«اسنپ‌بک»، مکانیسم ماشه، یا بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره ایران، نزدیک به ۱۰ سال است که در فضای سیاسی و حقوقی ایران محل بحث و ابهام و گاهی اتهام‌زنی به هیات مذاکره‌کننده توافق اتمی برجام است. این یک روش بازگشت فوری تحریم‌های شورای امنیت بود که توسط «سرگئی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه طراحی و پیشنهاد و در قطعنامه ۲۲۳۱ درج شد.

***

با نزدیک شدن به تاریخ ۲۶مهر۱۴۰۴،، دهمین سالگرد پذیرش توافق اتمی «برنامه جامع اقدام مشترک» موسوم به «برجام» و موعد تصمیم‌گیری درباره پایان یا تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، موضوع اسنپ‌بک که در این قطعنامه پیش‌بینی شده، یک‌بار دیگر در ایران مورد توجه قرار گرفته است.

قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت پس از به دست آمدن توافق برجام به تصویب رسید و طی آن ۶ قطعنامه پیشین شورا درباره برنامه اتمی ایران و عموم تحریم‌های سازمان ملل متحد را لغو کرد. اما در بندی از آن پیش‌بینی شده که اگر جمهوری اسلامی به برجام پایبند نماند، تحریم‌ها به‌سرعت قابل بازگشت باقی بماند.

این سازوکار اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه یا بازگشت خودکار تحریم‌هاست که یک روش ابداعی توسط وزیر خارجه روسیه برای عبور از بن‌بست مذاکرات برجام بوده و فقط تا ۲۶مهر۱۴۰۴ برای استفاده از آن فرصت باقی مانده است.

اسنپ‌بک چطور کار می‌کند؟

هریک از اعضای برجام که اکنون شامل فرانسه، بریتانیا، آلمان، چین و روسیه است، درصورتی‌که مدعی نقض توافق از سوی ایران شود، می‌تواند از اسنپ‌بک استفاده کند. 

ایالات متحده به‌دلیل اینکه از توافق برجام خارج شده و تحریم در زمان «دونالد ترامپ» را از سر گرفته، قدرت سیاسی خود را برای استفاده از اسنپ بک از دست داده است، اما می تواند از طریق دولت‌های دیگر خواستار فعال شدن آن شود. دولت آمریکا در دور اول ریاست‌جمهوری ترامپ برای استفاده از اسنپ بک شکست خورد.

چهار دولت از میان اعضای برجام که عضو دائم شورای امنیت هستند، می‌توانند راسا از این سازوکار استفاده کنند، اما آلمان که عضو شورای امنیت نیست، باید با مراجعه به یکی از اعضای دایم آن را فعال کند.

در مرحله اول، یک یا چند دولت عضو برجام باید در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل متحد و رییس دوره‌ای شورای امنیت، ادعای عدم پایبندی ایران به مفاد توافق برجام را مطرح کنند.

پس از ارائه نامه، رییس دوره‌ای شورای امنیت باید دیگر اعضا را از این اخطار مطلع کند. شورای امنیت از زمان اعلام دریافت رسمی این نامه ۱۰ روز فرصت دارد در مورد رای به پیش‌نویس قطعنامه‌ای که ادامه لغو تحریم‌های شورای امنیت درباره جمهوری اسلامی ایران موضوع سوال آن است، رای‌گیری کند.

 حق وتو  وجود ندارد و فرصت فقط ۳۰ روز است

در رای‌گیری شکلی در شورای امنیت، موضوع حق وتو با پیشنهاد روسیه منتفی شده است؛ یعنی هیچ دولتی نمی‌تواند با وتو کردن پیش‌نویس قطعنامه، جلوی بازگشت تحریم‌های ایران را بگیرد. اگر دولتی از حق وتو استفاده کند، در واقع ادامه لغو تحریم‌های ایران را وتو کرده که به معنی بازگشت فوری تحریم‌های اتمی شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی است.

ادامه لغو تحریم‌ها فقط درصورتی تایید می‌شود که ۹ رای مثبت در شورای امنیت به دست بیاید و هیچ دولت عضو دائمی هم، آن را وتو نکند. در این شیوه، حتی رای ممتنع اعضا هم رای مثبت تلقی می‌شود.

باتوجه به اینکه دست‌کم یک دولت دارای حق وتو درخواست بازگشت تحریم‌ها را داده، بنابراین احیای قطعنامه‌های پیشین و اعاده تحریم‌های جمهوری اسلامی با استفاده از اسنپ‌بک، تضمین شده است.

در این زمان، اعضا ۱۰ روز فرصت دارند درباره پیش‌نویس قطعنامه‌ای که یکی از اعضای شورای امنیت پیشنهاد داده، به توافق برسند. اگر توافقی به دست نیامد، رییس دوره‌ای شورای امنیت موظف است پیش‌نویس قطعنامه‌ای را تنظیم کند که موضوع آن،  ادامه لغو تحریم‌های بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران است.

اعضا حداکثر ۳۰ روز فرصت دارند درباره این پیش‌نویس رای خود را اعلام کنند.

اگر دولت‌های عضو شورای امنیت نتوانند یا نخواهند درباره این پیش‌نویس به توافقی برسند، یا توافق دیگری مثل دادن فرصت به جمهوری اسلامی به دست بیاورند، در پایان روز سی‌ام، دریافت نامه‌ای که در ابتدا از سوی یکی از اعضا به شورای امنیت داده شده، همه قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت و تحریم‌های مرتبط با آن به صورت خودکار و به‌طور یک‌جا احیا و وضعیت ایران در شورای امنیت، به پیش از تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ بازخواهد گشت.

با اعمال اسنپ بک، قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و قطعنامه شدیدالحن ۱۹۲۹ که برای جلوگیری از برنامه اتمی ایران تجویز به اقدام نظامی کرده است، دوباره معتبر خواهد بود.

زمان بازگشت تحریم‌ها هم پیش‌بینی شده

پس از طی شدن کامل فرآیند اسنپ‌بک در شورای امنیت که حداکثر در پایان روز سی‌ام ارائه نامه نقض ادعای برجام به شورای امنیت است، هنوز فاصله کوتاهی با اعمال تحریم‌ها باقی مانده است؛ یعنی تحریم ها احیا شده اما هنوز اعمال نشده است. 

زمان دقیق بازگشت تحریم‌ها در قطعنامه ۲۲۳۱ پیش‌بینی شده است تا همه اعضای سازمان ملل متحد اجرای حریم های ایران هم‌زمان آغاز کنند. در این زمان و راس ساعت ۱۲ نیمه‌شب به وقت گرینویچ، قطعنامه‌های شورای امنیت و تحریم‌های مندرج در آن دوباره احیا شده است.

از این لحظه، همه اعضای شورای امنیت باید این قطعنامه‌ها را اجرا کنند و ازجمله در صورت  لزوم، کشتی‌ها، هواپیماها و وسائل حمل‌ونقل مرتبط با ایران را برای جلوگیری از جا‌به‌جایی موادی که می‌تواند به برنامه اتمی و برنامه موشک‌های بالستیک این کشور کمک کند، بازرسی کنند.

روسیه و تنها مورد اسنپ‌بک در تاریخ شورای امنیت

«وندی شرمن»، از مذاکره‌کنندگان ارشد اتمی آمریکا  در جریان توافق برجام، در کتاب خاطراتش با عنوان «ترس یعنی شکست؛ درس‌هایی درباره شجاعت، قدرت و سرسختی» نوشته است که گنجاندن اسنپ‌بک، یکی از آخرین بخش‌های مذاکرات و یکی از سخت‌ترین قسمت‌های آن بود که وزیر خارجه روسیه آن را حل کرد.

 براساس نوشته شرمن، قرار بود که اگر ایران توافق را نقض کند، تحریم‌های بین المللی دوباره از سر گرفته شود، اما اعضای دائم شورای امنیت مایل نبودند دوباره فرایند پر زحمت و دردسر تصویب یک قطعنامه تحریمی را در این  شورای  طی کنند. از طرف دیگر، روسیه نمی‌خواست سازوکار برگشت مجدد تحریم‌های شورای امنیت خارج از شورا رقم بخورد و مسکو امکان استفاده از حق وتو را از دست بدهد.

به گفته وندی شرمن، «در آخر لاوروف برای رسیدن به راه حل بدیعی کمک کرد که مطابق آن هرکدام از اعضای گروه ۱+۵ در‌صورتی‌که معتقد بود ایران توافق را نقض کرده، می‌توانست درخواست رای‌گیری در شورای امنیت را بدهد. پیش‌نویس قطعنامه‌ای که به رای گذاشته می‌شد، به‌شکل تاییدی بود به این معنی که متن آن درخواست ادامه لغو تحریم‌ها را مطرح می کرد.»

شرمن توضیح می‌دهد که «در این شرایط، هر کشوری می‌توانست از حق وتوی خود استفاده کند و به این ترتیب، تحریم‌های شورای امنیت را علیه ایران احیا کند. با این وضع، هم استفاده از حق تو به جا می‌ماند و هم هر دولتی ازجمله آمریکا، می‌توانست به‌طور یکجانبه عمل کند و تحریم را برگرداند.»

اسنپ‌بک برای اولین بار در تاریخ شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره ایران استفاده شد و هنوز هم تنها حکومتی که درباره آن از این روش استفاده شده، جمهوری اسلامی است.