ایران وایر
هیوا بێسارانی، شهروندخبرنگار، سقز
کاروانسرای «تاجوانچی» یا «سرای اتحاد» در شهر «سقز» زمانی یکی از مراکز اصلی تجاری سقز بود اما اکنون به دلیل بی‌توجهی نهادهای مسوول جز ویرانه‌ای از آن باقی نمانده است.
سقز به دلیل قدمت تاریخی خود که در برخی منابع به هزاره قبل از میلاد برمی‌گردد در طول تاریخ به‌عنوان یک توقفگاه جهت استراحت کاروان‌های عبوری از شرق و مرکز ایران به سمت عراق و سوریه و یا از سمت ترکیه و مدیترانه به سمت خلیج‌فارس و برعکس، شناخته‌شده است. برای همین احداث یک کاروان‌سرا ضرورتی بود که در دوران حکومت‌های «زندیه» و «قاجار» به آن پاسخ داده شد.
بر اساس آرشیوی که نزد میراث فرهنگی سقز موجود است افتتاح کاروانسرای تاجوانچی به سال ۱۲۹۰ هجری شمسی برمی‌گردد. همین اسناد در مورد معماری آن می‌گویند: «کاروان‌سرا شامل یک حیاط مستطیل شکل با آب‌نمایی در وسط و ردیف حجره‌هایی بوده که تعدادی از آن‌ها هنوز موجود است. ساختمان سرا در دوطبقه بناشده بود و دارای ستون‌های استوانه‌ای آجری و پایه ستون‌های مربعی آجری و ردیف قوس‌های نیم‌دایره و تنگ گذاری به‌صورت دیوار باربر در فضای نیمه‌باز مشرف‌به داخل حیاط است و همچنین طبقه فوقانی دارای ردیف ستون‌های چوبی سبک معماری منطقه شمال غرب ایران بوده است.»
تصاویر قدیمی که اکنون در آرشیو تصاویر قدیمی اهالی سقز و نیز فضای مجازی وجود دارد تقریباً این توصیف‌ها را تأیید می‌کنند؛ اما چه بر سر این کاروان‌سرا آمد؟
قدیمی‌ها و کسانی که خاطراتی از این کاروان‌سرا دارند در مورد آن می‌گویند: «کاروانسرای تاجوانچی ملک آقا «رشید تاجوانچی» بوده که بعدها بخشی از آن را به آقای «اسماعیل ابریشمچی» از کلیمیان سقز فروخت. با کوچ کلیمی‌ها و یهودیان سقزی ازجمله خانواده ابریشمچی به اسراییل، سهم او توسط حکومت مصادره می‌شود.»
مصادره کاروان‌سرا سرآغاز نابودی آن می‌شود. جمهوری اسلامی سهم مصادره شده را به افراد دیگری می‌دهد و اکنون این سهم به نام فردی با نام خانوادگی «شُکری» است. گفته می‌شود که سهم مالک اصلی یعنی تاجوانچی نیز میان فرزندان و نوادگان او تقسیم‌شده است. به‌طوری‌که تعدادی از وارثان سهم خود را فروخته‌اند و به‌این‌ترتیب اکنون کاروان‌سرا سهم چند ده نفر است که تعدادی از آن‌ها وارث و تعدادی نیز مالکانی هستند که هرکدام یک یا چند مغازه را در طول زمان خریده‌اند.
در جنب کاروان‌سرا بازاری سرپوشیده قرار دارد که به «بازار یهودی‌ها» مشهور است. بخشی از این بازار از قدیم جزو کاروان‌سرا بود ولی همگی متعلق به اسماعیل ابریشمچی و سایر یهودیان ساکن سقز بود. مغازه‌های این قسمت از بازار جز تعویض در و پنجره‌ها تقریباً دست‌نخورده باقی‌مانده‌اند و میراث فرهنگی نیز در چند مورد سقف آن را بازسازی کرده است.
این اثر تاریخی مابین چهار اثر تاریخی دیگر در سقز قرارگرفته است. یکی «حمام حاج صالح» است که تقریباً در شمال و پایین‌دست کاروان‌سرا قرار دارد. سه اثر دیگر مسجد دو مناره، مسجد «شیخ نافع مظهر» و «خانه کمانگر» هستند. حمام حاج صالح متعلق به دوره صفوی و زندیه است که در سال ۱۳۷۹ ثبت ملی شد. مسجد دو مناره نیز مربوط به دوره زندیه و در سال ۱۳۷۸ به ثبت رسید. مسجد شیخ مظهر و خانه کمانگر نیز مربوط به دوره قاجار هستند که در سال ۱۳۸۴ ثبت ملی شده‌اند.
اما دراین‌بین کاروانسرای تاجوانچی که تقریبا هم‌دوره با مسجد شیخ مظهر و خانه کمانگر است ثبت‌نشده است.
دلیل این امر را مسوولان وضعیت تخریبی آن می‌دانند. ولی سوالی که حاضر به پاسخ آن نیستند این است که اثر مذکور پس از انقلاب تقریباً یک اثر بکر و تازه و حتی پرزرق‌وبرق بود. آن زمان و یا در مقاطع بعدی که سایر آثار به ثبت رسیدند، چرا این اثر هم ثبت نشد؟
یکی از اعضای خانواده تاجوانچی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «مسوولان دو دلیل را بیان می‌کنند؛ اول این‌که اثر کاملا تخریب‌شده است و دیگر معنای میراث فرهنگی نمی‌دهد. دوم آن‌که مالکان زیاد هستند و نمی‌شود با همه آن‌ها صحبت کرد. درحالی‌که دلیل اصلی آن‌ها مالکیت سابق خانواده ابریشمچی بر کاروان‌سرا است که یهودی بودند.»
سال گذشته مالکان تصمیم به مزاید و فروش کاروان‌سرا گرفتند. انتشار آگهی مزایده بازخورد بزرگی نزد مردم شهر داشت و بار دیگر ضرورت احیا و بازسازی آن بر سر زبان‌ها افتاد و سبب شد این مزایده متوقف شود.
تا دو دهه قبل نیز بخشی از این اثر باقی‌مانده بود ولی میراث فرهنگی بازهم به دلایل نامعلوم حاضر به محافظت از آن، بازسازی و در صورت امکان ثبت ملی نشد و اکنون از کاروان‌سرایی که زمانی چشم‌وچراغ شهر مهمان‌نواز سقز بود جز چند مغازه اطراف و تلی از خاک و خشت باقی نمانده است.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید