به همت کمیسیون پژوهشهای تاریخی کانون آینده نگری ایران، نشست بزرگداشت سالروز صدور فرمان مشروطیت، در دفتر مرکزی این سازمان مردم نهاد در اهواز برگزار شد.
سخنران این نشست، که با حضور جمعی از فعالان آینده نگر، دانشجویان و دانشگاهیان تشکیل گردید، “رضا کیانی” کارشناس ارشد علوم سیاسی و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران بود.
کیانی در آغاز سخنان خود گفت: صرف نظر از نگاه کلاسیک به تاریخ ایران پس از اسلام، می توان سه نقطه عطف که در پی خود دگرگونی های شگرفی در جامعه ایران ایجاد کرده اند اشاره کرد. این سه نقطه عطف به ترتیب حاکمیت اسلام و فروپاشی امپراتوری ساسانی، پایه گذاری دولت صفوی و ایجاد دولت-ملت نابالغ در ایران و در آخر انقلاب مشروطه که خود دو برهه صدور فرمان مشروطیت و فتح تهران و پایان استبداد صغیر را شامل میشود، می باشند.
پس از این توضیح، کیانی این پرسش را مطرح کرد، که آیا ما در جریان مشروطیت با یک انقلاب و دگرگونی روبرو بودیم و یا مشروطه صرفا یک رفرم و اصلاحات بوده است؟
وی در پاسخ به این پرسش گفت: می توان ادعا کرد که مشروطه یک انقلاب بوده است، چرا که دگرگونی های ساختاری فراوانی را به دنبال خود داشته است. ادبیات، حکمت، فرهنگ، هنر، آموزش و سیاست ایران پس از مشروطه بصورت بنیادی متحول شدند. پس از مشروطه شاه دیگر سایه خدا نیست، نهادهای مدرنی چون بانک های ایرانی راه اندازی شدند، مجلس و عدالتخانه در کشور آغاز به کار کردند و اجازه تصویب قوانین عرفی را یافتند، احزاب سیاسی در کشور تاسیس شدند، تفکیک قوا در کشور مطرح شد و در نهایت ادبیات انسان مدارانه و مبتنی بر آزادی بشر و مسایل زنان در کشور جریان یافت. این دست از موضوعات تا پیش از جریان مشروطه در کشور محلی از اعراب نداشتند، و اگر در ادبیات و تاریخ ما به موارد مشابه بر میخوریم از روی تصادف و استثنا است و اگر از حقوق مردم سخن به میان میامد از روی تواضع حاکمان بود و نه پاسخگویی بر مبنای حقوق بنیادی آنها. پس از مشروطیت است که این موارد پیش گفته در کشور نهادینه میشوند، بنابراین می توان گفت مشروطه فراتر از اصلاحات بوده بلکه یک انقلاب است.
وی افزود: متاسفانه نگاه ما به تاریخ، یک نگاه متافیزیکی و تمناگونه است. معمولا دو دیدگاه عمده در تحلیل جریانات و دگرگونی های تاریخی وجود دارد، دیدگاه نخست بر ذهنیت تکیه دارد و تحولات را محصول خواست ذهنی فیلسوفان میداند، و دیدگاه دوم تحولات تاریخی را نتیجه روندهای تاریخی و مقتضیات و شرایط زمانی فرض می کند. البته باید در تحلیل هر رویداد تاریخی از هر دو دیدگاه بهره گرفت و ضرورت و امکان را به هم آمیخت.
کیانی ادامه داد: بر پایه نظر نخست برخی با لفظ مشروطه ایرانی مشکل دارند و آن را نمی پذیرند، چرا که معتقدند که مشروطه در اثر ذهنیت روشنفکران که با پشتیبانی علما و بازاریان همراه شد، رخ داده است. اما در پاسخ می توان گفت هرچند خواسته روشنفکران فرنگ رفته نقش اساسی داشت، ولی مشروطه در ظرف زمانی و شرایط و مقتضیات خاص جامعه دوران خود به وقوع پیوسته است. یعنی مشروطه یک شبه و ناگهانی به وقوع نپیوسته، بلکه پیش زمینه های تاریخی خود را داشته است. البته برخی از این زمینه ها هرچند بصورت عریان ربطی به مشروطه ندارند، ولی بصورت غیر مستقیم از عوامل اساسی مشروطه هستند، که بصورت تیتروار خواهند آمد:
کشته شدن گریبایدف روسی، که خیزش مردم را در پی داشت.
ماجرای تحریم تنباکو با فتوای میرزای شیرازی که همراهی بازاریان ایران را با خود داشت. البته این همراهی مبتنی بر دو دیدگاه متفاوت بود، نگاه میرزا بر پایه قاعده فقهی نفی سبیل (ناروایی سلطه بیگانه بر مسلمانان) بود، در حالی که بازاریان و نخبگان شهری ماجرا را از دید استعمار می نگریستند. ولی در مجموع هر دو یک هدف داشتند، پس از پیروزی این پرسش به میان آمد که پایداری این پیروزی چگونه است؟ پاسخ این بود: نبود استبداد.
وی افزود: از دیگر زمینه های شکل گیری انقلاب مشروطه را می توان اصلاحات نظامی شاهزاده عباسمیرزا و نیز اصلاحات میرزا تقی خان امیر کبیر صدراعظم نامدار ناصرالدین شاه عنوان کرد. اصلاحات عباس میرزا که در نتیجه شکست های پی در پی از روسیه تزاری رخ داد، بیشتر معطوف به تجهیز و انتظام قشون ایران بود و برد اجتماعی چندانی نداشت. اصلاحات میرزا تقی خان امیر کبیر نیز هرچند که در آینده بر انقلاب مشروطه تاثیر گذاشت، به دلیل این که متوازن نبود و از بالا به پایین بود، در زمان خود نتیجه نداشت.
این پژوهشگر تاریخی بیان داشت: این اصلاحات و دیگر حرکت های اصلاحی همه به مانع استبداد روبرو شدند و شکست خوردند، و مردم و روشنفکران دریافتند که استبداد مانع آزادی و توسعه سیاسی و اجتماعی است. پس از شکست اصلاحات، قضیه تنباکو نقش مرجعیت و ارتباط میان علما و مردم را نمایان کرد، و در نهایت با ائتلاف مردم، مرجعیت و بازاریان (بورژوا) شاه عقب نشینی می کند و روزنه امیدی برای پیروزی بر تابوی استبداد در دل مردم زنده میشود.
به گفته کیانی: در انقلاب مشروطه هم باید نقش ویژه ای برای علما و مرجعیت شیعی قایل شد. چرا که علاوه بر نقش حمایتی که در ماجرای تنباکو دیدیدم، نقش تئوریزه کردن شرعی مبانی مشروطه نیز بر عهده علما بود. به این معنی که مفاهیم نوین وارداتی که از سوی روشنفکران فرنگ رفته به ایران آمده بودند، از سوی فقها با شرع تطابق یافتند. علامه نایینی با نوشتن کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله جواز شرعی حکومت مشروطه در زمان غیبت را صادر کرد، و این رساله به تایید مراجع نجف از جمله آخوند خراسانی رسید.
کارشناس کمیسیون پژوهشهای تاریخی کانون آینده نگری، به جنبه دیگر انقلاب مشروطه اشاره کرد و این سوال را پرسید که مشروطه چگونه انقلابی بود؟
آیا متعلق به طبقه نخبه شهری بود و یا انقلابی پوپولیستی بود؟
وی گفت: مشروطه انقلابی پوپولیستی بود و در عین حال جنبه های نخبه گرا را نیز دارا بود. ما باید از دریچه جامعه و یا بهتر بگویم جماعت آن زمان به قضیه بنگریم. (این که میگویم جماعت به این دلیل است که در آن زمان هنوز مفهوم جامعه وجود نداشت و ایران از جماعت ایلات گوناگون شکل یافته بود و مفاهیمی چون جامعه، دولت، ملت، شهروند و … پس از مشروطه نهادینه شدند).
کیانی اظهار داشت: در روند مشروطه آگاهی بخشی عمده از طریق منابر صورت می گرفت و نه از سوی روشنفکران. اینگونه بود که مردم عامی همراه شدند و وعاظ نقش مهمی در جریان سازی و به دست آوردن پشتیبانی عامه مردم که بیشتر بیسواد بودند، بازی کردند. پس منابر را میتوان در کنار روزنامه ها و تلگراف و شبنامه،یکی از رسانه های مهم دوران مشروطه قلمداد کرد. و از این میان منبر به دلیل تکیه بر دو مفهوم شیعی عاشورا(نپذیرفتن ظلم و ذلت) و انتظار (نداشتن مشرعیت هر حکومتی در دوران غیبت) توانستند روحیه انقلابی عامه مردم را تحریک و به صف انقلابیون وارد کنند.
وی تصریح کرد: مطبوعات نیز نقش مهمی بر دوش داشتند، روزنامه های حبل المتین، قانون و اختر در تبعید نشر میافتند و در کنار روزنامه های داخلی صور اسرافیل، ثریا و مساوات در آگاهی بخشی به طبقه متوسط و باسواد جامعه به ویژه در دوران استبداد صغیر به ایفای نقش پرداختند.
کیانی راه اندازی مدارس نوین را یکی دیگر از پیش زمینه های انقلاب مشروطه و بیداری ایرانیان عنوان کرد. مدارس نوین نخستین بار از سوی میرزا حسن رشدی در کشور تاسیس شدند، که در باسواد کردن مردم که توانایی خواندن روزنامه ها را داشتند تاثیر بسزایی داشت.
کیانی ذیل عنوان “دستاوردهای مشروطه” افزود: زمینه های نوسازی کشور پیش از مشروطه آغاز شده بود، ولی این تحولات بسیار ناچیز بود و در سایه استبداد ظل الهی شاه و خوانین ایلات چندان به چشم نمی آمد. ولی با رخداد مشروطه این روند سرعت گرفت و جامعه ایران شاهد تغییرات ساختاری در زمینه سیاست، اجتماع، فرهنگ، آموزش، هنر، ادبیات و از همه مهمتر پیدایش مسایل زنان در ذهنیت جامعه گردید. در زمینه شعر و ادبیات در کنار سه مکتب شعری پیشین (خراسانی، عراقی و هندی یا اصفهانی) ما شاهد پیدایش مکتب شعری بیداری هستیم. تا پیش از مشروطه مضامین شعری بیشتر حول محور مدح شاهان و بزرگان، ستایش و گله از معشوق و نیز مفاهیم عرفانی و فلسفی بود، ولی با مشروطه شعر دچار دگرگونی اساسی شد و مفاهیم نوین و انسانمدارانه ای چون آزادی بیان و عقیده، حقوق بشر، برابری، دموکراسی و حق تعیین سرنوشت به حوزه ادبیات وارد شدند. همچنین در زمینه هنر نیز ما شاهد ورود هنر اروپایی تئاتر در ایران هستیم.
وی بیان داشت: دستاوردهای مشروطه بسیار گسترده می باشند و ما برای تحلیل هر یک نیازمند چندین جلسه هستیم، که به دلیل کم بودن زمان به همین بسنده می کنیم.
رضا کیانی در بخش دیگری از سخنان خود با عنوان “فرجام مشروطه” عنوان داشت: بررسی فرجام مشروطه برای تحلیل آینده
سیاسی کشور حیاتی میباشد، دریافتن اینکه چرا این همگرایی میان مردم، علما، روشنفکران، بازاریان، سران ایلات و کشاورزان و ملاکین که به صدور فرمان مشروطیت انجامید، چگونه به شکست روبرو شد، بسیار مهم است.
وی افزود: شوربختانه همگرایی و تعامل بدست آمده برای نیل به مشروطه به جای روحیه مسالمت آمیز برای کسب قدرت به دشمنی و جدال کشید که حتی به قتل و کشتار رقبا نیز رسید. دو حزب اعتدالیون-اجتماعیون و دموکرات که پس از فتح تهران و در جریان مجلس دوم روی کار آمدند، به رقابت غیر سازنده و دشمنی پرداختند که به قتل هایی منتهی گردید و طرف مقابل نیز به تلافی قتل های انتقام جویانه انجام داد.
فرجام مشروطه نیاز به آسیب شناسی دارد، اگر به جای رقابت ناسالم و کشتار از سوی دو طرف، تعامل و رقابت مسالمت آمیز صورت می پذیرفت، بی شک انقلابیون می توانستند از دستاوردهای خود نگهداری کنند.
در پایان این جلسه، همچنین “مریم معمارزاده” سخنگوی کانون آینده نگری ایران، در خصوص اهداف و برنامه های این NGO با ۱۱ سال سابقه فعالیت، سخنرانی کوتاهی نمود و شرکت کنندگان، از نمایشگاه کتابی که در جنب محل برگزاری جلسه برقرار بود، دیدن کردند.
گزارش: مهدی چلوی
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید