بشقاب پرنده و فرازمینی‌های علمی-تخیلی

از دیرباز اجداد ما داستان‌هایی از موجوداتی خلق کرده‌اند که ممکن است در آسمان زندگی کنند. در اوایل قرن بیستم، اخترشناسان فکر می‌کردند که می‌توانند نشانه خطوط مستقیمی را در سطح مریخ ببینند، که این گمانه‌زنی را به وجود آورد که یکی از نزدیک‌ترین سیاره‌ها به ما ممکن است مسکن موجوداتی با تمدن پیشرفته باشد.

این نظر، به تولید فرهنگ علمی-تخیلی و تصوراتی مانند بشقاب‌های پرنده و بیگانگان فرازمینی سبزرنگ کوچک فضایی منجر شد.

این دورانی بود که در کشورهای غربی ترس از گسترش کمونیسم ایجاد شده بود و بنابراین بازدیدکنندگان از فضای بیرونی اغلب به‌عنوان عوامل تهدید به تصویر کشیده می‌شدند که به جای امیدبخشی به بشر، خطر به همراه می‌آوردند.

اما دهه‌ها بعد، آنچه که به عنوان «قوی‌ترین شواهد تاکنون» از حیات در دنیایی دیگر توصیف شده است، نه از مریخ یا زهره، بلکه از سیاره‌ای صدها تریلیون کیلومتر دورتر آمده است که به دور ستاره‌ای دوردست می‌چرخد.

بخشی از چالش تحقیق در مورد وجود حیات فضایی این است که بدانیم به کجا باید نگاه کنیم.

تا همین اواخر، تمرکز ناسا برای جستجوی حیات بر مریخ بود، اما در سال ۱۹۹۲ با کشف اولین سیاره‌ای که به دور ستاره دیگری خارج از منظومه شمسی ما می‌چرخید، این نگرش تغییر کرد.

اگرچه اخترشناسان گمان می کردند که جهان‌های دیگری در اطراف ستارگان دور وجود دارد، اما تا آن زمان هیچ شواهدی در این مورد وجود نداشت. از آن زمان تاکنون، نزدیک به شش هزار سیاره خارج از منظومه شمسی ما کشف شده است.

بسیاری از آنها به اصطلاح غول‌های گازی هستند، مانند مشتری و زحل در منظومه شمسی ما. برخی دیگر یا خیلی گرم یا خیلی سرد هستند که نمی‌توانند دارای آب مایع باشند، یعنی ماده‌ای که تصور می‌شود برای حیات ضروری است.

اما بسیاری از آنها در محلی قرار دارند که اخترشناسان آن را «منطقه گلدیلاک» می‌نامند، جایی که شرایط آن برای وجود حیات «مناسب» است. پروفسور مادوسودان معتقد است که هزاران هزار از این نوع سیاره فقط در کهکشان ما وجود دارد.

فناوری بسیار جاه‌طلبانه

با کشف این سیارات به اصطلاح فراخورشیدی، پژوهشگران به بررسی و ساخت ابزاری برای تجزیه و تحلیل ترکیب شیمیایی جو آنها پرداختند. جاه‌طلبی آنها حیرت آور، یا به قول بعضی‌، جسورانه بود.

نظر این بود که مقدار ناچیزی از نور ستارگان را که از اتمسفر آن جهان‌های دوردست به زمین می‌رسد برای یافتن اثرانگشت شیمیایی مولکول‌ها بررسی شود با این هدف که آثاری از موادی یافته شود که روی زمین فقط توسط موجودات زنده تولید می‌شوند.

و آنها موفق به ساخت چنین ابزاری برای تلسکوپ‌های زمینی و فضایی شدند.

تلسکوپ فضایی جیمز وب متعلق به ناسا که گاز این سیاره به نام K2-18b را شناسایی کرده ، پرقدرت‌‌ترین تلسکوپ فضایی است که تا کنون ساخته شده است و پرتاب آن در سال ۲۰۲۱ باعث هیجان در این مورد شد که بالاخره، وسیله جستجو حیات در دست بشر قرار گرفته است.

اما این تلسکوب هم محدودیت‌های خود را دارد زیرا تابش خیره‌کننده ستاره منظومه ما یا ستاره‌‌های مادر سیاره مورد نظر، می‌تواند مانع از مشاهده و ثبت نور ضعیف سیاره شود.

بنابراین، ناسا در حال برنامه‌ریزی «رصدخانه جهان‌های قابل سکونت» (HWO) است که برای دهه ۲۰۳۰ برنامه‌ریزی شده است. این رصدخانه‌ می‌تواند اتمسفر سیارات مشابه سیاره ما را شناسایی و از آنها نمونه‌برداری کند. (این کار با استفاده از محافظ خورشیدی با فناوری بالا امکانپذیر است و قادر است مداخله نور ستاره‌ای را که یک سیاره به دور آن می‌چرخد به حداقل برساند.)

همچنین در اواخر این دهه، تلسکوپ بسیار بزرگ رصدخانه جنوبی اروپا (ESO)، یک رصدخانه زمینی، فعال خواهد شد و از صحرای شیلی به آسمان شفاف نگاه خواهد کرد.

تلسکوپ این رصدخانه دارای بزرگترین آینه تلسکوپ در جهان است و ۳۹ متر قطر دارد و می‌تواند نسبت به تلسکوپ‌های فعلی، جزئیات بسیار بیشتری را در اتمسفر یک سیاره دور دست مشاهده کند.

اکتشافات بیشتر، سوالات بیشتر

با این حال پروفسور مادوسودان امیدوار است که ظرف دو سال داده‌های کافی داشته باشد تا به طور قطع نشان دهد که واقعا نشانه حیات را در اطراف K2-18b کشف کرده است. اما حتی اگر او به هدف خود هم برسد، این دستاورد به جشن‌های دسته‌جمعی درباره کشف حیات در دنیایی دیگر منجر نخواهد شد.

در عوض، چنین کشفی آغازگر یک بحث علمی موثر دیگر در این مورد است که آیا ممکن است نشان حیات توسط چیزهای غیرزنده تولید شود؟

پروفسور کاترین هیمانز، استاد دانشگاه ادینبورگ و منجم سلطنتی در اسکاتلند، معتقد است که با جمع‌آوری داده‌های بیشتر از اتمسفرهای بیشتر و با ناکامی شیمیدان‌ها برای توضیح ایجاد نشانه‌های حیات توسط عواملی غیر از موجودات زنده، اجماع علمی به آرامی و به تدریج به سمت قبول احتمال وجود حیات در جهان‌های دیگر حرکت خواهد کرد.

او می‌گوید: «با زمان بیشتر کار با تلسکوپ‌ها، اخترشناسان دید واضح‌تری از ترکیبات شیمیایی جو سیاره‌ها خواهند یافت. شما نمی‌دانید که اینها حیات دارای هستند، اما من فکر می‌کنم هر چه داده‌های بیشتری جمع‌آوری شوند، و اگر این نشانه‌ها را در چندین سازواره مختلف و نه فقط در یک سیاره خاص مشاهده کنیم، این شواهداعتماد به نفس بیشتری به ما خواهند داد.»

شبکه جهانی وب در نتیجه یک رشته پیشرفت‌های فن‌آوری ظهور کرد که لزوما هرکدام در زمان خود پیامدهای عظیمی نداشت.

به طریق مشابه، ممکن است روشن شود که احتمالا عظیم‌ترین دگرگونی علمی، فرهنگی و اجتماعی در کل تاریخ بشریت رخ داده است، اما آن لحظه‌ که کفه ترازو به نفع نظریه وجود حیات در جهان دیگری سنگین شد در زمان خود به طور کامل شناخته نشد.

یک کشف بسیار قطعی‌تر این خواهد بود که با استفاده از فضاپیماهای رباتیک دارای آزمایشگاه‌های قابل حمل، حیات را در منظومه شمسی خودمان کشف کنیم. هر میکروارگانیسمی که خارج از زمین یافت شود می‌تواند مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد، و حتی ممکن است به زمین بازگردانده شود، که در این صورت شواهد اولیه‌ای برای تأیید وجود حیات فراهم خواهد کرد و می‌تواند مقاومت‌های علمی احتمالی را تا حد زیادی کاهش دهد.

در سال‌های اخیر به دنبال داده‌های ارسال شده توسط فضاپیماهای مختلف موارد علمی احتمال وجود حیات یا حیات در گذشته در منظومه شمسی خودمان افزایش یافته است، بنابراین چندین طرح دیگر برای جستجوی نشانه‌هایی از حیات در راه است.

کاوشگر اگزومارس آژانس فضایی اروپا (ESA) که برای پرتاب در سال ۲۰۲۸ برنامه‌ریزی شده است، در زیر سطح مریخ حفاری خواهد کرد تا نشانه هایی از حیات گذشته و احتمالا حال را جستجو کند. با توجه به شرایط جوی دشوار مریخ در حال حاضر، کشف حیات فسیل شده از گذشته محتمل‌تر است.

ماموریت تیانون-سه چین که آن هم برای پرتاب در سال ۲۰۲۸ برنامه‌ریزی شده است، جمع‌آوری نمونه‌ها و بازگرداندن آنها به زمین تا سال ۲۰۳۱ است. ناسا و آژانس فضایی اروپا هر کدام فضاپیمایی را در برنامه دارند تا به قمرهای یخی مشتری بفرستند و ببینند آیا ممکن است در زیر سطوح یخی آنها آب، و شاید اقیانوس‌های وسیع وجود داشته باشد یا نه.

تلسکوپ فضایی جیمز وب محدودیت‌های خود را دارد و نمی‌تواند سیارات دوردست به کوچکی سیاره ما را تشخیص دهد.

اما فضاپیماها برای یافتن حیات طراحی نشده‌اند. در عوض، عملیات آنها زمینه را برای ماموریت‌های آینده فراهم می‌کنند که به گفته پروفسور میشل دوگرتی، استاد امپریال کالج لندن، در آینده صورت خواهند گرفت.

او می‌گوید: «این یک فرآیند طولانی و کند است. تصمیم بعدی این است که یک فرودگر، به کدام قمر فرستاده شود و کجا فرود آید.»

او می‌افزاید: «نباید در جایی فرود بیاید که پوسته یخی آنقدر ضخیم است که هیچ راهی برای رسیدن به زیر سطح وجود آن ندارد. بنابراین، روندی طولانی و آهسته است، اما در مسیری بسیار هیجان انگیز قرار دارد.»

ناسا همچنین در حال ارسال فضاپیمایی به نام سنجاقک (Dragonfly) برای فرود بر روی تاتیان، یکی از قمرهای زحل در سال ۲۰۳۴ است. این قمر یک دنیای عجیب و غریب است که تصور می‌شود دارای دریاچه‌ها و ابرهای ساخته شده از مواد شیمیایی غنی از کربن است که مه نارنجی و مرموزی را به سیاره می‌بخشند و آهنگ گروه بیتل‌ها به نام «لوسی در آسمان با الماس» را به ذهن متبادر می‌کند.

تصور می‌شود که در کنار آب، این مواد شیمیایی عنصر ضروری برای حیات هستند.

پروفسور دوگرتی یکی از پژوهشگران برجسته در رشته سیاره‌شناسی است. آیا او فکر می‌کند در یکی از قمرهای یخی مشتری یا زحل حیات وجود دارد؟

او که چهره‌اش از خوشحالی می‌درخشد می گوید: «اگر نباشد خیلی تعجب می‌کنم. زیرا سه چیز برای حیات مورد نیاز است: یک منبع گرما، آب مایع و مواد شیمیایی آلی (مبتنی بر کربن). اگر این سه ماده را داشته باشیم، احتمال تشکیل حیات به شدت افزایش می‌یابد.»

تضعیف تصور «خاص بودن» انسان

اگر جایی شکل‌های ساده زندگی وجود داشته باشد، هیچ تضمینی وجود ندارد که شکل‌های زندگی پیچیده‌تری وجود داشته باشد.

پروفسور مادوسودان معتقد است که در صورت تایید یافته‌های جدید، «باید وجود حیات به شکل ساده در کهکشان بسیار رایج باشد. اما سفر از آن حیات ساده به حیات پیچیده یک مرحله بزرگ است، و این سوالی باز است. این مرحله چگونه اتفاق می‌افتد؟ شرایط حاکم بر آن چیست؟ ما این را نمی‌دانیم. و سپس رفتن از حیات پیچیده به حیات هوشمند یک گام بزرگ دیگر است.»

دکتر رابرت ماسی، معاون مدیر اجرایی انجمن سلطنتی اخترشناسی، قبول دارد که احتمال وجود حیات هوشمند در جهانی دیگر بسیار کمتر از وجود حیات ساده است.

وقتی ما به مسیر پیدایش حیات روی زمین نگاه می‌کنیم، می‌بینیم فرآیندی بسیار پیچیده بود. زمان زیادی طول کشید تا حیات چند سلولی پدید آمد و سپس به شکل‌های مختلف حیات تبدیل شد.

دکتر ماسی می‌گوید: «سوال بزرگ این است که آیا چیزی در مورد زمین وجود داشته که این تکامل را ممکن کرده است. آیا دقیقا همین شرایط، همین اندازه، همین اقیانوس‌ها و توده‌های خشکی زمین لزوما باید در جهان‌های دیگر بروز کند تا حیات پدید آید یا بدون وجود این عوامل نیز ظهور حیات امکان دارد؟»

او معتقد است که کشف حیات فضایی حتی حیات ساده آخرین فصل در کاهش جایگاه اختصاصی بشر در کیهان خواهد بود.

همانطور که او می‌گوید، قرن‌ها پیش، ما معتقد بودیم که جهان ما مرکز کائنات است اما با هر کشف جدید در اخترشناسی، در می‌یابیم که بیشتر از چنین تصوری فاصله گرفته‌ایم. او می‌گوید: «من فکر می‌کنم که کشف حیات در جایی دیگر، احساس اختصاصی بودن ما را کمتر خواهد کرد.»

از سوی دیگر، پروفسور دوگرتی معتقد است که چنین کشفی در منظومه شمسی خودمان برای علم و برای روان بشر خوب است.

او می‌گوید: «کشف حیات حتی به شکل ساده به ما امکان می‌دهد تا درک بهتری در مورد چگونگی تکامل خود در میلیون‌ها سال پیش به دست آوریم، یعنی زمانی که برای اولین بار به صورت موجود زنده تکامل یافتیم.»

او می‌گوید: «اگر بدانیم در جایی دیگر در منظومه شمسی ما و به طور بالقوه فراتر از آن حیات وجود دارد، [این] به نوعی برای من آرامش بخش خواهد بود، زیرا دانستن اینکه ما بخشی از چیزی بزرگتر هستیم، ما را بزرگتر می‌کند.»

پیش از این هرگز پژوهشگران با این جدیت برای یافتن حیات در دنیاهای دیگر به تلاش نپرداخته بودند و هرگز قبل از این چنین ابزار فوق‌العاده‌ای برای انجام این کار در اختیار نداشتند. بسیاری از افرادی که در این زمینه کار می‌کنند معتقدند که مهم این است که چه زمانی حیات را در جهان های دیگر کشف خواهیم کرد نه اینکه اصلا چنین کشفی خواهد شد یا نه. به گفته پروفسور مادوسودان، کشف حیات بیگانه به جای ترس، امید به ارمغان خواهد آورد.

«در آن زمان، وقتی به آسمان نگاه می‌کنیم، فقط اجسام فیزیکی، ستارگان و سیارات را نمی‌بینیم، بلکه یک آسمان زنده را می‌بینیم. این یک تحول عظیم در نحوه نگاه ما به خودمان در صحنه کیهانی خواهد بود.»

او ادامه می‌دهد: «چنین دستاوردی اساسا ذهن و روان انسان را در نحوه نگرش به خود و یکدیگر تغییر خواهد داد و هر مانعی، زبانی، سیاسی، جغرافیایی، را از بین خواهد برد، زیرا ما متوجه می‌شویم که همه یکی هستیم. و این ما را به هم نزدیکتر می‌کند.»

او معتقد است که «این گام دیگری در تکامل ما خواهد بود.»