نیروهای امنیتی ایران، چهارم اسفندماه سال ۱۳۸۸ خبر دادند که آقای ریگی را در یک «عملیات پیچیده اطلاعاتی» و با نشاندن هواپیمای حامل او که از آسمان ایران عبور می‌کرد، بازداشت کرده‌اند.

سه منبع مطلع از روند تولید فیلم «روز صفر» به رادیو فردا گفته‌اند که وزارت اطلاعات با در اختیار گذاشتن مدارک و اطلاعاتی از چگونگی بازداشت عبدالمالک ریگی و همین طور تأمین سرمایه آن، تولیدکننده اصلی این فیلم است.

سعید ملکان، تهیه‌کننده و کارگردان این فیلم در نشست رسانه‌ای نمایش آن در جشنواره فیلم فجر به صراحت گفت که طرح فیلمنامه از سوی فردی به نام «اصفهانی» بر اساس واقعیت نوشته شده است و هیچ بخشی از آن تخیل نیست. آقای ملکان همچنین تأیید کرد که این فرد در طول ساخت فیلم همراه عوامل سازنده بوده است.

اصفهانی کیست؟

اشاره سعید ملکان در نشست فیلم «روز صفر» به فردی به نام «اصفهانی»، به یکی از مقام‌های بلندپایه پیشین وزارت اطلاعات ایران مربوط می‌شود که همچنان در زمینه ساخت محصولات نمایشی نهادهای امنیتی و نظامی جمهوری اسلامی فعال است.

نام واقعی این فرد مرتضی قبه است. آقای قبه، با نام مستعار مرتضی اصفهانی در سال‌های اخیر به عنوان مشاور تولید و همکار فیلمنامه‌نویس در ساخت برخی فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی که از سوی نهادهای امنیتی و اطلاعاتی تولید شده‌اند، همکاری کرده است.

سریال‌های «تعبیر وارونه یک رویا» ساخته فریدون جیرانی و «پازل» ساخته ابراهیم شیبانی و فیلم‌های «روباه» ساخته بهروز افخمی، «امکان مینا» ساخته کمال تبریزی، «بادیگارد» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا، «سیانور» ساخته بهروز شعیبی، «ماجرای نیمروز ۱ و ۲» ساخته محمدحسین مهدویان و «شبی که ماه کامل شد» ساخته نرگس آبیار آثاری هستند که نام مرتضی اصفهانی در تیتراژ آنها با سمت‌های مختلفی چون نویسنده یا مشاور و همکار فیلمنامه دیده می‌شود.

مرتضی اصفهانی در پشت صحنه سریال تعبیر وارونه یک رویا

همه این آثار داستان‌هایی مطابق دیدگاه رسمی درباره مضامین خاص و مهم برای جمهوری اسلامی ایران چون جاسوسی و برخورد با سازمان مجاهدین خلق ایران دارند. جستجویی در بانک فیلمنامه خانه سینما نشان می‌دهد بیش از ۳۰ فیلمنامه به نام او طی سال‌های گذشته اکثراً در ژانر سیاسی ثبت شده است.

نام آقای قبه، در سینمای ایران نخستین بار در تیتراژ فیلم‌های «سلطان» و «مرسدس» هر دو ساخته مسعود کیمیایی که در سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ تولید شدند، دیده می‌شود. در تیتراژ این فیلم‌ها از نام‌های حسین و مرتضی اصفهانی تشکر شده است. با این همه در تنها گفت‌وگوی منتشر شده از او، این مقام امنیتی آغاز حضورش در سینما را همکاری در فیلم «ضیافت» دیگر ساخته آقای کیمیایی اعلام می‌کند. این فیلم سال ۱۳۷۴ تولید شد.

ایرج مصداقی، نویسنده، فعال حقوق بشر و زندانی پیشین سیاسی در دهه شصت که تحقیقات گسترده‌ای درباره چهره‌های امنیتی ایران کرده است به رادیوفردا می‌گوید مرتضی قبه، در دوره‌ای رئیس دفتر سعید امامی، معاون امنیت داخلی پیشین وزارت اطلاعات ایران بوده است. آقای امامی چهره معروف و متهم اصلی پرونده قتل های زنجیره‌ای در ایران محسوب می‌شود که در جریان رسیدگی به این پرونده به طرز مشکوکی درگذشت.

ایرج مصداقی می‌گوید مرتضی قبه در جریان رسیدگی به پرونده قتل‌های زنجیره‌ای بازداشت شد و چهره‌اش در فیلم‌های منتشر شده از بازجویی متهمان این پرونده دیده می‌شود. با این همه نام مرتضی قبه در احکام صادر شده برای متهمان این پرونده به چشم نمی‌خورد. برادر آقای قبه، غلامرضا قبه، معاون غلامحسین کرباسچی، شهردار پیشین تهران است که در پرونده برخورد با او و شهرداران مناطق مختلف، مدتی بازداشت شد.

دلیل فعال شدن مرتضی قبه در سینمای ایران مشخص نیست. ایرج مصداقی می‌گوید او یکی از افراد مهم در جریان طرح سعید امامی برای اثرگذاری در سینمای ایران و ساخت فیلم‌هایی بر اساس خواسته‌های وزارت اطلاعات بود. این طرح تعدادی از شناخته شده‌ترین فیلمسازان سینمای ایران را درگیر خود کرد و همچنان ابعاد و اهداف آن نامشخص مانده است.

صحنه‌ای از بازجویی‌های مرتضی قبه (اصفهانی) در ارتباط با قتل‌های زنجیره‌ای

پس از افشای دخالت نیروهای وزارت اطلاعات در قتل‌های نویسندگان و روشنفکران، پیگیری این طرح برای مدتی متوقف شد اما به نظر می‌رسد وزارت اطلاعات ایران بار دیگر در دهه ۹۰ لزوم فعالیت پررنگ در سینما را احساس کرده و در این راه باز همان مقام امنیتی پیشین که در این زمینه تجربه داشته به کار گرفته شده است.

محمود علوی، وزیر اطلاعات سال ۱۳۹۳ در مراسم سی‌امین سالگرد تأسیس وزارت اطلاعات ‌از لزوم انعکاس اقدامات این وزارتخانه به مردم «در قالب فیلم، سریال و کارهای هنری» صحبت کرده و گفته بود درحال‌حاضر ساخت یک فیلم در دستور کار وزارت اطلاعات قرار دارد.

اشاره ‌آقای علوی در آن زمان به فیلم «روباه» ساخته بهروز افخمی مربوط بود. فیلمی که محمود علوی در جلسه اخذ رأی اعتماد در کابینه دوم حسن روحانی به صراحت ساخت آن از سوی وزارتخانه متبوعش را تأیید کرد. این فیلم با فیلمنامه‌ای از آقای قبه (اصفهانی) و بهروز افخمی ساخته شده است. بهروز افخمی، فیلمساز نزدیک به حاکمیت جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگوهایش پیرامون ساخت فیلم روباه که مضمونی درباره برخورد با جاسوسان اسرائیل دارد، گفته است که آقای اصفهانی را از قبل می‌شناخته و خوشحال است که به گفته خودش «در عرصه فیلمسازی بیشتر فعال شده است و به‌تدریج دارد در همان جایگاهی قرار می‌گیرد که پیش از این باید قرار می‌گرفت».

سال ۱۳۹۶ گفت‌وگویی با مرتضی قبه در روزنامه صبح‌نو از نشریات نزدیک به اصولگرایان تندرو منتشر شد که در آن، این مقام امنیتی خود را «چریک قبل از انقلاب اسلامی و یک رزمنده جمهوری اسلامی» معرفی می‌کند و می‌گوید سابقه فعالیت در واحد اطلاعات-عملیات ستاد جنگ‌های نامنظم با مصطفی چمران را داشته و حدود سه هزار دقیقه مستند تولید کرده و پس از آن وارد کار سینما و تلویزیون شده است. او اشاره نکرده است که این مستندها مربوط به چه موضوعاتی بوده و کجا نمایش داده شده‌اند.

آقای قبه در این گفت‌وگو با اشاره به‌ آغاز کارش در سینما با فیلم «ضیافت» مسعود کیمیایی، با نام بردن از فیلم «به رنگ ارغوان» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا گفته است که همیشه به این فیلمساز مورد تأیید نظام جمهوری اسلامی ایران مدیون است. مسعود کیمیایی و ابراهیم حاتمی‌کیا واکنشی به این اظهارات آقای قبه نشان ندادند. او گفته است در ساخت فیلم‌ها نقش مشاوره، تغییر یا نگارش کامل فیلمنامه را دارد و دامنه مشاوره‌اش به اجرا، بازی‌ها و لباس و صحنه هم کشیده می‌شود.

فرهاد توحیدی از فیلمنامه‌نویسان سینمای ایران که سابقه همکاری با مرتضی قبه را در نگارش فیلمنامه فیلم «امکان مینا» داشته در گفت‌وگویی با وب‌سایت ایران‌وایر تأیید می‌کند که مرتضی اصفهانی (قبه) از اعضای وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی است اما می‌گوید او در حال حاضر در دوران بازنشستگی قرار دارد. آقای توحیدی البته تأیید می‌کند که آقای اصفهانی (قبه) همچنان از آنچنان نفوذی برخوردار است که در جریان تولید فیلم «امکان مینا» با داستانی درباره برخورد با نیروهای سازمان مجاهیدن خلق، یکی از افراد جدا شده از این سازمان را برای دادن مشاوره به سازندگان سرصحنه فیلمبرداری فیلم برده است.

حضور مرتضی قبه (اصفهانی) در سال‌های اخیر در سینمای ایران ادامه پیدا کرده است و دو منبع مطلع از سینماگران فعال سینمای ایران به رادیو فردا گفته‌اند که او طرح‌های موردنظر وزارت اطلاعات را از مجرای دفاتر سینماگران مورد اعتماد حکومت به مرحله ساخت می‌رساند.

روایت دستگیری ریگی

روایت دستگیری عبدالمالک ریگی، یکی از طرح‌های بسیار مورد توجه نهادهای امنیتی در سال های اخیر برای بیان در فیلم‌های سینمایی بوده است. اهمیت و جذابیت این موضوع به نحوی است که تاکنون دو فیلم از آن ساخته شده است و در تعدادی از مجموعه‌های تلویزیونی مانند «آسمان من» و «گاندو» شیوه دستگیری آقای ریگی در نشاندن یک هواپیمای مسافربری در آسمان ایران در داستان‌هایی بی‌ارتباط با بازداشت او بیان می‌شود.

سال ۱۳۹۷، نرگس آبیار، از فیلمسازان مورد حمایت رهبر جمهوری اسلامی ایران فیلم «شبی که ماه کامل شد» را با موضوعی در ارتباط با عبدالمالک ریگی ساخت. فیلمنامه این فیلم بر اساس طرحی از مرتضی قبه (اصفهانی) به طور مشترک توسط او و خانم آبیار نوشته شده است. روایت اصلی این فیلم متمرکز بر زندگی عبدالحمید ریگی، برادر عبدالمالک ریگی و ازدواج اوست. جزئیاتی از زندگی خانواده ریگی برای اولین بار در این فیلم بیان می‌شود.

فیلم «شبی که ماه کامل شد» در جشنواره سی و هفتم فیلم فجر برنده ۶ جایزه از جمله جایزه بهترین فیلم و کارگردانی شد و مسئولان فرهنگی حکومت ایران از آن استقبال زیادی کردند. بر همین اساس، چند ماه پس از نمایش این فیلم در جشنواره فجر، حسین انتظامی، رئیس سازمان سینمایی در جلسه‌ای با حضور عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در کمیسیون فرهنگی مجلس از ساخت قسمت دیگری از فیلم «شبی که ماه کامل شد»، با نام «ریگی ۲» خبر داد. فیلمی که نهایتاً با نام «روز صفر» البته باز هم بر اساس طرحی از مرتضی قبه ساخته شد.

«روز صفر»

ساخت روایت دیگری از دستگیری عبدالمالک ریگی به سعید ملکان سپرده شد. آقای ملکان پیشتر به عنوان طراح چهره‌پردازی و تهیه‌کننده در سینمای ایران شناخته می‌شد و «روز صفر» اولین فیلم او در مقام کارگردان است. از او به عنوان یکی از سینماگران پرنفوذ سینمای ایران در سال‌های اخیر نام برده می‌شود. فیلم تحسین شده «ابد و یک روز» به تهیه‌کنندگی او ساخته شد و سال ۱۳۹۶ فیلم پر هزینه «تنگه ابوقریب» را با سرمایه سازمان سینمایی اوج متعلق به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عرضه کرد.

فیلم «روز صفر» بر اساس طرحی از مرتضی قبه با فیلمنامه‌ای از بهرام توکلی و سعید ملکان ساخته شده است. آقای ملکان در نشست بررسی فیلمش در جشنواره فجر تائید کرد که فیلمنامه بر اساس اتفاقات واقعی رخ داده و اطلاعاتی که‌ آقای اصفهانی (قبه) ارائه داده بود، نوشته شد.

