ترغیب آنها به تفاهم با ایران در جزایر استفاده خواهد کرد، راضی بود [۷۹].

 

از آوریل تا سپتامبر ۱۹۶۹، بحث‌ ها بر چگونگی جلب توجه سازمان ملل متحد به مسئله بحرین، شرایط مأموریت پیشنهادی سازمان ملل متحد، روشی که هیئتِ سازمان ملل متحد به وسیلۀ آن خواسته‌ های مردم بحرین را تعیین می‌ کند، و در نهایت، در مورد اینکه چگونه یافته های آن هیئت به ایران منتقل و مورد پذیرش قرار می گیرد، متمرکز شد. این مأموریت، آشکارا یک تمرین روابط عمومی از پیش تعیین شده بود که به عنوان راه آبرومندانه ای برای نجات شاه برای چشم پوشی از ادعای ایران بر بحرین، طراحی شده بود. اگرچه تمام جزئیات این مأموریت از قبل تنظیم شده بود، شاه امیدوار بود از هرگونه برداشتِ تبانیِ انگلیسی و ایرانی اجتناب کند تا اعتبار یافته هایِ مأموریت در چشم مردم ایران، حفظ شود. دستیابی به این امر، دشوار خواهد بود، زیرا، هم بریتانیایی ها، و هم بحرینی ها، اصرار داشتند که هر مرحله از فرآیند، سناریو نویسی شده و به شدت کنترل شود تا اطمینان حاصل شود که این رزمایش، آتشِ تنش های فرقه ای را در بحرین ایجاد نمی کند.

 

مذاکرات در تابستان ۱۹۶۹ به بن بست رسید، زمانی که انگلیسی ها و ایرانی ها نتوانستند در مورد روشی که هیئت سازمان ملل از طریق آن خواسته های مردم بحرین را تعیین کند، به توافق برسند. بریتانیایی‌ ها که نگرانی‌ های بحرینی را منعکس می کردند، خواستار توافقِ قبلی در موردِ روش‌ شناسیِ مأموریت بودند. آنها پیش بینی کردند که نمایندۀ شخصی دبیرکل سازمان ملل متحد به بحرین برود تا با فهرست تعیین شده ای از رهبران جامعه و گروه های جامعۀ مدنی، صحبت کند و سپس به شورای امنیت گزارش دهد. ایرانی ها می خواستند تصمیم گیری در مورد روش عمل را به خود نمایندۀ شخصی دبیرکل سازمان ملل، بسپارند. همانطور که امیر خسرو افشار در ۱۹ ژوئیه ۱۹۶۹ به رایت توضیح داد، ایران نمی توانست بدون بررسیِ قبلی، از ایدۀ همه پرسی در بحرین، چشم پوشی کند.

 

با این حال، اگر این انتخاب، تعیین نمایندۀ شخصیِ دبیرکل سازمان ملل بود، ایران مایل بود به جای همه‌ پرسی، او حاضر شود به مراجعه خانه به خانه، تن دهد. به این ترتیب، مسئولیتِ کنار گذاشتنِ ایدۀ همه‌ پرسی، از شاه به سازمان ملل، منتقل می‌ شود و از هرگونه برداشتِ تبانی بین بریتانیا و ایران برای اصلاح یافته‌ های مأموریت، جلوگیری می‌ شود [۸۰].

 

این مسئلۀ روش عمل، مذاکرات را به طور کامل تهدید می کرد. شاه اصرار بر برگزاری همه‌ پرسی نداشت، اما به‌ خاطر ظاهر می‌ خواست که نمایندۀ شخصیِ دبیرکل سازمان ملل، مسئولیت آن را بر عهده بگیرد. شاه می‌ خواست که هیئت سازمان ملل متحد، به‌ طور مستقل و قانونی عمل کرده باشد تا افکار عمومی ایران، یافته‌ های آن را بپذیرند و پس از آن می‌ تواند با مهربانی به خواسته‌ های واقعیِ مردم بحرین تن دهد. همانطور که اسدالله علم در ماه اوت ۱۹۶۹، به رایت توضیح داد، هر گونه برداشتِ تبانی، شاه و خاندانش را در معرض اتهاماتی مبنی بر خیانت به ایران قرار می دهد. موافقت شاه از قبل با روشِ عمل، به قول علم، معادل «خودکشی، شاید حتی خیانت» بود [۸۱].

 

شاه مشتاق حل سریع مسئلۀ بحرین بود و بار دیگر مصالحه کرد، تا از بن بستِ مسئلۀ روش عمل، خارج شود. در ۲ سپتامبر ۱۹۶۹، او به رایت پیشنهاد کرد، «به شرطی که حقیقت فاش نشود»، انگلیسی ها و بحرینی ها، می توانند، هر روشی را که دوست دارند، برای مأموریتِ سازمان ملل انتخاب کنند، و می توانند لیستی از افراد و سازمان هایی را که نمایندۀ شخصی دبیر کل سازمان ملل در بحرین، مورد مشورت قرار خواهد داد، تهیه کنند. انگلیسی ها و بحرینی ها در توافق با سازمان ملل، در مورد این رویه، آزاد بودند، اما ایران نباید هیچ اطلاع رسمی از آن داشته باشد [۸۲].

 

تا زمانی که بریتانیا، بحرینی ها و سازمان ملل، ایران را در تاریکی نگه می داشتند، شاه می توانست هرگونه اطلاع از تبانی برای نگارشِ یافته های هیئت سازمان ملل را انکار کند. انگلیسی ها از دسامبر ۱۹۶۸، رالف بونش (Ralph Bunche)، معاون دبیرکل سازمان ملل را در جریان گفتگوهای خود با ایرانیان قرار داده بودند [۸۳]. رالف بونش، برای انگلیسی ها روشن کرده بود که او تانت (U Thant) ترجیح می دهد، هم انگلیسی ها ،و هم ایرانی ها، روشِ عملِ مأموریتِ پیشنهادیِ سازمان ملل را امضا کنند [۸۴]. در جلسه ای در نیویورک در ۱۹ اکتبر ۱۹۶۹، شاه به او تانت اطلاع داد که خوشحال می شود که سازمان ملل متحد، جزئیات روشِ عمل را با انگلیسی ها، بررسی کند [۸۵].

 

با این وجود، او تانت (U Thant)، حاضر به همراهی با میل ایرانیان به تجاهلِ رسمی نبود. ترس او از این بود که وقتی هیئت سازمان ملل متوجه شود که بحرینی ها به دنبال استقلال هستند، ممکن است شاه در برابر فشارهای داخلی تسلیم شود و یافته های هیئت را به این دلیل که با ایران مشورت نشده بود، رد کند. او اصرار داشت که قبل از اینکه ایران به طور رسمی به او مراجعه کند، بریتانیا و ایران باید برنامۀ غیررسمیِ مشترکی با او داشته باشند و یادداشتی را برای پرونده‌ های خود امضا کنند که در آن، توافق بر حدود و چارچوب و روش‌ِ عملِ مأموریت پیشنهادی، تأیید شود [۸۶].

 

خواسته‌ های دبیرکل سازمان ملل، برای ایرانی‌ ها ناخوشایند بود. با امضای روش عمل، ایران در تعیین پیشاپیشِ یافته های هیئت سازمان ملل متحد، شریک خواهد بود. امیر خسرو افشار در ۲۳ دسامبر ۱۹۶۹، به انگلیسی ها هشدار داد:

 

اگر او تانت، روش عملیات را به هر شکلی به دولت ایران ابلاغ کرده باشد، کتبی یا شفاهی، رسمی یا غیر رسمی، و حتی اگر کسی فقط در گوش مهدی وکیل [سفیر ایران در سازمان ملل متحد] زمزمه کند. ایرانی ها می گویند که با این روش عملیات، مخالف هستند [۸۷].

 

با این اخطار، رویکرد غیررسمیِ مشترک به او تانت، در اقامتگاه رسمی او در نیویورک، در ۲۸ دسامبر ۱۹۶۹، انجام شد. مهدی وکیل سفیر ایران، از دبیرکل سازمان ملل متحد پرسید که آیا مایل است بر اساس شروط مورد توافق انگلیس و ایران، از مساعی جمیله خود برای اطمینان از خواسته های مردم بحرین، استفاده کند؟ مهدی وکیل تصریح کرد که ایران تعیین «مناسب‌ ترین» روش برای تعیین خواسته‌ های مردم بحرین را به او تانت، واگذار می‌ کند، و تأکید کرد که دولتش تمایلی به دریافت هیچ گونه اطلاعیه‌ ای از دبیرکل، دربارۀ روش و رویه ندارد. او تانت، با ارائۀ مساعی جمیله خود موافقت کرد، مشروط بر اینکه بین بریتانیا و ایران، در مورد شرایط و حدود مرجع و روشِ عملِ مأموریتِ پیشنهادی سازمان ملل متحد، توافق وجود داشته باشد.

 

او از ایرانیان نخواست که یادداشتی دربارۀ روشِ عمل، امضا کنند، اما اصرار داشت که خلاصه ای مبهم از آن را قبل از برنامۀ عملِ رسمی، برای ایرانی ها، ارسال کند. دیپلمات‌ های ایرانی که متوجه شدند، این امر برای دبیرکل سازمان ملل متحد، یک شرط ضروری است، پذیرفتند [۸۸]. در واقع، روزِ بعد، یادداشتی در مورد روشِ عملِ مأموریتِ سازمانِ ملل متحد، به نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد در نیویورک، بدون هیچ پاسخی از سوی ایرانی ها؛ تحویل داده شد [۸۹].

 

در آخرین مانع، با اتخاذ برنامۀ غیررسمی مشترک، مذاکرات بر متن نامه‌ ای متمرکز شد که ایرانی‌ ها برای او تانت، ارسال می‌ کردند و رسماً از دبیرکل سازمان ملل متحد؛ درخواست می‌ کردند که در این زمینه، مساعی جمیله داشته باشد. باز هم برای ایرانیان از اهمیت بالایی برخوردار بود که نامه، عاری از هرگونه تبانی با انگلیسی ها باشد. پیش‌ نویسی در ۲۹ ژانویه ۱۹۷۰، به انگلیسی‌ ها ارائه شده بود که در آن ایران از او تانت، درخواست می‌ کرد تا «آرزوهای واقعی» «ساکنان» بحرین را در رابطه با «وضعیت آینده» آنها، مشخص کند [۹۰].

 

استفاده از «آرزوهای واقعی» به این معناست که مشخص نیست، بحرینی‌ ها می‌ خواهند از ایران، مستقل باشند، همانطور که بریتانیا و آل خلیفه فرض می‌ کنند. انتخاب «ساکنان» به جای «مردم»، به این معناست که جمعیت بحرین، لزوماً یک ملتِ عرب جدا از ایران را تشکیل نمی‌ دهند. علاوه بر این، ایرانیان با بکارگیری «وضعیت آینده»، به دنبال تمایز وضعیت فعلیِ بحرین به عنوان یک استان ایران، از وضعیت بالقوۀ آیندۀ بحرین به عنوان یک کشور مستقل، بودند.

 

رایت به سنت موریتز سفر کرد تا با شاه که در آن زمان در تعطیلات سالانه اسکی خود در سوئیس به سر می‌ برد، در مورد رویکرد رسمی ایران به توافق برسد. او در ۵ فوریه ۱۹۷۰، با امیر خسرو افشار و شاه ملاقات کرد و پس از چانه زنی های سخت، با اکراه با عبارت «وضعیت آینده» و «آرزوهای واقعی» موافقت کرد، اما از پذیرش «ساکنان» خودداری کرد. شاه با اصل متن موافقت کرد و نهایی کردن آن را به امیر خسرو افشار و رایت واگذار کرد. پس از دو ساعت رفت و برگشت بین رایت و امیر خسرو افشار، متن نهایی مورد موافقت و تأیید شاه قرار گرفت [۹۱]. با این حال، مراجعۀ رسمی ایران به او تانت، تا ماه مارس ۱۹۷۰ به تعویق افتاد، تا بحرینی‌ ها بتوانند مقدمات پذیرش مأموریت سازمان ملل متحد را فراهم کنند.

 

در ۹ مارس ۱۹۷۰،مهدی وکیل، مراجعۀ رسمی ایران را به او تانت (U Thant)، ارائه کرد و از او خواست که از مساعی جمیله اش «با تعیین یک نمایندۀ شخصی، به منظور تعیین خواسته های واقعی مردم بحرین، در مورد وضعیت آینده جزایر بحرین» استفاده کند. پس از یک فاصلۀ کوتاه که برای جلوگیری از هرگونه نمایشِ تبانی طراحی شده بود، انگلیسی ها به او تانت اطلاع دادند که پیشنهاد ایران «قابل قبول» است [٩٢].

 

با تکمیل مذاکرات، سازمان ملل متحد باید مأموریت خود را در بحرین انجام دهد و ایران استقلال بحرین را به رسمیت بشناسد. در آگوست ۱۹۶۹، ایرانیان، ویتوریو وینسپیر گیچیاردی (Vittorio Winspeare-Guicciardi)، دیپلمات ایتالیایی را که در آن زمان، مدیرکل دفتر سازمان ملل در ژنو بود، به عنوان نمایندۀ احتمالی دبیرکل سازمان ملل متحد در مأموریت سازمان ملل متحد در بحرین، پیشنهاد کردند [۹۳].

 

پس از صحبت با وینسپیر گیچیاردی در نوامبر ۱۹۶۹، بریتانیایی ها به این نتیجه رسیدند که «ما می توانیم به طور منطقی مطمئن باشیم که او مطابق با آنچه که بین بریتانیا، بحرین و سازمان ملل متحد توافق شده است، عمل خواهد کرد» [۹۴]. وینسپیر گیچیاردی توسط او تانت، به عنوان نمایندۀ شخصیِ دبیرکل سازمان ملل متحد انتخاب شد و همراه با رالف بونش (Ralph Bunche) و سر جفری آرتور (sir Geoffrey Arthur) از وزارت خارجه بریتانیا، در دسامبر ۱۹۶۹ با بحرینی‌ ها در ژنو دیدار کرد و به آنها اطمینان داد که به هر روشی که با انگلیسی ها برای تعیین خواسته های مردم بحرین به توافق رسیده اند، پایبند خواهد بود [۹۵].

 

با توافق بریتانیا، بحرینی‌ ها و سازمان ملل متحد، و با توجه به اینکه بحرینی‌ ها جمعیت خود را برای ورود هیئت سازمان ملل متحد آماده کرده بودند، یافته‌ هایِ مأموریتِ سازمانِ ملل متحد، یک نتیجۀ قطعی بود. در حالی که بحرینی ها افکار عمومی خود را برای ورود هیئت سازمان ملل متحد آماده می کردند، شاه نیز اقداماتی را برای آماده کردن افکار عمومی ایران، برای کنار گذاشتنِ ادعایِ ایران بر بحرین، انجام داد. جزوه هایی در نیروهای مسلح، کارمندان کشوری و دانشگاه ها توزیع شد که توضیح می داد، چرا این ادعا ناپایدار بود [۹۶].

 

تنها مخالفت از درونِ حلقۀ درونی شاه از جانبِ اردشیر زاهدی بود که به طور گسترده با نخبگان سیاسی و نظامی ایران مشورت کرد تا ببیند، آیا هیچ گزینۀ نظامی برای حفظ بحرین، امکان پذیر است، یا خیر [۹۷].

 

او گامی جسورانه برداشت و تعدادی از مقامات ارشد وزارت خارجه را برای گفتگو دربارۀ ادعای ایران بر بحرین، در ۱۴ ژانویه ۱۹۷۰، به دیدار شاه برد، شاید در آخرین تلاشِ مذبوحانه برای تغییر نظرِ فرمانروایش. شاه، در این ملاقات به دیپلمات‌ های خود توضیح داد که بحرین برای ایران ارزش چندانی ندارد و کنار گذاشتن این ادعا، به ایجاد شرایط لازم برای ایفایِ نقشِ رهبری در خلیج فارس، کمک می‌ کند. علاوه بر این، او توضیح داد که قصد ندارد با استفاده از ارتش، برای اعمالِ حاکمیت ایران بر بحرین، «دن کیشوت» شود [۹۸].

 

در واقع، حتی زاهدی در نهایت به این نتیجه رسید که هرگونه توسل به زور، تنها به انزوای منطقه ای ایران منجر می شود [۹۹]. او تانت، قرار بود در ۲۸ مارس ۱۹۷۰، مأموریت سازمان ملل را اعلام کند و دولت ایران تصمیم داشت روز بعد، جلسۀ اضطراری مجلس را تشکیل دهد تا به ملت اطلاع دهد که اگر هیئت وینسپیر گیچیاردی متوجه شد که مردم بحرین به دنبال استقلال هستند و شورای امنیت سازمان ملل متحد این یافته ها را تأیید کرد، سپس ایران از ادعای خود صرف نظر خواهد کرد.

 

نخست وزیر امیر عباس هویدا، برای جلوگیری از هرگونه مخالفت در مجلس، در ۲۶ مارس ۱۹۷۰، جلسه ای با رهبران فراکسیون های مجلس در منزل محسن پزشک پور، رهبر حزب راست افراطی کوچکِ پان ایرانیست برگزار کرد. اگرچه پان ایرانیست ها تنها تعداد انگشت شماری از کرسی های مجلس را در اختیار داشتند، اما آنها مدافعان سرسخت ادعای ایران بر بحرین بودند. عباسعلی خلعتبری که جایگزین امیر خسرو افشار به عنوان دبیر دائمی وزارت امور خارجه شده بود، امیر عباس هویدا را همراهی می کرد. عباسعلی خلعتبری به رهبران پارلمان توضیح داد که بحرین، ارزش اقتصادی یا استراتژیک کمی برای ایران دارد و اجرای ادعای ایران، به معنای مداخلۀ نظامی ناخوشایند و پرهزینه است. امیر عباس هویدا رو به محسن پزشک پور کرد و به او اطلاع داد که اگر پان ایرانیست ها همکاری کنند، بیش از ۳۰ کرسی در مجلس بعدی به آنها داده می شود. اگر این کار را نکنند، عواقب شدیدی در پی خواهد داشت [۱۰۰].

 

به گزارش اسدالله علم، نه امیر عباس هویدا، و نه اردشیر زاهدی، نمی خواستند وظیفۀ نفرت انگیزِ اطلاع رسانی به مجلس را مبنی بر اینکه ایران قصد دارد از ادعای خود بر بحرین چشم پوشی کند، بپذیرند [۱۰۱]. شاه در نهایت در اقدام طنزآمیز ظالمانه ای، بهاردشیر زاهدی، مدافع سرسخت ادعای ایران، دستور داد تا این خبر را در ۲۹ مارس ۱۹۷۰ به مجلس برساند. محسن پزشک پور، علیرغم تلاش های امیر عباس هویدا، از صحن مجلس، این تصمیم شاه را محکوم کرد [۱۰۲]. شاه بر اساس گزارش ها از محسن پزشک پور و پان ایرانیست ها خشمگین بود. دفاتر آنها در استان خوزستان بسته شد و روزنامه حزبی آنها تعطیل و ناشران آن زندانی شدند [١٠٣]. با این حال، بجز اعتراضات پان ایرانیست ها در مجلس، هیچ مدرکی دال بر اعتراض عمومی علیه تصمیم شاه وجود ندارد. رسانه های چاپی به شدت سانسور شده، این تصمیم را به عنوان پیروزی ایران بر امپریالیسم بریتانیا، معرفی کردند [۱۰۴].

 

پس از این اغتشاش جزئی، مابقیِ تمرینِ برنامه‌ ریزی شده، بدون حادثه پیش رفت. وینسپیر گیچیاردی، در ۳۰ مارس ۱۹۷۰، وارد بحرین شد و رایزنی های خود را تا ۱۳ آوریل ۱۹۷۰ به پایان رساند [۱۰۵]. گزارش او نشان داد که «اکثریت قاطع مردم بحرین، مایلند، هویت خود را در یک کشور کاملاً مستقل و مستقل، به رسمیت بشناسند و آزادانه در مورد روابط خود با سایر کشورها، تصمیم بگیرند» [۱۰۶]. به گفته رایت، ایرانی‌ ها از این گزارش با «تجلیل نفس بیش از حد» استقبال کردند [۱۰۷]. هم ایران، و هم بریتانیا، فوراً درخواست کردند که شورای امنیت سازمان ملل متحد برای بررسی یافته‌ های وینسپیر گیچیاردی، تشکیل جلسه دهد. برای شاه، ضروری بود که گزارش وینسپیر گیچیاردی، مهر تأیید بین المللیِ شورای امنیت را دریافت کند. شورای امنیت سازمان ملل متحد، در ۱۱ مه ۱۹۷۰، تشکیل جلسه داد و قطعنامه ۲۷۸ را به اتفاق آرا، به تصویب رساند که گزارش وینسپیر گیچیاردی را تأیید کرد و از یافته های آن، استقبال کرد [۱۰۸].

 

اکنون خواسته های مردم بحرین، توسط سازمان ملل متحد، مشخص و به رسمیت شناخته شده بود. تنها چیزی که باقی مانده بود، این بود که قانونگذار ایران این تصمیم را تصویب کند. مجلس به سرعت در ۱۴ مه تشکیل شد و طرحی مشابه قطعنامه ۲۷۸ را با ۱۸۷ رأی موافق، در مقابل ۴ رأی مخالف، تصویب کرد. تنها پان ایرانیست ها به این طرح رأی منفی دادند [۱۰۹]. چهار روز بعد، مجلس سنای ایران، تشکیل جلسه داد و تمام ۶۰ سناتور، به همین طرح، رأی مثبت دادند [۱۱۰].

 

ادعای ایران در مورد بحرین، با اندک اعتراض عمومی یا خصوصی کنار گذاشته شده بود. جدای از مخالفت‌ های پان ایرانیست‌ ها، زمزمه‌ های نارضایتی در میان افسران ستادی نیروی دریایی شاهنشاهی ایران شنیده می‌ شد. برای مثال، دریاسالار کمال حبیب‌ اللهی، به طور خصوصی دربارۀ صحت یافته‌ های هیئت سازمان ملل ابراز تردید کرد و بر این باور بود که واگذاری بحرین، یک اشتباه استراتژیک بزرگ است، زیرا به معنای تسلیمِ کنترل بخشِ جنوبیِ خلیج فارس است. شاه، قطعاً از این ناراحتی آگاه بود و شخصاً به دریابانی ایران رفت تا به فرماندهان نیروی دریایی خود توضیح دهد که چرا حفظ ادعای بحرین، دیگر به نفع ایران نیست [۱۱۱].

 

کنار گذاشتن ادعای ایران بر بحرین، به بهبودِ چشمگیرِ روابط مصر و ایران کمک کرد. کاهش قدرتِ جمال عبد الناصر، پس از پیروزیِ قاطعِ اسرائیل بر مصر، در جنگ ژوئن ۱۹۶۷، همراه با خصومت مشترک ایران و مصر با رژیم بعثی که در ژوئیه ۱۹۶۸ در عراق به قدرت رسیده بود، منجر به کاهش تنش بین شاه و جمال عبد الناصر شد. با میانجیگری رهبران مختلف عرب، ایران و مصر در ماه مه ۱۹۷۰، مذاکراتی را برای از سرگیری روابط دیپلماتیک که یک دهه قبل توسط جمال عبد الناصر قطع شده بود، آغاز کردند. تصمیم شاه مبنی بر چشم پوشی از بحرین، بدون شک عامل زمان بندیِ از سرگیریِ روابط دیپلماتیک تهران و قاهره در ۲۹ اوت ۱۹۷۰ بود. علاوه بر این، روابط ایران با شیخ‌ نشین‌ های خلیج فارس نیز بهبود یافت که منجر به توافقنامه‌ های فلات قاره با کویت در ژوئیه ۱۹۷۰ و با بحرین در ژوئن ۱۹۷۱، شد [۱۱۲].

 

این نزدیکی اعراب و ایران، موقعیت ایران را در زمان حل و فصل اختلافات جزایر تقویت کرد. پس از ماه‌ ها مذاکره با بریتانیا و حاکمان شارجه و رأس‌ الخیمه، شاه در ۳۰ نوامبر ۱۹۷۱، یک روز قبل از پایان تعهدات معاهدۀ بریتانیا در قبال حاکمان، نیروهای خود را در جزایر سه گانه مستقر کرد. ایران با حاکم شارجه، در مورد ابوموسی به توافق رسیده بود و به گفتۀ دریابان عباس رمزی عطایی که بر استقرار نیروهای ایرانی در ابوموسی نظارت داشت، نمایندۀ حاکم شارجه، هنگام فرود نیروهای ایرانی، آنها را همراهی کرد [۱۱۳].

 

چنین توافقی با رأس الخیمه در مورد تنب ها حاصل نشد و زمانی که نیروهای ایرانی در آن جزایر فرود آمدند، با مقاومت جزئی مواجه شدند که منجر به تلفات شد [۱۱۴]. به لطف موافقت شاه با بحرین، واکنش جهان عرب به استقرار نظامی ایران در جزایر سه گانه به شدت خاموش شد. تنها عراق روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد و از طریق اتحادیۀ عرب، سعی کرد، سایر کشورهای عربی را به همین کار متقاعد کند. عراق به همراه لیبی، الجزایر و یمن جنوبی، به شورای امنیت سازمان ملل متحد اعتراض کردند. با این حال، هنگامی که این شورا در ۱۰ دسامبر ۱۹۷۱، برای بررسی این اختلاف، تشکیل جلسه داد، هیچ اقدامی علیه ایران انجام نداد و در عوض تصمیم گرفت، موضوع را به تعویق بیندازد. مصر، خود را به درخواست از ایران برای عقب نشینی و رسیدن به یک «راه حل مسالمت آمیز و عادلانه» محدود کرد [۱۱۵].

 

بلافاصله پس از پایان مذاکرات بحرین، در ۵ فوریه ۱۹۷۰، در سنت موریتز، شاه در تعطیلات سالانه اسکی به دوست نزدیک و مشاورش اسدالله علم پیوست. در مسیر پیست اسکی، دو دوست دوران کودکی در مورد مذاکراتی که به تازگی به نتیجه رسیده بود، صحبت کردند. شاه صریحاً از اسدالله علم پرسید: «بین خودمان باشد، آیا فکر می‌ کنی که با ادامۀ حل و فصل بحرین، به کشور خود خیانت می کنیم؟» [۱۱۶]

 

علیرغم بیش از دو سال مذاکرات شکنجه‌ آمیز برای یافتن فرمولی برای دست کشیدن از ادعای ایران، شاه همچنان از قضاوت افکار عمومی ایران می‌ ترسید. او مدت ها پیش به این نتیجه رسیده بود که بحرین ارزش استراتژیک کمی برای ایران دارد. در سال ۱۹۶۸، زمانی که انگلیسی ها اعلام کردند که طی سه سال آینده، خلیج فارس را ترک خواهند کرد، ادعای ایران مانعی بر سر راه تلاش های شاه برای تقویت همکاری اعراب و ایران در زمینۀ امنیت منطقه شد. تصمیم او برای ترک بحرین، ناشی از یک سری محاسبات استراتژیک بود، مبنی بر اینکه همکاری اعراب و ایران، هم از نفوذ نیروهای رادیکال عرب به خلیج فارس جلوگیری می کند، و هم شرایط لازم را برای ایفای نقش رهبری ایران در منطقه ایجاد می کند. با این وجود، آنچه از سوابق این مذاکراتِ مخفیانه ایران و انگلیس حکایت دارد، این است که ترس دائمی شاه از قضاوت افکار عمومی ایران، توانایی او را برای انجام سیاستِ خارجی، محدود کرده بود.

 

سپاسگزاری ها:

 

نویسنده از لوئیز فاوست، آوی شلیم و ویلفرد کنپ به خاطر نظرات مفیدشان در مورد پیش نویس قبلی، و از مؤسسه مطالعات فارسی بریتانیا، برای حمایت سخاوتمندانۀ آنها از این تحقیق، سپاسگزار است.

 

—

 

[۱] See Husain Al-Baharna, ‘The Fact-finding Mission of the United Nations Secretary-General and the Settlement of the Bahrain-Iran Dispute, May 1970’, The International and Comparative Law Quarterly, 22(3) (1973), pp. 541-552; Erik Jensen, ‘The Secretary-General’s Use of Good Offices and the Question of Bahrain’, Millennium: Journal of International Studies, 14(3) (1985), pp. 335-348; Hooshang Moghtader, ‘The Settlement of the Bahrain Question: A Study in Anglo-Iranian-United Nations Diplomacy’, Pakistan Horizon, 26(2) (1973), pp. 16-29; and Rouhollah Ramazani, ‘The Settlement of the Bahrain Dispute’, Indian Journal of International Law, 12(1) (1972), pp. 1-14.

 

[۲] W. Taylor Fain, American Ascendance and British Retreat in the Persian Gulf Region (New York: Palgrave Macmillan, 2008), pp. 185-186; F. Gregory Gause, ‘British and American Policies in the Persian Gulf, 1968-1973’, Review of International Studies, 11(4) (1985), p. 256; Wm. Roger Louis, ‘The British Withdrawal from the Gulf, 1967-71’, The Journal of Imperial and Commonwealth History, 31(1) (2003), p. 98; and Simon C. Smith, Britain’s Revival and Fall in the Gulf: Kuwait, Bahrain, Qatar, and the Trucial States, 1950-71 (London: RoutledgeCurzon, 2004), p. 99.

 

[۳] یادداشت ویژه: تضمین روزافزون شاه، ۷ مه ۱۹۶۸، شماره مورد IR00663، آرشیو امنیت ملی دیجیتال.

[۴] از این پس خلیج فارس گاهی اوقات به عنوان “خلیج” نامیده می شود.

[۵] «گزارش گفتگوی نخست وزیر و اعلیحضرت شاهنشاه ایران»،۳ مارس ۱۹۶۵،REM 13/409(لندن: آرشیو ملی(.

[۶] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۳۰ نوامبر ۱۹۶۷، FCO 17/366.

[۷] محمدرضا پهلوی، سیاست خارجی ایران؛ خلاصه ای از نوشته ها و بیانات اعلیحضرت شاهنشاه شاهنشاه آریامهر (تهران: وزارت امور خارجه، ۱۳۴۹)، ص ۸۵-۸۷٫

[۸] مارک جی. گاسیوروفسکی، سیاست خارجی ایالات متحده و شاه: ساختن یک دولت مشتری در ایران (ایتاکا، نیویورک: انتشارات دانشگاه کورنل، ۱۹۹۱)، صفحات ۱۰۲-۱۰۳٫

[۹] روح الله رمضانی، سیاست خارجی ایران ۱۹۴۱-۱۹۷۳: مطالعه سیاست خارجی در مدرنیزاسیون ملل (شارلوتزویل: انتشارات دانشگاه ویرجینیا)، ص ۳۱۵-۳۱۶ و ۳۴۲-۳۴۳; و ‘تلگرام سفارت در ایران به وزارت امور خارجه’، ۲۴ ژانویه ۱۹۶۷، سند شماره ۱۸۵، روابط خارجی ایالات متحده، ۱۹۶۴-۱۹۶۸، XXII ایران (واشنگتن: دفتر چاپ دولت ایالات متحده، ۱۹۹۹)، ص. ۳۳۸-۳۴۰ – از این پس این سری به عنوان FRUS نامیده می شود.

[۱۰] شهرام چوبین و سپهر ذبیح، روابط خارجی ایران: دولت در حال توسعه در منطقه منازعه قدرت های بزرگ (برکلی: انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، ۱۹۷۴)، ص ۱۴۰-۱۶۲٫

[۱۱] محمدجعفر چمنکار، بحران ظفار و رژیم پهلوی (تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۳)، ص ۳۲۳-۳۳۱٫

[۱۲] «یادداشت اطلاعاتی: تهدید عرب برای ایران»، ۲۱ مه ۱۹۶۶، سند شماره ۱۳۹، FRUS، XXII، صص ۲۴۷-۲۴۹٫

[۱۳] گاسیوروفسکی، سیاست خارجی ایالات متحده، ص ۱۰۲-۱۰۳٫

[۱۴] ساواک مخفف فارسی سازمان امنیت و اطلاعات ملی است.

[۱۵] رجوع کنید به ژنرال منوچهر هاشمی، در مصاحبه ضبط شده توسط س. مسکون، ۱۷-۱۸ فوریه ۱۹۸۵، لندن، نوار شماره. ۲ و ۳، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.

[۱۶] لویی، «خروج بریتانیا از خلیج»، ص ۸۳-۸۴٫

[۱۷] گاوز، «سیاست‌های بریتانیا و آمریکا»، ص. ۲۵۹٫

[۱۸] ویگین (تهران) به وزارت خارجه، ۱۵ ژانویه ۱۹۶۸، FCO 8/24.

[۱۹] چوبین و ذبیح، روابط خارجی ایران، ص. ۲۱۵٫

[۲۰] «تلگرام از سرکنسولگری در عربستان سعودی به وزارت امور خارجه»، ۲۸ ژانویه ۱۹۶۸، سند شماره ۱۲۷، FRUS، XXI منطقه خاور نزدیک. شبه جزیره عربستان (واشنگتن، دی سی: دفتر چاپ دولت ایالات متحده، ۲۰۰۰)، صفحات ۲۶۵-۲۶۸

[۲۱] برای دیدگاه‌های بریتانیا و عرب در مورد ادعای ایران نسبت به بحرین، نگاه کنید به J. B. Kelly, “The Persian Claim to Bahrain”, ;International Affairs, 33(1) (1957), صفحه. ۵۱-۷۰ و مجید خدوری، «دعای ایران بر حاکمیت بحرین»، مجله آمریکایی حقوق بین الملل، ۴۵(۴) (۱۹۵۱)، ص ۶۳۱-۶۴۷٫

[۲۲] رجوع کنید به امیرخسرو افشار قاسملو، در مصاحبه ای که حبیب لاجوردی ضبط کرده است، ۱۸ اکتبر ۱۹۸۵، لندن، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.

[۲۳] «گزارش مکالمه نخست وزیر و اعلیحضرت شاهنشاه ایران»، ۳ مارس ۱۹۶۵، PREM 13/409

[۲۴] از این به بعد «جزایر» نامیده می شود.

[۲۵] ویگین (تهران) به وزارت خارجه، ۱۵ ژانویه ۱۹۶۸، FCO 8/24. 26

[۲۶] چوبین و ذبیح، روابط خارجی ایران، ص. ۲۲۲; و «تلگرام سفارت در ایران به وزارت امور خارجه»، ۳ آوریل ۱۹۶۸، سند شماره ۲۷۶، FRUS، XXII، صفحات ۴۹۵-۴۹۶٫

[۲۷] مصاحبه با داریوش همایون، ۹ دسامبر ۲۰۰۶، ژنو. همچنین رجوع کنید به علی زرین قلم (ویرایش)، سرزمین بحرین: از دوران باستان تا امروز (تهران: کوروش، ۱۹۵۸)، ص ۲۶۰-۳۵۸٫

[۲۸] رجوع کنید به فریدون آدمیت، جزایر بحرین: مطالعه حقوقی و دیپلماتیک مناقشات ایران و بریتانیا (نیویورک: پراگر، ۱۹۵۵). سعید نفیسی، بحرین: حقوق هزار و هفتصد ساله ایران (تهران: طهوری، ۱۹۵۵م). و جهانگیر قائم مقامی، بحرین و مسایل خلیج فارس (تهران: طهوری، ۱۳۴۱)

[۲۹] آنتونی پارسونز، غرور و سقوط: ایران ۱۹۷۴-۱۹۷۹ (لندن: جاناتان کیپ، ۱۹۸۴)، ص ۴-۵; سر پیتر رامسبوتام، در مصاحبه ای که توسط حبیب لاجوردی ضبط شده است، ۱۸ اکتبر ۱۹۸۵، لندن، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد. دنیس رایت، خاطرات سر دنیس رایت ۱۹۱۱-۱۹۷۱، ۲ جلد. (نسخه خطی منتشر نشده، کتابخانه بودلیان، دانشگاه آکسفورد)، صص ۳۸۵-۳۸۸٫ همچنین رجوع کنید به احمد اشرف، «نظریه‌های توطئه»، در دایره‌المعارف ایرانیکا، احسان یارشاطر (ویرایش. VI (کوستا مسا: مزدا، ۱۹۹۳)، صص ۱۳۹-۱۴۲

[۳۰] ریچارد کوتام، «ناسیونالیسم در ایران قرن بیستم و دکتر محمد مصدق»، در جیمز بیل و دبلیو. راجر لوئیس (ویرایشات)، مصدق، ناسیونالیسم ایرانی و نفت (لندن: I.B. Tauris، ۱۹۸۸)، ص. ۳۷; و هما کاتوزیان، «حکومت مصدق در تاریخ ایران: حکومت خودسرانه، دموکراسی، و کودتای ۱۹۵۳»، در مارک جی. گاسیوروفسکی و مالکوم بیرن (ویرایشگران)، محمد مصدق و کودتای ۱۹۵۳ در ایران (سیراکوز، نیویورک: انتشارات دانشگاه سیراکوز، ۲۰۰۴)، صفحات ۲۳-۲۴٫

[۳۱] Muhammad Reza Pahlavi, Mission for My Country (London: Hutchinson, 1961), pp. 125-126. See also Leonard Biner, Iran: Political Development in a Changing Society (Berkley: University of California Press, 1962), p. 78.

[۳۲] شهرام چوبین، ایران و سازمان بین‌المللی: استفاده از سازمان ملل در موضوعات منتخب ۱۹۶۰-۱۹۷۱ (تهران: مؤسسه مطالعات بین‌المللی سیاسی و اقتصادی، ۱۹۷۶)، ص. ۵۱٫

[۳۳] ویگین (تهران) به وزارت خارجه، ۱۵ ژانویه ۱۹۶۸، FCO 8/24.

[۳۴] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲ ژانویه ۱۹۶۹، FCO 17/849.

[۳۵] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲ ژانویه ۱۹۶۹، FCO 17/849.

[۳۶] Wiggin (تهران) به وزارت خارجه، ۲۹ ژانویه ۱۹۶۸، FCO 8/24; و مصاحبه با اردشیر زاهدی، ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷، مونترو.

[۳۷] رمضانی، سیاست خارجی ایران، ص ۴۱۰-۴۱۱٫

[۳۸] Wiggin (تهران) به وزارت خارجه، ۱۵ مارس ۱۹۶۸، FCO 8/25; و «تلگرام سفارت در ایران به وزارت امور خارجه»، ۱۴ مارس ۱۹۶۸، سند شماره ۲۶۸، FRUS، XXII، صفحات ۴۷۹-۴۸۱٫

[۳۹] رایت (تهران) به وزارت خارجه (۵۹۳)، ۲ آوریل ۱۹۶۸، FCO 8/26.

[۴۰] استوارت (دفتر خارجه) به تهران، ۵ آوریل ۱۹۶۸، FCO 8/26.

[۴۱] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۷ آوریل ۱۹۶۸، FCO 8/26.

[۴۲] بیمیش (دفتر خارجه) به تهران، ۲ اوت ۱۹۶۸، FO 248/1651.

[۴۳] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۹ سپتامبر ۱۹۶۸، FO 248/1651.

[۴۴] استوارت (دفتر خارجه) به واشنگتن، ۲۲ مارس ۱۹۶۸، FCO 8/25.

[۴۵] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ اوت ۱۹۶۸، FCO 8/28.

[۴۶] آرتور (کویت) به وزارت خارجه، ۱۳ اوت ۱۹۶۸، FCO 8/28; آرتور (کویت) به وزارت خارجه، ۱۰ سپتامبر ۱۹۶۸، FCO 8/28; و “یادداشت های گفتگو”، ۱۱ دسامبر ۱۹۶۸، سند شماره ۲۱۹، FRUS، XXI، صفحات ۴۱۷-۴۲۱٫ همچنین ببینید: امیرخسرو افشار قاسملو، در مصاحبه ای که حبیب لاجوردی ضبط کرده است، ۱۸ اکتبر ۱۹۸۵، لندن، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.

[۴۷] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۳۰ نوامبر ۱۹۶۷، FCO 17/366.

[۴۸] مصاحبه با اردشیر زاهدی، ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۶، Montreux; رایت، خاطرات سر دنیس رایت، ص. ۳۹۶; و عباس میلانی، اردشیر زاهدی، در ایرانی های برجسته : مردان و زنانی که ایران مدرن را ساختند، ۱۹۴۹-۱۹۷۹، ش. I (نیویورک: انتشارات دانشگاه سیراکیوز)، ص ۳۳۶-۳۳۷٫

[۴۹] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲ آوریل ۱۹۶۸ (۵۹۳)، FCO 8/26.

[۵۰] مصاحبه با اردشیر زاهدی، ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۶، Montreux; و مصاحبه با مهدی احساسی، ۲۵ فروردین ۱۳۸۷، تهران. احساسی در جریان مذاکرات بحرین معاون سازمان های بین المللی وزارت امور خارجه ایران بود.

[۵۱] استوارت (لندن) به بحرین، ۳۰ سپتامبر ۱۹۶۸، FCO 8/28; مصاحبه با فریدون زندفرد، ۸ آوریل ۲۰۰۸، تهران; و فریدون زندفرد، ایران و جهانی پرتلاطم: خاطراتی از خدمت در وزارت خارجه (تهران: شیرازه، ۱۳۷۹/۱۳۸۰)، صص ۶۷-۶۸٫ زندفرد مدیر اداره نهم وزارت امور خارجه ایران بود که به امور خلیج فارس رسیدگی می کرد و افشار را در جلسات محرمانه با بحرینی ها به عنوان یادداشت بردار همراهی می کرد. برای گزارش بحرینی از این جلسات، به البحارنا، «مأموریت حقیقت یاب»، ص. ۵۴۳٫

[۵۲] استوارت (دفتر خارجی) به نیویورک، ۴ اکتبر ۱۹۶۸، FCO 8/28.

[۵۳] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۶ اکتبر ۱۹۶۸، FCO 8/938.

[۵۴]کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۱۱ اکتبر ۱۹۶۸، FCO 8/28.

[۵۵] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲۹ اکتبر ۱۹۶۸، FCO 8/938.

[۵۶]صورت جلسه از دیدار رایت با شاه، ۲۸ اکتبر ۱۹۶۸، FCO 8/938.

[۵۷] پارسونز (بحرین) به وزارت خارجه، ۱۰ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/938; و “یادداشت از دستیار ویژه رئیس جمهور (روستو) به رئیس جمهور جانسون”، ۱۱ ژوئن ۱۹۶۸، سند شماره ۲۹۲، FRUS، XXII، صفحات ۵۲۲-۵۲۳٫

[۵۸] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۰ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/938.

[۵۹] رایت، خاطرات سر دنیس رایت، ص. ۴۲۲٫

[۶۰] استوارت (دفتر خارجی) به تهران، ۱۱ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/938

[۶۱] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲۴ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/939.

[۶۲] پارسونز (بحرین) به وزارت خارجه، ۱۶ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/939.

[۶۳] پارسونز (بحرین) به وزارت خارجه، ۲۷ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/939.

[۶۴] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲۵ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/939.

[۶۵] مصاحبه با مهدی احساسی، ۲۵ فروردین ۱۳۸۷، تهران; و عباس میلانی، ابوالهول ایرانی: امیرعباس هویدا و معمای انقلاب ایران (واشنگتن، دی سی: مژ، ۲۰۰۱)، ص. ۲۴۶٫

[۶۶] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ ژانویه ۱۹۶۹ (۱۸)، FCO 8/939; و پهلوی، سیاست خارجی ایران، ص ۱۰۲-۱۰۴٫

[۶۷] مصاحبه با اردشیر زاهدی، ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷، مونترو.

[۶۸] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ ژانویه ۱۹۶۹ (۲۱)، FCO 8/939

[۶۹] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۴ ژانویه ۱۹۶۹ (۴۰)، FCO 8/940; رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۴ ژانویه ۱۹۶۹ (۴۱)، FCO 8/940; و استوارت (دفتر خارجی) به تهران، ۱۴ ژانویه ۱۹۶۹، FCO 8/940.

[۷۰] پارسونز (بحرین) به وزارت خارجه، ۱۴ ژانویه ۱۹۶۹، FCO 8/940; و پارسونز (بحرین) به وزارت خارجه، ۲۵ ژانویه ۱۹۶۹، FCO 8/941.

[۷۱] استوارت (دفتر خارجه) به بحرین، ۴ مارس ۱۹۶۹، FCO 8/942.

[۷۲] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۶ مارس ۱۹۶۹، FCO 8/942.

[۷۳] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲۰ مارس ۱۹۶۹، FCO 8/943.

[۷۴] اسدالله علم، شاه و من: دفتر خاطرات محرمانه دربار سلطنتی ایران، ۱۹۶۹-۱۹۷۷، ترجمه. و ویرایش علینقی علیخانی (لندن: I.B. Tauris, 1991, ) صص ۴۳-۴

[۷۵] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲۱ مارس ۱۹۶۹، FCO 8/943.

[۷۶] علم، من و شاه، ص. ۴۴٫

[۷۷] هوشنگ امیراحمدی، «بعد استعماری-سیاسی اختلاف ایران و امارات»، در هوشنگ امیراحمدی (ویرایش)، جزایر کوچک، سیاست بزرگ: تنب ها و ابوموسی در خلیج (لندن: مک میلان، ۱۹۹۶)، ص. ۱۰; و مجید مهران، دار کوریدورهای وزارات امور خارجه چه خبر: خطاطرات یک دیپلمات قدیمی (تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۳ یا ۱۳۸۴)، ص. ۴۷۱٫

[۷۸] امیرخسرو افشار، در مصاحبه با پیروز مجتهد زاده، ۲ ژانویه ۱۹۹۱، لندن، به نقل از پیروز مجتهدزاده، «دیدگاه هایی بر تاریخ سرزمینی جزایر تنب و ابوموسی»، در هوشنگ امیراحمدی (ویرایش). جزایر کوچک، سیاست بزرگ: تنب ها و ابوموسی در خلیج (لندن: مک میلان، ۱۹۹۶)، ص. ۵۴٫

[۷۹] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲۷ مه ۱۹۶۹ (۴۸۲) ، FCO 8/945.

[۸۰] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۹ جولای ۱۹۶۹، FCO 8/947.

[۸۱] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۴ اوت ۱۹۶۹، FCO 8/948; و علم، شاه و من، ص ۸۵-۸۶٫

[۸۲] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲ سپتامبر ۱۹۶۹، FCO 8/949.

