سرشت علم(۷۱): واقعیت تکامل در سند‌های سنگواره ای

جمعه, 26ام مهر, 1398

اندازه قلم متن

دکتر ریموند رخشانی

مقاله و فایل صوتی هفتاد و یکم

با سلام، من ریموند رخشانی هستم و حوزه کارشناسی من مهندسی‌ سیستم‌ هاست، و تخصص علمی من در بکارگیری اندیشه سیستمی‌ برای انتقال فن آوری مدرن و اجرا و پیاده سازی تولید فراورده‌ های نوین می‌‌ باشد.
در این سلسله از مقالات و فایل‌ های صوتی، کوشش می کنم که علم مدرن را (به زبان فارسی) از پایه به دوستانی که علاقمند هستند، در حد توان، ارائه کنم. از اساتید، پژوهشگران و اندیشمندان عزیز، خواهشمندم که لینک‌ ها را به دوستان و بویژه به جوانان دانش پژوه ما (که اغلب دسترسی نظام مند برای آشنایی با علم مدرن – به زبان فارسی – ندارند) ارسال فرمایند.

لینک همه مقالات و فایل‌های صوتی پیشین در پایان مقاله گذاشته شده[۱] است.

از آنجا که غنی‌ ترین اسناد و شواهد تکامل در فسیل ‌ها و سنگواره ‌ها هستند، لطفا هرچه وسیع تر این مقاله و فایل صوتی ضمیمه را پخش فرمائید.

در آغاز مقاله، باز هم خود را تکرار کرده و توضیحاتی پیرامون “علوم انسانی” و ادای سهم نزدیک به صفر ما روشنفکران ایرانی، به دنیای مدرن، دارم.

دوستانی هم که در شبکه‌ های اجتماعی حضور دارند، می توانند این مجموعه فایل‌ های صوتی و مقالات “سرشت علم” را از ابتدا از طریق لینک تلگرام زیر با دوستان دیگر شریک شوند. با احترام، ر. رخشانی

(“https://t.me/natureofscience”)

واقعیت تکامل[۲] در سند‌های سنگواره ای

در فایل‌ های متفاوت این سفر علمی، یعنی در مقالات و فایل‌ های صوتی “سرشت علم،” بارها اشاره کرده‌ ام که رشته هایی از قبیل مطالعه سیاست، اقتصاد، حقوق، زبان شناسی، جامعه شناسی، روانشناسی و چندی دیگر (که ما آن‌ ها را به فارسی “علوم” اجتماعی^[۳] یا “علوم” انسانی می نامیم،) علم شمرده نمی شوند. این رشته‌ ها در دنیای امروز، دانش، معرفت یا شناخت هستند، اگرچه هر روزه با استفاده از روش های علمی و فناوری‌ های علمی، در برخی موارد، به علم نزدیک تر می شوند.

در اینجا لازم می بینم که پیش از آغاز بحث امروز، باز هم توضیحات لازم را بدهم. متاسفانه بسیاری از ما ایرانی‌ ها (که درجات مدارک تحصیلی بالا هم داریم) بنحوی ریشه ای علم را نیاموخته ایم، و البته، اگرچه من خود را صد‌ها بار تکرار کرده ام ولی در آموزش، تکرار را ضرری نیست.

علم تنها پاسخگویِ پرسش‌هایی است که می توان از طریقِ مشاهداتی تجدیدپذیر و یا آزمون‌ هایِ کنترل شده و یا از طریق فرضیه‌ هایی‌ با منطق ریاضی‌، آنها را به اثبات رساند.

در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن بیستم، دانشمند سرشناس و شاید بزرگترین روانشناس امریکایی، ویلیام جیمز^[۴]، با بکارگیری روش علمی[۵] در روانشناسی، مقوله علوم اجتماعی[۶] را برای نخستین بار در مورد روانشناسی به کار برد[۷]. در سال‌ های بین دو جنگ جهانی اول و دوم بسیاری دانشمندان حوزه ی مطالعات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و همچنین نهاد‌های دانشگاهی همین مقوله علوم اجتماعی برساخته ویلیام جیمز را برای مطالعات سیاسی، اقتصادی و جامعه شناسی مورد استفاده قرار دادند[۸].

در اوایل دهه پنجاه میلادی، آکادمی ملی علوم آمریکا^[۹] استفاده از واژه علم برای این دانش‌ ها را اشتباه اعلام کرد و پیشنهاد بکارگیری واژه ^[۱۰]Humanities را مطرح کرد[۱۱]. استفاده آکادمی علوم آمریکا از این واژه Humanities به آن دلیل بود که هومانیسم^[۱۲] (که ما در ترجمه ی تحت اللفظی اشتباه، انسان گرایی می نامیم) در معنای مدرن بمفهوم گرایش به تاریخ انسان و گرایش به تاریخ تفکر و اندیشه انتقادی بشر و برساخته‌های انسانی و انگاشت‌ های انسانی است[۱۳] که کاملا مجزا از گرایش به مطالعات و فرآیندهای علوم طبیعی و تجربی می باشند[۱۴].

برای نمونه مارکسیست هومانیسم نه به معنای مارکسیسم یا مارکسیست‌ های انسان گرا!! ) که مترجمان ناآگاه ما نوشته ا‌ند،( بلکه به مفهوم مارکسیست‌ های علاقه مند به تاریخ تحول در اندیشه انتقادی انسان انفرادی Individual مدرن ) در مقابله با وجه تفکر اشتراکی Communal نوع حکومتی شوروی( بوده است[۱۵]، و همچنین واژه ی Humanities پیشنهادی آکادمی ملی علوم آمریکا (که شاخه هایی آموزشی – از قبیل روانشناسی، اقتصاد، جامعه شناسی و غیره – مرتبط با هومانیسم را در بر می گیرد[۱۶]، و دیگربار مترجمان ایرانی بی ‌اطلاع از مباحث علمی و ناآگاه به شناخت علمی، در تکرار بدآموزی های خود، به اشتباه عمدی یا سهوی ، علوم انسانی!! ترجمه کرده ا‌ند[۱۷]) در فارسی بجز سردرگمی مضاعف برای ما ارمغانی نداشته است[۱۸]. ) لطفا به پانویس‌ ها رجوع فرمائید( [۱۹]

از سال ‌های پنجاه میلادی، دانشگاه‌ های معتبر دنیای مدرن، بمرور در حال گذار از مقوله علوم اجتماعی و تغییر نام دانشکده‌ های علوم اجتماعی به دانشکده‌ های Humanities هستند.

علم متکی‌ بر مشاهداتی تجدیدپذیر، مستقلا اثبات پذیر و متکی‌ بر دلایل، فرضیات و تدبیر‌ها و نیز متکی‌ بر آزمون‌ هایِ کنترل شده است[۲۰]. علم اغلب به نحوی بنیادین با دیگر روش ‌های شناخت متفاوت است زیرا که متکی‌ بر واقعیات و گواه‌ هایی‌ پیرامون پدیده‌ هایی فیزیکی‌ است که مستقلا اثبات پذیر هستند.^[۲۱]

هنگامیکه در حوزه‌ های علم(sciences) صحبت از تئوری یا نظریه (theory) می ‌‌شود، این بدان مفهوم است که فرضیاتی بارها مستقلا آزمون شده و تجدیدِ تولید شده اند و با شواهد به اثبات رسیده اند و می ‌‌توان هر نظریه و تئوری علمی را دیگربار و دیگربار مستقلا مورد آزمون قرار داد. برای نمونه اگر هزار‌ها بار هم ملکول آب را آزمایش کنیم، دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن حاصل می‌‌ شود. بنابراین هر تئوری و نظریه در حوزه‌ های علم با “نظریه” در “علوم” انسانی،‌ در سرشت و در آزمون و در اجرا،‌ کاملا متفاوت است[۲۲].

نظریه های “علوم” سیاسی و اقتصادی و انسانی و اجتماعی از آن جهت که قابلِ بازتولید نیستند و تواناییِ‌ تکرارپذیریِ آزمایشی‌ و استقلالِ آزمونی ندارند، علمی محسوب نمی شوند و در دنیای مدرن،‌ یعنی در این شرایط تاریخی مدرن،‌ یعنی در مدرنیته،‌ نظریه های شناختی-انتقادی و دانش های سیاسی و اجتماعی محسوب می‌‌ شوند و بخشی از Humanities به حساب می آیند[۲۳] . در سال‌ های اخیر، بدلیل ارتباط روان شناسی با روان پزشکی) که علمی محسوب می شود (و استفاده از فناوری‌ های علمی و در مواردی استفاده از روش علمی، واژه علوم اجتماعی در مورد روان شناسی مقبول شده و به بحث گذاشته شده است، البته نه در همه موارد.

امروزه علم تعریفِ ویژه و مختصِ خود را دارد[۲۴]. دو وجه مشخص از ارکان اصلی‌ تعریف امروزی علم، گواه‌ ها و شواهد تجدیدپذیر (reproducible evidence) و آزمون پذیری مستقل (independent testability) هستند که همه ی علوم طبیعی-تجربی‌ دارند. “علومِ” انسانی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی این دو رکن اصلی‌ را ندارند. در نتیجه روشِ علمی ‌برای آنها کاربردی ندارد و امروزه آنها در طبقه بندیِ علوم نمی ‌‌گنجند.

انتسابِ واژه ی علوم به آنها از طریقِ دانشمندانِ خود آن حوزه‌ هایِ دانشیِ “انسانی، جامعه شناسی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی” بوده است[۲۵] که اغلب بسیار تلاش می ‌‌کنند تا مقامی علمی‌ داشته باشند چون علم در روزگار ما “مد” شده است تا بجایی که امروز “عرفان” کوآنتومی (!) و “بودائیسم” ذرّه ای(!) هم داریم! و آقای سروش هم (در بی سوادی علمی) ادعای “مباحث علمی” می کنند[۲۶]!! اما دانشمندانِ علمی (scientists عالِمان،)‌ آن”علومِ” انسانی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را عِلم نمی ‌‌دانند و آنها را دانش و شناخت انتقادی می‌‌ خوانند. در دنیای امروز و در رسانه‌ ها یا در نوشته‌ ها هرگاه که به دانشمند علمی یا عالِم (scientist) اشاره می شود مفهومِ دانشمند “علوم” انسانی‌، یا اقتصاددان و یا جامعه شناس در ذهنی متبادر نمی‌‌ شود .

از بارز‌ترین نمادهای تظاهر به نادانی، یا تجاهل، میان روشنفکران “علوم” انسانی ما پیرامون جایزه اقتصادی ای است که هرساله آکادمی سلطنتی سوئد، هم زمان با جایزه نوبل، اعطا می کند. این جایزه، جایزه نوبل نیست. ۷۰ سال پس از مرگ آلفرد نوبل برای یادبود و گرامیداشت او توسط بانک سلطنتی سوئد براه انداخته شد و خود آکادمی سلطنتی سوئد، هرساله، در امانت داری و اعطای چنین جایزه ای، همیشه می گوید و می نویسد که: جایزه اقتصاد در تجلیل یا بزرگداشت آلفرد نوبل. اما روشنفکران بی‌ پرنسیب ما (که حتی به یاد و خاطره و خواست آلفرد نوبل هم احترام نمی گذارند، و مساله آنها مطرح کردن “مقام علمی” خود است) با بوق و کرنا در رسانه‌ های بی‌ پرنسیب تر از خودشان مدام می گویند: جایزه نوبل اقتصاد! واقعا که شرم آور است. به گفته ی قدما: شاه می بخشد، شیخ علی خان نمی بخشد. براستی ننگین است و همه این روشنفکران “علوم” انسانی‌ هم می دانند که جایزه ی نوبل اقتصاد نداریم. یعنی این جماعت بی‌ پرنسیب و رسانه‌ های بی ‌پرنسیب تر‌ از خودشان (وبسایت، تلویزیون، رادیو، “روزی نامه،” و غیره) در تجاهل و در نادیده انگاری ignorance=ignor(e)-ance استعداد عجیبی دارند، و هرگاه بخواهند با چشم بسته، همه چیز را می بینند و آنگاه که اراده کنند، گوش باز آنها هیچ چیز را نمی شنود !

بازگردم به بحث، این دانش‌ ها اگرچه) به اشتباه در ترجمه‌ های ما به فارسی( “علوم” انسانی خوانده می شوند اما بمفهوم و تعریف واقعی امروزی‌ علم (science) نیستند (اگرچه در گذشته، تا اواسط قرن بیستم میلادی، علم شمرده می‌‌ شدند. مانند پدیده ی “علوم دینی” در فارسی که امروزه تناقض در تضاد در نابهنجاری تاریخی است اما در قرون گذشته، “علم” کهن در حوزه ی دین تدریس می‌‌ شد. )

این روزها عِلم (science) از دین که اغلب “باور‌های آزمون ناپذیر” را تبدیل به “حقایقی خدشه ناپذیر” می ‌‌کند و متکی‌ بر باور و اعتقاد و ایمان است متفاوت است. “علوم” انسانی هم امروز شناخت و دانش اند (knowledge) و گاهی هم بی ‌ادبانه شبه‌ علم (pseudo-science) نیز خوانده می‌‌ شوند. با اینکه آنها، در بدآموزی، به فارسی “علوم” انسانی خوانده شده اند، امروزه اکثر دانشمندان حوزه ی علم (scientists) بر این باورند که آنها علم (science) نیستند بلکه معرفت و شناخت انتقادی و دانش اند. بهتر است که به فارسی واژه ی “علوم” را در مورد آنها در گیومه گذاشت[۲۷].

امروزه اگر در رسانه‌ ها گفته می‌‌شود عالِم یا دانشمند علمی^[۲۸]، (scientist)، هیچ احدی دچار این شبهه نیست که گویا در مورد اقتصاددان، جامعه شناس یا دانشمند “علوم” انسانی‌ صحبت می ‌‌شود. بلکه اشاره به دانشمندان حوزه ی علم (فیزیک، شیمی‌، زیست شناسی‌، علوم زمینی‌ و غیره) است[۲۹].

اکنون می پردازم به مبحث تکامُل امروز.

فرگشت یا تکامُل[۳۰] به عنوان نظریه ای علمی بدین معنی‌ است که اشکالِ زندگی‌ در طول زمان‌ هایِ بسیار بسیار دراز (چند میلیارد سال[۳۱]) از اشکالِ ساده و زمخت تر شیمیایی‌ به اشکالِ ظریف تر و پیچیده ترِ زیست شناختیِ‌ زندگی‌ تغییر پذیرفته اند[۳۲]. امروزه تکامُل واقعیتی مشاهداتی ست[۳۳] و مانندِ نظریه ی جاذبه قبول شده است[۳۴].

در واقع این نظریه مجموعه ای از نظریه هاست[۳۵]. غنی ‌ترین اسنادِ پیرامونِ تکاملِ زندگی در فسیل‌ ها و سنگواره‌ ها هستند[۳۶]. فسیل ‌ها[۳۷] اسنادِ اشکالِ مختلفِ زندگیِ‌ کهن[۳۸] را در لایه‌ های رسوبیِ[۳۹] سنگواره‌ ها^[۴۰] حفظ کرده اند[۴۱].

بیشتر فسیل ها از اندام‌ های سخت تر جانوران و گیاهان مانندِ صدف ها، استخوان ها، دندان‌ ها و یا حتی قطعاتِ چوب[۴۲] به جای مانده اند[۴۳].
فسیل‌ ها همچنین بشکل ردپاها، قالب ها، سنگواره ی حشرات در سنگ‌ های کهربایی، فضولاتِ معدنی و یا برگ‌ هایی‌ در سنگ رس ‌ها ^[۴۴] حفظ[۴۵] شده اند[۴۶].
اسنادِ سنگواره ای یا فسیلی در سنگ‌ های همه ی نقاطِ زمین یافت می ‌‌شوند[۴۷].
بخش عمده ای از موجودات بویژه آنهایی که اندام‌ هایی‌ سخت (استخوانی یا صدفی) نداشتند ردپایی^[۴۸]‌ بجای نگذاشته اند و بنابراین اسنادِ سنگواره ای کامل نیستند[۴۹].
سنگواره شناسان^[۵۰] اغلب در فرآیندِ دقیقِ جمع آوری، مطالعه و حفظِ فسیل‌ ها درگیر می‌‌ شوند[۵۱].

متقاعدکننده ‌ترین اسنادِ تکاملِ زندگی[۵۲]‌ در طولِ ۴ میلیارد سال گذشته در تغییراتِ زندگی‌ ثبت شده در سنگواره‌ ها به دست آمده است[۵۳]. بر اساسِ این اسناد تاریخِ کره ی زمین[۵۴] به چند دوره ی بسیار طولانی (بر اساس مشخصه ‌های سنگواره ای یا فسیلی[۵۵]) تقسیم شده است[۵۶]. سنگواره‌ های نخستین دوران زمین شناسی^[۵۷]‌ (پریکامبرین – آنچه کهن تر از ۵۴۳ میلیون سال است[۵۸] و به پیش از ظهورِ جانورانِ صدف دار یا استخوانی بازمی ‌‌گردد[۵۹]) اسنادِ ویژه ی زندگی‌ را در خود دارند.^[۶۰]

(نگاه کنید به پی نوشت ح)

بین حدودِ ۴ تا ۴.۵ میلیاردِ سال پیش زمین در دوره ی پایانی “بمبارانِ بزرگ[۶۱]” بسر می برده است[۶۲] که آخرین شهاب‌ ها و سنگ‌ هایِ آسمانی بزرگ[۶۳] به آن برخورد کرده اند[۶۴]. (نگاه کنید به جدول پایان همین بخش. )

دانشمندان[۶۵] در موردِ آغازِ دقیق ظهورِ زندگی‌ کماکان در جستجو هستند[۶۶] اما کهن ‌ترین سنگواره‌ ها که متعلق به ۳.۵ تا ۳.۸ میلیارد سال پیش هستند[۶۷] و در سرزمین‌ هایِ آفریقای جنوبی، گرین لند و استرالیا پیدا شده اند در خود فسیل‌ هایِ میکروسکوپی[۶۸] از موجوداتِ تک سلولی دارند[۶۹].
سنگواره‌ های بین تا ۱ تا ۵.۲ میلیاردِ سال پیش، گوناگونی سنگواره ای یا فسیلی فزاینده ای از موجوداتِ تک سلولی و چندسلولی دارند. فسیلِ رشته ‌هایی‌ از سلول ‌ها ^[۷۰] که شبیه به جلبک ‌ها^[۷۱] و خزه‌ های امروزی هستند گواهی بر پیدایش یا ظهور آتمسفری پر اکسیژن[۷۲] در حدود ۲ میلیارد سال پیش می ‌‌دهد[۷۳].
سنگواره‌ های حدودِ ۱ میلیارد سال پیش گواهی بر تغییراتی بنیادین در زندگی‌ هستند. فسیلِ سوراخ‌ های کنده شده^[۷۴] و سوله‌ های جانورانِ آب زی[۷۵] و نخستین فسیلِ ارگانیسم ‌های چند سلولی (شبیه چتر دریایی ها^[۷۶]) از این دوره پیدا شده اند[۷۷].
در پایانِ این دوره که به ۶۰۰ میلیون سال پیش بازمی‌‌ گردد با وفورِ فسیل‌ های جانورانِ دریایی چندسلولی روبرو هستیم.[۷۸]

در دوره ی دوم که عصرِ پالئوزوئیک یا دیرین زیوی^[۷۹] نامیده شده است و میان حدودِ ۲۴۸ تا ۵۴۳ میلیون سال پیش برمی ‌‌گردد با تنوعِ بی شمارِ فسیل‌ های موجوداتِ صدفی و گیاهان روبرو هستیم.[۸۰] (نگاه کنید به جدول پایان همین بخش. )

ظهورِ متنوع و بی شمارِ جانوران که در فسیل‌ های حدودِ ۵۴۳ میلیون سال پیش درج شده اند را “انفجارِ کامبریان^[۸۱]” می‌‌ نامند[۸۲]. در این دوره نخستین جانوران با پوسته ‌هایی‌ از کربناتِ کلسیوم^[۸۳] به چشم می ‌‌خورند[۸۴].
در بخشِ دومِ دورانِ پالئوزوئیک یا دیرین زیوی که دوره ی اردوویشین^[۸۵] نامیده شده[۸۶] و در میان ۴۴۳ تا ۴۹۰ میلیون سال پیش است[۸۷]، فرماسیون‌ های )شکل بندی های( بسیار زیادی از آب سنگ‌ هایِ آهکی^[۸۸] و فسیل ‌های[۸۹] بسیاری از موجوداتِ دریایی داریم[۹۰].
در بخشِ سومِ دوران دیرین زیوی که سیلوریان^[۹۱] نامیده شده [۹۲]و میان ۴۱۷ تا ۴۴۳ میلیون سال پیش دوره بندی شده است، با فسیلِ نخستین گیاهانِ خاکی یا ساکن خشکی[۹۳]، نخستین حشرات و فراوانی بسیاری از جانورانِ دریایی روبرو می‌‌ شویم[۹۴].
در دوره ی دِوونیان^[۹۵] که میانِ ۳۵۴ تا ۴۱۷ میلیون سالِ پیش است[۹۶]، گیاهان دانه ای[۹۷] و دوزیست ‌ها (نخستین مهره دارانِ خاکی یا ساکنین خشکی) ظاهر می ‌‌شوند[۹۸].
در بخشِ پنجم آن دوران که کربنیفر[۹۹] (ذغال زا^[۱۰۰]) خوانده شده[۱۰۱] و میان ۲۹۰ تا ۳۵۴ میلیون سالِ پیش است، فسیلِ نخستین حشراتِ بالدار، نخستین خزندگان و مجموعه ای از گیاه‌ های خاکی یا ساکن خشکی (که بوجود آورنده ی لایه‌ های ذغالی زمین بوده اند) پیداشده اند[۱۰۲].
در بخشِ پایانی این دوران[۱۰۳] که دوره ی پِرمیان^[۱۰۴] خوانده شده و حدودا میانِ ۲۴۸ تا ۲۹۰ میلیون سالِ پیش است[۱۰۵]، با ظهورِ نخستین مهره دارانِ پستاندار و همچنین با پیدایش تعدادِ بی‌ شماری از موجوداتِ خاکی و دریایی روبرو هستیم.
در همه جای کره ی زمین که سنگواره‌ های دورانِ دیرین زیوی یا پالئوزوئیک^[۱۰۶] یافت شده اند، همین ترتیبِ دوره ‌های زمین شناختی‌ و همین ردیفِ انواعِ فسیل ‌ها یافت شده اند که ترتیبی منطقی‌ از فسیل‌ های موجوداتی ساده به موجوداتِ پیچیده را دارند[۱۰۷].
فسیل‌ های دوران‌ های جدیدتر نیز هرگز با فسیل‌ های دوران‌ های پیش از خود، نه درهم شده و نه در هیچ جای کره ی زمین پیداشده اند. یعنی‌ در هیچ کجای کره ی زمین، برای نمونه، فسیل‌ های دوران مثلا دوونیان (گیاهان دانه ای و جانوران دوزیستی‌) از نظر قدمتی با فسیل‌ هایی‌ از دوران دیگر مخلوط و درهم نیستند. بلکه بر عکس فسیل‌ های متعلق به یک دوره (برای نمونه نخستین حشرات بالدار دوران کربنیفر) در همه جای کره ی زمین متعلق به یک دوران و (علیرغم گوناگونی شان) یکسان هستند. یعنی‌ ما فسیل حشره ی بالدار دوران کربنیفر را در هیچ کجای دنیا در مثلا سنگواره ای یا فسیلی از دوران سیلوریان نیافته ایم.[۱۰۸] (لطفا رجوع کنید به پی نوشت ط)

دورانِ میانه ی زمین شناختی^[۱۰۹]‌ که آن را دورانِ میان زیوی[۱۱۰] یا مزوزوئیک می ‌‌خوانند[۱۱۱] حدودا میان ۶۵ تا ۲۴۸ میلیون سالِ پیش را دربرمی‌‌ گیرد و با انقراضِ غیرقابل توضیح بیش از ۹۰ درصد همه ی گونه‌ ها آغاز می ‌‌شود. (نگاه کنید به جدول پایان همین بخش. )

انقراضِ دستجمعی اکثرِ گونه‌ ها در آغازِ دوران میان زیوی یا مزوزوئیک فرصت ‌های رشدی را برای باقیمانده ی گیاهان و جانوران فراهم کرد[۱۱۲].
دوره ی نخستِ دورانِ میانه را که حدودا میان ۲۰۶ تا ۲۴۸ میلیون سالِ پیش است دوره ی تِریاسیک^[۱۱۳] می‌‌ خوانند و در آن پیدایش فسیل ‌هایِ نخستین پستاندار‌هایِ واقعی‌، نخستین سوسک ها و اولین دایناسورها[۱۱۴] به چشم می ‌‌خورند[۱۱۵]. در این دوره‌ رشدِ انواعِ دایناسور‌ها بسیار مشهود است.
دوره ی جورآسیک^[۱۱۶] که میان ۱۴۴ تا ۲۰۶ میلیون سالِ پیش است[۱۱۷] عصرِ اوجِ دایناسور‌ها و دوره ی غلبه ی آنها بر زمین، هوا و دریاهاست[۱۱۸]. در این دوره‌ با ظهورِ فسیل ‌های نخستین پرنده‌ ها نیز روبروییم[۱۱۹].
نخستین فسیل‌ های گیاهانِ گلدار در دوره ی کِرِتاسِه‌^[۱۲۰] که میانِ ۶۵ تا ۱۴۴ میلیون سالِ پیش[۱۲۱] است ظاهر شده اند[۱۲۲].
فسیل‌ های این دوران‌ ها هم هرگز با فسیل‌ های دوران‌ های پیش از خود، نه درهم شده بوده و نه در هیچ جای کره ی زمین پیداشده اند. یعنی‌ در هیچ کجای کره ی زمین، برای نمونه فسیل‌ های مثلا دوره ی تِریاسیک (نخستین پستاندار‌هایِ واقعی‌ و نخستین سوسک ها‌) از نظر قدمتی با فسیل‌ هایی‌ از دوران دیگر مخلوط و درهم نیستند[۱۲۳].

دورانِ نو زمین شناسی‌ که دوران نوزیوی یا سِنوزوئیک^[۱۲۴] خوانده می ‌‌شود[۱۲۵] از ۶۵ میلیون سالِ پیش تا امروز را دربرمی‌‌ گیرد. این دوران با انقراضِ بیش از۹۰ درصد تا ۹۵ درصدِ موجودات روی زمین و همه ی دایناسورها[۱۲۶] آغاز می ‌‌شود[۱۲۷]. (نگاه کنید به جدول پایان همین بخش.)

شواهدِ ژیوفیزیکی^[۱۲۸] و اسنادِ زمین شناختی‌ امروزی نشان می ‌‌دهد[۱۲۹] که برخوردِ سنگ شهابی به قطرِ ۱۰ کیلومتر به کره ی زمین در منطقه یِ “شبه جزیره ی‌ یوکاتان^[۱۳۰]” در کشورِ مکزیکِ کنونی باعثِ انقراضِ همگانی[۱۳۱] موجودات بوده است[۱۳۲].
در دوره ای که ترشیری یا دوره ی سوم^[۱۳۳] خوانده می‌‌ شود و میان ۶۵ میلیون سالِ پیش تا ۱.۸ میلیون سالِ پیش را شامل می شود پیدایش فرصت طلبانه ی پستاندارانی گوناگون بر روی زمین، پرندگانی متنوع و جانورانِ دریایی استخوان دار را شاهدیم. در این دوره همچنین با فراوانی چشمگیر پیدایش انواعِ گیاهانِ گلدار^[۱۳۴] روبرو هستیم.
دوره ی بعدی که کواترنر[۱۳۵] یا دوره ی چهارم^[۱۳۶] خوانده شده و از ۱.۸ میلیون سالِ پیش تا کنون ادامه دارد، “عصر یخِ” مدرن نیز خوانده ‌‌شده[۱۳۷] که با پیش روی و پس رویِ^[۱۳۸] کلاهک‌ های یخی و کوه‌ هایِ شناورِ یخ بر رویِ زمین همراه بوده است[۱۳۹].
گونه ی “هومو^[۱۴۰]” که انسان از آن تکامل یافته است[۱۴۱] در این عصر پا به عرصه ی هستی‌ گذارده است[۱۴۲].
انسانِ مدرن که از شاخه ی “هوموساپین^[۱۴۳]” است در حدود ۲۵۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰۰ سال پیش پدیدار شده است و در حدود ۱۳۵۰۰۰ سال پیش با نخستین موجود به شکل امروزی انسان روبرو هستیم.

با مشاهده ی ارگانیسم‌ هایِ منفرد در ابعادِ زمانی ‌ای کوتاه تر شواهدِ تکامل در ابعادی ظریف تر هم مشهود هستند.

مطالعاتِ موردی پیرامون نسل پس از نسل پرندگانی در نزدیکی‌ شهرِ سن پطرزبورگِ روسیه و پژوهش ‌هایِ اخیر در فسیل‌ ها پیرامون تغییراتِ تکاملی نسل پس از نسل نهنگ‌ ها در آمریکا نمونه‌ های به روزتر و جدیدتر آن اسناد و شواهد هستند[۱۴۴].
نظریه ی تکامل امروزه نظریه ای کاملا تثبیت شده است که از طریقِ آزمون‌ های دوره پس از دوره ی سنگواره ای به گواه رسیده است[۱۴۵].
اسنادِ سنگواره ای در همه ی موارد کامل نیستند اما هر روز در دورترین نقاط جهان کشفِ فسیل ‌ها به کامل کردنِ شواهد یاری می‌‌ دهد.[۱۴۶]

——————————————–

[۱]

https://www.linkedin.com/in/raymond-rakhshani-16628a5/detail/recent-activity/shares/

[۲]

چاپ و انتشار این مقالات و فایل‌ های صوتی بدون ذکر نام نویسنده (ر. رخشانی) و مرجع، و هرگونه استفاده برای مقاصد خصوصی و اهداف انتفاعی بدون گرفتن مجوز از نویسنده اکیدا غیر قانونی است.

[۳]

Social Sciences

[۴]

William James

James, William. The Principles of Psychology. Volumes 1 and 2. Createspace Independent Publishing Platform, A Division of Amazon, 2017 (Originally appeared in 1890.)

[۵]

Scientific method

[۶]

James, William. Writings 1902-1920: The Varieties of Religious Experience/ Pragmatism / A Pluralistic Universe/ The Meaning of Truth/ Some Problems of Philosophy/ Essays. Library of America, 1988.

[۷]

البته کارل مارکس، امیل دورک‌هایم و ماکس وبر هم در نوشته ‌های خود به مقوله علوم اجتماعی استناد کرده بودند، اما این مقوله هرگز در زمان آنها به حوزه آکادمیک منتقل نشده بود، و پس از پرفسور جیمز در حوزه آکادمیک مطرح گردید. البته به مفهومی ریشه این مطالعات را می توان به انقلاب صنعتی و به انقلاب فرانسه مرتبط دانست.

Josephson-Storm, Jason, A. The Myth of Disenchantment: Magic, Modernity, and the Birth of Human Sciences. University of Chicago Press, 2017.

[۸]

Shumway, David, R. Creating American Civilization: A Genealogy of American Literature as an Academic Discipline. University of Minnesota Press, 1993.

[۹]

National Academy of Sciences

[۱۰]

Humanities: The branches of learning (as sociology, economy, philosophy, law, psychology, languages, etc.) that investigates human constructs and human concerns as opposed to natural scientific processes (as physics, biology or chemistry.) Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary, 2012

[۱۱]

Northrop, F. S. C. The Logic of the Sciences and the Humanities. Ox Bow Printers, 1983.

[۱۲]

Humanism – a) Devotion to the humanities and the history of humanity’s literary culture, b) The revival of classical letters (philosophical or literary) and individualistic and critical thought and spirit, and emphasis on secular concerns characteristic of the Renaissance.

Noebel, David, A. Understanding the Times. Summit Publications, 1995.

[۱۳]

یعنی در واقع هر آنچه میراث فلسفی، تفکری و انگاشتی بشر نامیده شده است.

[۱۴]

Heidegger, Martin. What is Called Thinking? Harper Perennial Modern Thought Series. Harper Perennial, 1976.

[۱۵]

Sperling, Joshua. A Writer of Our Time: The Life and Work of John Berger. Verso, 2018.

[۱۶]

[۱۷]

از جمله مترجمان بدآموز و بی ‌اطلاع از مباحث علمی، آقای داریوش آشوری هستند که به عمد (و نه به سهو) و مرتبا به مقوله ی اشتباه “علوم انسانی” اصرار می ورزند، زیرا که خود در ترجمه ی اشتباه این مقوله Humanities سهیم بوده ا‌ند تا برای مثال، در خودشیفتگی، مقامی علمی‌ داشته باشند.

[۱۸]

ما روشنفکران ایرانی هم (دوستی می گفت تاریک اندیشان ایرانی از روشنفکران دقیق تر است( که اغلب دهه‌ ها از تفکر مدرن عقب هستیم، و اکثر ما نه به نحوی ریشه ای چیزی را می آموزیم و نه به تاریخ تحول در اندیشه مدرن آگاه هستیم، و خود هم بیش از دویست سال هست که در تفکر مدرن، اغلب در هیچ حوزه ای، ادای سهمی نداشته ایم و صد البته در ادعا به فرهنگ غنی و خودشیفتگی و بدآموزی، سرآمد روزگار هستیم.

من امروز، متاسفانه با مطالعه پیرامون ادای سهم ۲۰۰ ساله ی ما در فرهنگ و تمدن مدرن، فکر می کنم که ما روشنفکران ایرانی ، در اکثر موارد، از واپسگرا‌ترین اندیشمندان دنیای امروز هستیم، البته اغلب از دیدگاه ادای سهم سرانه ما که کمی بیش از ۱.۱ درصد جمعیت دنیا هستیم و نزدیک به ۸۰ درصد باسواد.

حتی متاسفانه به جرات می توان نتیجه گرفت که آخوندیسم به مثابه سمبل تجاهل و ارتجاع و واپسگرایی در ایران امروز، در اغلب موارد، میانگین و برآیندی از همین سطح اندیشمندی پرمدعا ولی غیرمولد روشنفکران (بویژه “علوم” انسانی) ماست. در واقع آنچه ما نادانی یا جهالت می نامیم و در انگلیسی هم ignorance هست، ریشه در تظاهر به نادانی، تظاهر به خواب و نادیده انگاری دارد. در واقع تجاهل است. در انگلیسی هم ریشه واژه در فعل ignore می باشد و همین منش و کردار و رفتار تجاهل یا نادیده انگاری (که اغلب به بخل و حسادت تبدیل شده است) در اغلب دانشمندان “علوم” انسانی ما بسیار بارز است، و از مطرح کردن کارهای درست “دیگری” و “دیگری” ابا دارند (مگر اعضای محفل خودی.) کارهای “دیگری” را تمجید نمی کنند و نادیده می انگارند. تجاهل intentionally ignore می کنند.

دانشمندان علمی داخل کشور ما هم که اشاره کردم در ۲۰۰ سال گذشته، ادای سهمی اغلب نزدیک به صفر به علم و فن آوری دنیای مدرن داشته ا‌ند.

یعنی هم اکنون اگر فرهنگ یا دایره المعارفی از دست آورد‌های بشری ۲۰۰ ساله فراهم آوریم، در اکثر موارد، سهم اندیشمندان ما تحقیقا صفر است. تمام ایرانی ‌های اندیشمند در دو قرن اخیر به اندازه یک سال از کار و عمر علمی یک دانشمند علمی غربی (اینشتین، ماکسول، غیره) یا کار و عمر اندیشمندی یک متفکر “علوم” انسانی غربی (چامسکی، جان برگر، مارتین هایدگر، و غیره،) سهمی به دنیای مدرن ، یعنی به شرایط تاریخی مدرن، یعنی به مدرنیته، عرضه نکرده ا‌ند.

شیفتگی اغلب بی‌ مطالعه، و چسبیدن گذشته گرای بی‌ حد و حصر، و قمپز دادن ما به فردوسی، مولوی، حافظ، سعدی و دیگر بزرگان ادبی گذشته، به این دلیل است که پس از آن بزرگان، هیچ ادای سهمی برای جامعه انسانی نداشته ایم. ادعا‌ها و مدارک تحصیلی طبق طبق….

[۱۹]

اغلب، شاخصه‌ ها و نشانه‌ های خودشیفتگی را در روان پزشکی در چنین مشخصاتی ذکر کرده ا‌ند: خودبزرگ بینی افراطی و احساس شدید مهم بودن، خیالبافی در مورد موفقیت ادای سهم خویش، باور به منحصر به فرد بودن، نیاز شدید به تحسین دیگران، حق به جانب بودن، نادیده انگاری ignore کارهای “دیگری،” بخل و حسادت، و بالاخره رفتار متکبرانه و از بالا به پایین.

[۲۰]

Gerber, Alan, S. and Green, Donald, P. Field Experiments: Design, Analysis, and Interpretation. W. W. Norton & Company, 2012.

[۲۱]

Trefil, J.S. and Hazen, R.M. The Sciences, An Integrated Approach, 2nd Edition. New York: Wiley, 1997.

[۲۲]

لطفا رجوع کنید به فایل ‌های صوتی و مقالات ۱ و ۲ پیرامون علم و روش علمی در همین سلسله از مقالات “سرشت علم.”

[۲۳]

به مفهومی می توان بیان کرد که این دانش‌ ها به فلسفه نزدیک تر هستند تا به علم.

[۲۴]

امروزه رشته بندی ‌های مدرن به سه حوزه ی فلسفه، علم، و هنر، و هریک با رشته بندی ‌های درونی خود تقسیم شده ا‌ند که در یکی از فایل‌ های صوتی “سرشت علم” به تفصیل در مورد هر یک و کارکردشان توضیحات لازم را دادم.

[۲۵]

در ایران هم که مترجمان از نظر علمی اغلب بی‌ سواد ما ملغمه ای، آش شله قلمکاری، به نام “علوم انسانی” ساختند که گریبانگیر اندیشه هر ایرانی جستجوگر شده است. البته به گفته ی قدما: “به شتره گفتند گردن ات کجه، گفت کجام راسته. “

[۲۶]

Rakhshani, R. Confoundedness: The Struggles of a Civil Movement. Createspace Publishers, a Division of Amazon Digital Services, LLC., Charleston, South Carolins, 2009.

[۲۷]

اگرچه هنوز هم مقوله علوم اجتماعی مورد استفاده هست، لیکن این مقوله تنها توسط بخشی از دانشمندان همان حوزه‌ ها استفاده می شود و بس.

[۲۸]

متاسفانه ما در ایران، حتی به روحانیون دینی و یا به فقها هم می گوییم علما و هر روزه در خرافات حکومتی، از دنیای مدرن و از علم فاصله می گیریم .

[۲۹]

جایزه اقتصاد برای تجلیل از آلفرد نوبل (و نه جایزه نوبل) امسال، ۲۰۱۹، به سه اقتصاد دانی داده شد که برای نخستین بار رویکردی علمی (روشی متکی با اسناد و شواهد) را در پژوهش‌ های خود پیرامون کاهش فقر انجام دادند.

[۳۰]

Rogers, Alan. R. The Evidence for Evolution. University of Chicago Press, 2011.

[۳۱]

Rajarethinam, Emmanuel. Roots of Evolution: Big Bang, Abiogenesis, Self-Intelligibility and Social Set-up: Underlying Links and Patterns. Independently Published, 2017.

[۳۲]

Rakhshani, Raymond. Origins of Modernity. Even Development in the Evolution of Science and Technology. South Carolina: CreateSpace, A Division of Amazon Publishing, 2011.

[۳۳]

Deamer, D.W. and Fleischaker, G.R. Origin of Life: The Central Concepts. Boston, MA: Jones and Bartlett, 1994.

[۳۴]

Ferrie, Chris. ABCs of Science. Sourcebooks Explore, 2017.

[۳۵]

Teicher, Bernhard. R. Parallel Developments: Geophysical/ Paleontological Timeline from Big Bang to 3000 BC. BIOCOMM Press, 2016.

[۳۶]

Dawkins, Richard. The Greatest Show on Earth: The Evidence for Evolution. Free Press, 2009

[۳۷]

Switek, Brian. Written in Stone: Evolution, the Fossil Record, and Our Place in Nature. Bellevue Literary Press, 2010.

[۳۸]

Marshak, Stephen. Earth: Portrait of a Planet. W. W. Norton & Company, 2015.

[۳۹]

Tucker, Maurice, E. Sedimentary Rocks in the Field: A Practical Guide. Wiley, 2011.

[۴۰]

sedimentary layers

[۴۱]

Von Kronendonk, Martin, J. and Benette, Vickie, and Hoffman, Ellis. Earth’s Oldest Rocks. Elsevier, 2018.

[۴۲]

Benton, Michael, and Harper, David, A. T. Introduction to Paleobiology and the Fossil Record. Wiley- Blackwell, 2009.

[۴۳]

Moss, Stephen, and Attenborough, David. Planet Earth II: A New World Revealed. BBC Books, 2017.

[۴۴]

shales

[۴۵]

Ulmer-Scholle, Dana, S. and Scholle, Peter, A. and Schieber, Juergen, and Raine, Robert, J. A Color Guide to Petrography of Sandstones. American Association of Petroleum Geologists, 2015.

[۴۶]

Macfarlane, Robert. Underland: A Deep Time Journey. W. W. Norton & Company, 2019.

[۴۷]

Badro, James, and Walter, Michael, J. The Early Earth: Accretion and Differentiation. American Geophysical Union, 2015.

[۴۸]

trace

[۴۹]

Pettiford, Rebecca. The Rock Cycle. Jump! Inc., 2018.

[۵۰]

paleontologists

[۵۱]

Press, F. and Siever, R. Understanding Earth, 2^nd Edition. New York: Freeman, 1997.

[۵۲]

Synge, Ann, and Oparin, Aleksandr Ivanovic. The Origin of Life on Earth. Andesite Press, 2017.

[۵۳]

Moser, Desmond. E. and Corfu, Fernando. Microstructural Geochronology: Planetary Records Down to Atom Scale. American Geophysical Union, 2017.

[۵۴]

Martin, Ronald, E. Earth’s Evolving Systems: The History of Planet Earth. Jones & Bartlett Learning, 2016.

[۵۵]

Lowry, William. Geophysics: A Very Short Introduction. Oxford University Press, Oxford, 2018.

[۵۶]

Teicher, Bernhard, R. Parallel Developments: A Geophysical/ Paleontological Timeline from Big Bang to 3000 BC. BioComm Press, 2016.

[۵۷]

precambrian

[۵۸]

Ge, Sun. The Fossil Record of 3 Billion Years in Liaoning, China. Shanghai Scientific and Technological Education Publishing House, 2009.

[۵۹]

Harper, Christopher, T. Radiometric Dating of Rocks and Minerals. Dowden, Hutchinson & Ross, 1973.

[۶۰]

Rudwick, M. The Meaning of Fossils, 2^nd Edition. Chicago, IL: University of Chicago Press, 1976.

[۶۱]

Livingstone, Ian, and Warren, Andrew. Aeolian Geomorphology: A New Introduction. Wiley-Blackwell, 2019.

[۶۲]

Peebles, Phillip James Edwin. Principles of Physical Cosmology. Princeton University Press, 1993.

[۶۳]

Wegener, Alfred. The Origin of Continents and Oceans. Dover Publications, 2011.

[۶۴]

Dawkins, Richard. Science in the Soul. Penguin Random House Publishers, 2017.

[۶۵]

Nance, Damian, and Murphy, Brendan. Physical Geology Today. Oxford University Press, 2015.

[۶۶]

Peebles, P. James, E. and Lyman, Page, Jr. A. and Patridge, Bruce, R. Finding the Big Bang. Cambridge University Press, 2009.

[۶۷]

Shaw, George, H. Earth’s Early Atmosphere and Oceans, and the Origin of Life. Springer, 2015.

[۶۸]

Seibold, Eugene, and Berger, Wolfgang. The Sea Floor: An Introduction to Marine Geology. Springer, 2017.

[۶۹]

Lowry, William. Geophysics: A Very Short Introduction. Oxford University Press, Oxford, 2018.

[۷۰]

strands of cells

[۷۱]

Algae and moss indicating the beginning of an oxugen-rich atmosphere

[۷۲]

Jacobson, Michael, and Charleson, Robert, J. and Rodhe, Henning, and Orians, Gordon, H. Earth System Science, Volume 72: From Biogeochemical Cycles to Global Changes. Academic Press, 2000.

[۷۳]

Tucker, Maurice, E. Sedimentary Rocks in the Field: A Practical Guide. Wiley, 2011.

[۷۴]

burrows

[۷۵]

Heezen, Bruce, C. and Ewing, Mary, and Heezen, Maurice. The Floors of the Ocean: The North Atlantic. The Geological Society of America, 2009.

[۷۶]

jellyfish-like

[۷۷]

Ulmer-Scholle, Dana, S. and Scholle, Peter, A. and Schieber, Juergen, and Raine, Robert, J. A Color Guide to Petrography of Sandstones. American Association of Petroleum Geologists, 2015.

[۷۸]

Fedonkin, Mikhail, A. and Gehling, James, G. and Grey, Kathleen, and Narbonne, Guy, M. and et al. The Rise of Animals: Evolution, and Diversification of the Kingdom of Animalia. Johns Hopkins University Press, 2008.

[۷۹]

paleozoic

[۸۰]

Erwin, Douglas, and Valentine, James. The Cambrian explosion: The Construction of Animal Biodiversity. W. H. Freeman, 2013.

[۸۱]

cambrian explosion

[۸۲]

Xian-Guang, Hou, and Siveter, David, J. and Siveter, Derek, J. and Aldridge, Richard, J. and Pei-Yun, Cong, et al. The Cambrian Fossils of Cheng-Jiang, China: The Flowering of Early Animal Life. Wiley-Blackwell, Second Edition, 2017.

[۸۳]

calcium carbonate shells

[۸۴]

Parker, Philip, M. The 2020-2025 World Outlook for Precipitated Calcium Carbonate. ICON Group International, Inc., 2019.

[۸۵]

ordovician period

[۸۶]

Holland, Steven, M. and Davis, Richard Arnold, and Meyer, David, L. A Sea Without Fish: Life in the Ordovician Sea of the Cincinnati Region. Indiana University Press, 2009.

[۸۷]

Bjornerud, Marcia. Reading the Rocks: Autobiography of the Earth. Basic Books, 2006.

[۸۸]

limestone reef formations

[۸۹]

Shinn, Eugene, A. and Lidz, Barbara, H. Geology of the Florida Keys. University Press of Florida, 2018.

[۹۰]

Allen, Nancy Kelly, and Zumbusch, Amelie Von. Limestone and other Sedimentary Rocks. (Rock it!) Powerkids Publishers, 2009.

[۹۱]

silurian period

[۹۲]

Agassiz, Louis. Geological Sketches. Palala Press, 2016.

[۹۳]

Bigsby, John Jeremiah. Thesaurus Siluricus: The Flora and Fauna of the Silurian Period. Palala Press, 2016.

[۹۴]

Miodownik, Mark, and Scarlett, Sarah. Stuff Matters: Exploring the Marvelous Materials that Shape our Man-Made World. Mariner Books, 2015.

[۹۵]

devonian period

[۹۶]

Clack, Jennifer, A. Gaining Ground, Second Edition: The Origin and Evolution of Tetrapods (Life of the Past.) Indiana University Press, 2012.

[۹۷]

Dawson, John William. On the Flora of the Devonian Period in North-Eastern America. British Library, Historical Print Editions, 2011.

[۹۸]

Livingston, Ian, and Warren, Andrew. Aeolian Geomorphology: A New Introduction. Wiley- Blackwell, 2019.

[۹۹]

Bigsby, John Jeremiah. The Flora and Fauna of the Devonian and Carboniferous Period: The Genera and Species Arranged in Tabular Form, Showing their Horizon and Recurrences. Forgotten Books, 2018.

[۱۰۰]

carboniferous

[۱۰۱]

McGhee, Jr. George. Carboniferous Giants and Mass Extinction: The Late Paleozoic Ice Age World. Columbia University Press, 2018.

[۱۰۲]

Hazen, Robert, M. and Dixon, Walter, and LLC Gildan Media. The Story of Earth: The First 4.5 Billion Years, from Stardust to Living Planet. Gildan Media LLC, 2012.

[۱۰۳]

Sen, Sanit. The Permian Period: The Permian Period of the Palezoic Era – ۲۹۹ to 251 Million Years Ago. Amazon Digital Services LLC., 2014.

[۱۰۴]

permian period

[۱۰۵]

Steyer, Sebastien, and Beneteau, Alain, and Spence, Chris. Earth before the Dinosaurs (life of the Past.) Indiana University Press, 2012.

[۱۰۶]

paleozoic

[۱۰۷]

Ward, Peter, and Kirschwink, Joe. A New History of Life: The Radical New Discoveries about the Origin and Evolution of Life on Earth. Bloomsbury Press, 2016.

[۱۰۸]

Miller, Tyler, G. and Spoolman, Scott. Environmental Science. Brooks Cole, 2018.

[۱۰۹]

mesozoic

[۱۱۰]

Rafferty, John, P. The Mesozoic Era: Age of Dinosaurs (Geologic History of Earth.) Rosen Education Service, 2010.

[۱۱۱]

National Geographic. National Geographic Magazine When Dinosaurs Ruled. Time Inc., 2014.

[۱۱۲]

Chen, Pei-Ji, and Wang, Yuan, and Wang, Yuan-Qing. The Jehol fossils: The Emergence of Feathered Dinosaurs, Beaked Birds and Flowering Plants. Academic Press, 2011.

[۱۱۳]

triassic

[۱۱۴]

Charles River Editors. The Triassic Period: The History and the Legacy of the Geologic Era that Witnessed the Rise of Dinosaurs. Independently Published, 2019.

[۱۱۵]

Willoghby, James. Dinosaurs of the Triassic Period. Independently Published, Amazon Digital Services, LLC., 2019.

[۱۱۶]

jurassic

[۱۱۷]

Stinchcomb, Bruce, L. Mesozoic Fossils I: Triassic & Jurassic Periods. Schiffer Publishers Ltd., 2008.

[۱۱۸]

Willoghby, James. Dinosaurs of the Jurassic Period (Dinosaur Edition.) Independently Published, Amazon Digital Services, LLC., 2014.

[۱۱۹]

Loxton, Daniel. Evolution: How We and All Living Things Came to Be. Kids Can Press, 2010.

[۱۲۰]

cretaceous

[۱۲۱]

Pell, Cody, and Marrello, Angelia. Dinosaurs of the Cretaceous Period: The Life and Times of the Giant Reptiles. Independently Published, Amazon Digital Services, LLC., 2019.

[۱۲۲]

Tegethoff, Wolfgang, F. and Rohleder, J. and Kroker, E. Calcium Carbonate: From the Cretaceous Period into the 21st Century. Birkhaeuser, 2002.

[۱۲۳]

Switek, Brian. Written in Stone: Evolution, the Fossil Record, and Our Place in Nature. Bellevue Literary Press, 2010.

[۱۲۴]

cenozoic

[۱۲۵]

Rafferty, John, P. The Cenozoic Era: Age of Mammals (Geologic History of the Earth.) Rosen Education Service, 2010.

[۱۲۶]

Lacovara, Kenneth. Why Dinosaurs Matter (TED Books.) Simon & Schuster Books, 2017.

[۱۲۷]

Pearson, Ronald George. Animals and Plants of the Cenozoic Era: Some Aspects of the Faunal and Floral History of the Last 60 Million Years. Butterworths, 1964.

[۱۲۸]

geophysical

[۱۲۹]

Benton, Michael, J. Dinosaurs Rediscovered: The Scientific Revolution in Paleontology. Thames & Hudson, 2019.

[۱۳۰]

Yucatan Peninsula

[۱۳۱]

Naish, Darren, and Barrette, Paul. Dinosaurs: How They Lived and Evolved. Smithsonian Books, 2016.

[۱۳۲]

Brusatte, Steve. The Rise and Fall of the Dinosaurs: A New History of the Lost World. Harper Audio, 2018.

[۱۳۳]

tertiary period

[۱۳۴]

flowering plants

[۱۳۵]

Bradley, Raymond, S. Paleoclimatology: Reconstructing Climates of the Quaternary. Academic Press, Third Edition, 2014.

[۱۳۶]

quaternary period

[۱۳۷]

Hayes Wright, Henry, W. and Frederick, D. International Science Library Classics – Man and the Glacial Period with an Appendix on Tertiary Man. H. L. Fowle Publishers, 1892.

[۱۳۸]

Advances and retreats

[۱۳۹]

Bosworth, Thomas Owen. Geology of the Tertiary and Quaternary Periods in the North-West Part of Peru. Arkose Press, 2015.

[۱۴۰]

homo

[۱۴۱]

Le Gros Clark, Sir Wilfred Edward, and Campbell, Bernard. G. Fossil Evidence of Human Evolution: Introduction to the Study of Paleontology. University of Chicago Press, 1979.

[۱۴۲]

Harari, Yuval Noah. Sapiens: A Brief History of Humankind. Harper Audio, 2017.

[۱۴۳]

homo sapiens

[۱۴۴]

Mayr, Gerald. Avian Evolution: The Fossil Record of Birds and its Paleobiological Significance. Wiley – Blackwell, 2016.

[۱۴۵]

Benton, Michael, J. and Harper, David, A. T. Introduction to Paleobiology and the Fossil Records. Wiley – Blackwell, 2009.

[۱۴۶]

Sepkoski, David. Rereading the Fossil Record: The Growth of Paleobiology as an Evolutionary Discipline. University of Chicago Press, 2012.

———————-

ر. رخشانی[۱]

«توحشِ نکبتی تباه»

اندک پَرتُوی وزین

قلمرویی سیاه را

با تاب می برد.

هر شامگاه بر بام ها

آهنگِ خوشنامِ روشنی

نعره‌ هایِ “روزی نامه ای[۲]” بدنام را می برد.

آوایِ خنده ها

با پروازِ باد

اوراقی عبوس و ناکام را می برد.

زلالِ یاد‌هایِ بی نشان

در راستی‌

کُدورتِ دشنام را می برد.

تلالو سپیدِ جنبشی جوان

در آغازِ راه

تابوتِ عجوزه گانی سیاه را می برد.

لبخندِ آرامش و «راستی‌ و آشتی»^[۳]

توحشِ نکبتی تباه را می برد.

——————————————

ابعاد زمانی‌ زمین شناسی‌

از ۱.۸ میلیون سال پیش تا کنون	Holocene Pleistocene	دوره ی چهارم	دوران نو
۶۵ میلیون سال تا ۱.۸ میلیون سال پیش	Pliocene, Miocene, Oligocene, Eocene, Paleocene	دوره ی سوم	دوران نو
۱۴۴ تا ۶۵ میلیون	cretaceous	دوره ی کرتاسه	دوران میانه
۲۰۶ تا ۱۴۴ میلیون	Jurassic	دوره ی جوراسیک	دوران میانه
۲۴۸ تا ۲۰۶ میلیون	Triassic	دوره ی تریاسیک	دوران میانه
۲۹۰ تا ۲۴۸ میلیون	Permian	دوره ی پرمیان	دوران دیرین زیوی
۳۵۴ تا ۲۹۰ میلیون	Pennsylvanian, Mississipian, Carboniferous	دوره ی کربنیفر	دوران دیرین زیوی
۴۱۷ تا ۳۵۴ میلیون	Devonian	دوره ی دوونیان	دوران دیرین زیوی
۴۴۳ تا ۴۱۷ میلیون	Silurian	دوره ی سیلوریان	دوران دیرین زیوی
۴۹۰ تا ۴۴۳ میلیون	Ordovician	دوره ی اردوویشین	دوران دیرین زیوی
۵۴۳ تا ۴۹۰ میلیون	Cambrian Explosion	انفجار کامبریانی	دوران دیرین زیوی
۲.۵ میلیارد تا ۵۴۳ میلیون سال پیش	Pre Cambrian	دوره ی پیشا کامبریانی	نخستین دوران
۴.۶ میلیارد تا ۲.۵ میلیارد سال پیش		دوره ی کهن	نخستین دوران

پی نوشت ط

نیم عمر‌ها و دیگر “ابزار‌های (ساعت های) فنی” تاریخ گذاری یا عمرسنجی

ISOTOPE DECAY	TIME
Muon decay, from our frame of reference	۱۰^-۶ seconds
Muon decay, from its own fast-moving frame of reference	۱۰^-۴ seconds
Free neutron → ۱ proton, 1 electron, and 1 antineutrino	۱۰٫۳ minutes
Manganese-56 → Iron-56	۲٫۶ hours
Copper-64 → Nickel-64 (61%) + Zinc-64 (39%)	۱۲٫۷ hours
Sodium-24 → Magnesium-24	۱۵ hours
Arsenic-76 → Selenium-76	۲۶ hours
Gold-198 → Mercury-198	۲٫۶۹ days
Iodine-131 → Xenon-131	۸ days
Chromium-51 → Vanadium-51	۲۷ days
Mercury-203 → Thalium-203	۴۷ days
Antimony-124 → Tellurium-124	۶۰ days
Zinc-65 → Copper-65	۲۴۴ days
Strontium-90 → Zirconium-90	۲۸٫۸ years
Cesium-137 → Barium-137	۳۰٫۲ years
Plutonium-238 → Uranium-234	۸۸ years
Argon-39 → Potassium-39	۲۶۹ years
Carbon-14 → Carbon-12	۵۷۳۰ years
Current limit of dendrochronology	Approx. 12000 years

نیم عمر‌ها و دیگر “ابزار‌های فنی‌ (ساعت های)” تاریخ گذاری یا عمرسنجی

ISOTOPE DECAY	TIME
Current limit of carbon-14 dating	Approximately 60000 years
Uranium-234 → Thorium-230	۲۴۴۰۰۰ years
Aluminum-26 → Magnesium-26	۷۳۰۰۰۰ years
Current limit of ice-core dating	Approximately 800000 years
Iodine-129 → Xenon-129	۱۵٫۷ million years
Current limit of ocean sediment dating	Approximately 80 million years
Plutonium-244 → Thorium-236	۸۳ million years
Uranium-235 → Lead-207	۷۱۰ million years
Potassium-40 → Argon-40 (89%) + Calcium-40 (11%)	۱٫۲۵ billion years
Uranium-238 → Thorium-234	۴٫۴۷ billion years
Uranium-238 → Lead-206	۴٫۵۱ billion years
Thorium-232 → Lead-208	۱۴٫۱ billion years
Rubidium-87 → Strontium-87	۴۷ billion years
Samarium-147 → Neodymium-143	۱۰۵ billion years

پی نوشت ح