تالاب گاوخونی، پهنه آبی جنوب شرقی استان اصفهان که تا چند سال قبل کارشناسان درباره خطر خشکی همیشگی آن هشدار می‌دادند، حالا با عبور از مرز بحران به کانونی از گردوغبار تبدیل شده است و کارشناسان درباره گردوخاک آلوده به سموم و فلزات آن هشدار می‌دهند.

یعقوب حاجی‌زاده، پژوهشگر مرکز تحقیقات محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، با تایید آلودگی گردو‌خاک‌های برآمده از تالاب گاوخونی به سموم و فلزات سنگین، گفت که این آلاینده‌ها از منابع مختلف از جمله فعالیت‌های کشاورزی و تخلیه فاضلاب‌های صنعتی به تالاب وارد شده‌اند.

به گفته کارشناسان، خطرناک‌ترین فلزات سنگین موجود در گردوغبار سرب، کادیوم، جیوه، کروم، کبالت و رادیوم‌اند که از طریق فرایندهای احتراقی وارد هوا می‌شوند و در قالب ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرونی خود را نشان می‌دهند.

چنانچه این ذرات معلق از راه هوا وارد ریه‌ انسان شود، در بافت‌های بدن انباشته می‌شوند و در نهایت اثر سمی‌شان را بروز می‌دهند.

ابتلا به انواع سرطان، بیماری‌های قبلی و تنفسی، اختلال در سیستم عصبی، تولد نوزادان نارس و بیماری‌های خونی از پیامدهای ورود و انباشت ذرات آلاینده در بدن انسان‌اند.

خبرگزاری دولتی ایرنا در گزارشی با عنوان «گاوخونی؛ تالابی که مرگ می‌آفریند» از قول یعقوب حاجی‌زاده نوشت چنانچه زنان باردار و نوزادان در معرض تماس و تنفس فلزات سنگین به‌خصوص سرب و جیوه قرار می‌گیرند، به دلیل ایجاد اختلال در سیستم عصبی به عوارضی از جمله کاهش هوش یا عقب‌ماندگی ذهنی مبتلا می‌شوند.

به گفته این پژوهشگر، تماس با فلزات سنگین با بیماری‌هایی مثل اوتیسم، اسکیزوفرنی و زوال عقل ارتباط دارد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در ادامه افزود: «با خشکی و حساس شدن خاک بستر تالاب گاوخونی که سال‌ها محل انباشت این آلاینده‌های سمی بوده است، گردوخاک مسموم آن با وزش باد برمی‌خیزد و به سمت اصفهان و شهرهای اطراف می‌آید؛ اتفاقی که در نهایت هوای اصفهان را آلوده‌تر و سلامتی مردم این خطه را با مخاطره مواجه می‌کند.»

داده‌های پژوهشی نشان می‌دهند که گردوغبار آلوده به فلزات سنگین نه‌تنها زندگی و سلامت ساکنان اصفهان که حیات مردم تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری آن را نیز تهدید می‌کند.

مدیران وزارت نیرو در دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی طی دست‌کم دو دهه اخیر به‌تناوب از تامین حقابه تالاب گاوخونی امتناع کردند و هشدارهای کارشناسان درباره پیامدهای خشکی این پهنه آبی را نادیده گرفتند. پیش‌تر معاون اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان گفته بود که در طول ۲۲ سال اخیر، به‌ندرت حقابه قابل قبولی به این تالاب اختصاص پیدا کرده است.

اکنون کار به جایی رسیده است که طبق اعلام رسمی دولتی‌ها، ۹۸ درصد از وسعت ۴۷۶ کیلومترمربعی این تالاب خشک شده است. ضمن اینکه گرمای شدید تابستان میزان تبخیر آب را افزایش داده و رطوبت همان دو درصد باقی‌مانده را نیز بی‌اثر کرده است.

از سوی دیگر، وزش باد در شمال و شرق اصفهان که عمده کانون‌های گردوغبار این استان هم در همین مناطق قرار دارند، نسبت به سال گذشته تشدید شده و در نتیجه طوفان‌های گردوغبار از مناطقی چون تالاب گاوخونی، دشت سجزی، خور و بیابانک و اردستان به سمت مرکز استان و کلان‌شهر اصفهان شکل گرفته است. این طوفان‌های گردوغبار که از شمال اصفهان شروع می‌شوند، در مسیر حرکتشان از مناطقی چون تالاب گاوخونی که هم‌اکنون بیش از ۹۸ درصد آن خشک شده است، تقویت و غلیظ‌تر می‌شوند.

همه این‌ها در حالی است که به گفته کارشناسان، اکنون بخشی از قسمت‌های شرقی تالاب گاوخونی که دارای بافت دانه‌ریز و از رس‌های با سطح ویژه بالا و ظرفیت تبادل کاتیونی قابل‌توجه تشکیل شده، فعال است و می‌تواند مقدار قابل‌توجهی از فلزات سنگین خطرناک را به خود جذب کند و به صورت ریزگردهای سمی با بادهای شرقی به سمت اصفهان بیاورد.

پیش‌تر احمد جلالیان، رئیس مرکز تحقیقات بیابان‌زدایی و مبارزه با گردوغبار دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، گفته بود بستر خشک زاینده‌رود به طول ۲۰۰ کیلومتر از سد نکوآباد تا تالاب بین‌المللی گاوخونی یکی از منابع تولید گردوغبار است.

تالاب گاوخونی در جنوب شرقی استان اصفهان و در انتهای حوضه آبریز زاینده‌رود قرار دارد و در فهرست تالاب‌های کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از تالاب‌ها (کنوانسیون رامسر) به ثبت رسیده است. این تالاب پیش از این یکی از مهم‌ترین مانداب‌های جلگه مرتفع مرکزی ایران بود که از زاینده‌رود تغذیه می‌شد اما خشکی زاینده‌رود و خودداری مسئولان از تامین حقابه این تالاب آن را به مرز خشکی کامل رساند.

خشک شدن باتلاق گاوخونی با ۴۷ هزار هکتار وسعت و تبدیل شدن آن به کانون‌ گردوغبار در حالی است که اصفهان با پدیده گسترده بیابانی شدن، گردوغبار و فرونشست زمین مواجه است.

محمد درویش، کارشناس حوزه آب و محیط زیست، تامین حقابه گاوخونی را مهم‌ترین راهکار مهار چشمه‌های گردوخاک منطقه می‌داند؛ چشمه‌هایی که به گفته او، طی هفته‌های اخیر شاخص آلودگی هوای اصفهان را به «عدد وحشتناک ۵۰۰» رساندند.

جمهوری اسلامی سال‌ها با شعار «خودکفایی در کشاورزی» از منابع آب زیرزمینی بی‌رویه استفاده کرد و الگوی نامناسب کشت را گسترش داد. اکنون نه‌تنها در اصفهان که دیگر نقاط ایران نیز به دلیل کاهش بی‌سابقه منابع آب زیرزمینی به بحران‌ فرونشست زمین دچار شده‌اند و کشاورزان در نبود آب کافی برای معیشتشان به مشکل افتاده‌اند.

کارشناسان اصلاح الگوی کشت و معیشت جایگزین برای کشاورزان را از راهکارهای حل بحران آب در ایران می‌دانند.