[۸۳] کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۱۶ دسامبر ۱۹۶۸، FCO 8/939.

[۸۴] کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۷ ژوئیه ۱۹۶۹، FCO 8/946.

[۸۵] کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۲۱ اکتبر ۱۹۶۹، FCO 8/951.

[۸۶] کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۵ نوامبر ۱۹۶۹ (۲۴۶۲)، FCO 8/951; و کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۴ دسامبر ۱۹۶۹، FCO 8/952.

[۸۷] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۲۴ دسامبر ۱۹۶۹، FCO 8/954.

[۸۸] کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۲۸ دسامبر ۱۹۶۹، FCO 8/954.

[۸۹] کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۳۰ دسامبر ۱۹۶۹، FCO 8/954.

[۹۰] وارنر (نیویورک) به وزارت خارجه، ۲۹ ژانویه ۱۹۷۰، FCO 8/1364.

[۹۱] رایت (زوریخ) به وزارت خارجه، ۶ فوریه ۱۹۷۰، FCO 8/1365.

[۹۲] کرافورد (بحرین) به وزارت خارجه، ۲۱ مه ۱۹۷۰، FCO 8/1372; و «یادداشت دبیرکل»، شورای امنیت سازمان ملل متحد، ۲۸ مارس ۱۹۷۰، S/9726.

[۹۳] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۱۱ اوت ۱۹۶۹، FCO 8/948.

[۹۴] کارادون (نیویورک) به وزارت خارجه، ۲۶ نوامبر ۱۹۶۹، FCO 8/952.

[۹۵] ملویل (ژنو) به وزارت خارجه، ۳۱ دسامبر ۱۹۶۹، FCO 8/1363; و البحارنا، رسالت حقیقت یاب، ص. ۵۴۵٫

[۹۶] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ جولای ۱۹۷۰، FCO 8/1372; و مقتدر، حل مسئله بحرین، ص. ۲۴، f. 1.

[۹۷] مصاحبه با اردشیر زاهدی، ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷، مونترو.

[۹۸] فریدون زندفرد، خاطرات خدمت در وزارت امور خارجه: سیمای دیپلماتیک نوین ایران (تهران: نشر آبی، ۱۳۸۳)، صص ۹۴-۹۵; و فریدون هویدا در مصاحبه با مهناز افخمی، ۲۰ ژوئن ۱۹۸۸، نیویورک، در مجموعه تاریخ شفاهی ایران بنیاد مطالعات ایران، نوار ۱B.

[۹۹] مصاحبه با اردشیر زاهدی، ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷، مونترو.

[۱۰۰] نگاه کنید به محسن پزشک پور در مصاحبه ضبط شده توسط ضیاء صادقی، ۳۱ مارس ۱۹۸۴، پاریس، نوار شماره. ۸ و ۹، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.

[۱۰۱] علم، شاه و من، ص. ۱۳۵٫

[۱۰۲] مجلس شورای ملی ایران، مزکرات مجلس شورای ملی، مجلس بیست و دوم، جلسات ۱۸۲ تا ۲۰۲، ۹ فروردین تا ۱۶ تیر ۱۳۴۹ (تهران: دفتر چاپ مجلس)، صص ۱-۹٫

[۱۰۳] علم، شاه و من، ص. ۱۴۰٫ نگاه کنید به محسن پزشک پور در مصاحبه ضبط شده توسط ضیاء صادقی، ۳۱ مارس ۱۹۸۴، پاریس، نوار شماره. ۹، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.

[۱۰۴] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ جولای ۱۹۷۰، FCO 8/1372.

[۱۰۵][۱۰۵] کرافورد (بحرین) به وزارت خارجه، ۲۱ مه ۱۹۷۰، FCO 8/1372; Winspeare (بحرین) به او تانت (نیویورک)، ۱۷ آوریل ۱۹۷۰، S-0279-0016-10، بخش مدیریت اسناد و آرشیو سازمان ملل، نیویورک؛ و جنسن، «استفاده دبیرکل از مساعی جمیله»، صفحات ۳۴۱-۳۴۲٫

[۱۰۶] «یادداشت دبیرکل»، شورای امنیت سازمان ملل متحد، ۳۰ آوریل ۱۹۷۰، S/9772، ص. ۱۳٫

[۱۰۷] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ جولای ۱۹۷۰، FCO 8/1372. 108 سازمان ملل متحد. شورای امنیت، قطعنامه ۲۷۸، ۱۱ مه ۱۹۷۰، S/RES/278.

[۱۰۸] سازمان ملل. شورای امنیت، قطعنامه ۲۷۸، ۱۱ مه ۱۹۷۰، S/RES/278.

[۱۰۹] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ جولای ۱۹۷۰، FCO 8/1372.

[۱۱۰] رایت (تهران) به وزارت خارجه، ۶ جولای ۱۹۷۰، FCO 8/1372; و رمضانی، حل و فصل منازعه بحرین، ص. ۵۳٫

[۱۱۱] رجوع کنید به دریاسالار کمال حبیب اللهی در مصاحبه ضبط شده توسط ضیاء صادقی، ۱۵ دسامبر ۱۹۸۴، فیرفکس، ویرجینیا، نوار شماره. ۲، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.

[۱۱۲] روح الله رمضانی، «روابط اعراب و ایران در دوران معاصر»، احسان یارشاطر (ویرایش)، دایره المعارف ایرانیکا، ش. II:

(London Routledge, 1987), pp. 221-222; و چوبین و ذبیح، روابط خارجی ایران، ص ۱۶۳-۱۶۹٫

[۱۱۳] رجوع کنید به دریاسالار رمزی عباس عطایی در مصاحبه ضبط شده توسط شهلا حائری، ۱۱ ژوئن ۱۹۸۵، Sherman Oaks، CA، نوار شماره. ۱، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد. برای متن کامل این توافقنامه، به «پیوست» مراجعه کنید

۱: یادداشت تفاهم انگلیسی-ایرانی ۱۹۷۱، در هوشنگ امیراحمدی (ویرایش)، جزایر کوچک، سیاست بزرگ: تنب ها و ابوموسی در خلیج (لندن: مک میلان، ۱۹۹۶)، صص ۱۶۱-۱۷۵٫

[۱۱۴] رجوع کنید به دریاسالار کمال حبیب اللهی در مصاحبه ضبط شده توسط ضیاء صادقی، ۱۵ دسامبر ۱۹۸۴، فیرفکس، ویرجینیا، نوار شماره. ۲، مجموعه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.

[۱۱۵] رمضانی، حل و فصل منازعه بحرین، ص ۶۲-۶۸; و رمضانی، «روابط اعراب و ایران»، ص. ۲۲۲٫

[۱۱۶] علم، شاه و من، ص. ۱۲۹

از: گویا