با آنکه سعید ملکان به عنوان تهیه‌کننده این فیلم معرفی شده اما نام سرمایه‌گذاران آن اعلام نشده‌ است. آقای ملکان در همان نشست بررسی فیلم در جشنواره فجر گفت بنیاد سینمایی فارابی قرار بود در ساخت این فیلم مشارکت کند اما به گفته او این نهاد دولتی در روزهای مانده به فیلم‌برداری از تصمیمش پشیمان شد. سعید ملکان گفت با این تصمیم بنیاد فارابی تعدادی از دوستانش تأمین سرمایه فیلم را برعهده گرفتند. او نام این افراد را نبرد اما گفت هشت میلیارد تومان هزینه تولید این فیلم شده است. سه منبع مطلع از روند ساخت این فیلم به رادیو فردا گفته‌اند که وزارت اطلاعات فراهم‌کننده منابع مالی تولید این فیلم بوده و هزینه تولید نیز بیشتر از رقم اعلام شده از سوی سعید ملکان است.

تلاش‌های رادیو فردا برای گفت و گو با سعید ملکان درباره منابع مالی تولید فیلم «روز صفر» بی‌نتیجه ماند.

برخلاف فیلم «شبی که ماه کامل شد»، در فیلم «روز صفر» کل جزئیات دستگیری عبدالمالک ریگی روایت می‌شود. سازندگان این فیلم خواسته‌اند اثری مشابه فیلم‌های حادثه‌ای-جاسوسی سینمای آمریکا با ایجاد تعلیق و هیجان خلق کنند و از نیروهای امنیتی، چهره افرادی که دلسوز و نگران سرزمین ایران هستند، خلق کنند.

سه فرد مطلع که در جریان ساخت این فیلم هستند به رادیو فردا گفته‌اند باوجود آنکه نام آقای قبه (اصفهانی) در میان فیلمنامه‌نویسان این فیلم نیامده است اما او به طور کامل بر ساخت فیلم نظارت داشته و سر صحنه فیلم‌برداری بخش‌های از آن حاضر بوده است.

بخش‌هایی از داستان فیلم روز صفر در کشور آلمان می‌گذرد و سازندگان فیلم سفری به این کشور داشتند. سفری که با حاشیه‌هایی همراه بود.

در برلین چه گذشت

نزدیک به ۱۵ نفر از عوامل فیلم «روز صفر» پنجم دی ماه ۱۳۹۸ سفری به برلین، پایتخت آلمان داشتند. مرتضی قبه (اصفهانی) در این سفر حضور نداشت. تحقیقات رادیو فردا نشان می‌دهد که عوامل فیلم «روز صفر» با دریافت ویزای شینگن از نوع D از سفارت آلمان در ایران به برلین رفتند. دارندگان این نوع ویزا می‌توانند به منظور درخواستی که در زمان اخذ ویزا ارائه می‌کنند، به کشور مورد نظر دفعات نامحدودی وارد شوند و در آنجا فعالیت کنند. برای دریافت این نوع ویزا برخی از سینماگران ایرانی‌تبار فعال در آلمان با عوامل فیلم روز صفر همکاری داشته‌اند. بر اساس قوانین دریافت ویزای مربوط به فعالیت‌های فرهنگی اتحادیه اروپا، نیازی به ارائه جزئیات دقیق محتوای این نوع اقدامات نیست.

صدور مجوز فیلمبرداری در مناطق مختلف در آلمان به عهده مقام‌های محلی آن منطقه است و کسانی که دریافت ویزای آلمان را برای گروه سازنده فیلم روز صفر فراهم کرده بودند در اخذ مجوز فیلمبرداری در شهر برلین و صحنه‌ای در فرودگاه شهر لایپزیک فعال بودند. آنها همچنین همکاری‌های دیگری با گروه سازنده «روز صفر» از جمله فراهم کردن عوامل و تجهیزات فنی داشتند. این افراد حاضر به توضیح به رادیو فردا درباره ارتباطشان با تولید فیلم «روز صفر» نشدند.

صحنه‌ای از فیلم سینمایی «روز صفر» در برلین

صحنه‌های فیلمبرداری شده در آلمان مربوط به اقدامات مأمور ویژه وزارت اطلاعات ایران به نام رضا با بازی امیر جدیدی است که در دیدار با یک زن دلال اطلاعات در این کشور، طرحی را برای تغییر برنامه سفر و ملاقات عبدالمالک ریگی با سازمان‌های امنیتی آمریکا اجرا می‌کند. در این بخش سازندگان فیلم می‌گویند مأموران امنیتی ایران موفق به فریب مأموران امنیتی کشورهای دیگر از جمله آمریکا می‌شوند.

وزارت خارجه آلمان در پاسخ به پرسش‌های رادیو فردا حاضر به اظهارنظر درباره ساخت فیلم «روز صفر» در این کشور نشد.

گروه سازنده فیلم «روز صفر» در مدت زمان اقامتشان در آلمان که حدود سه هفته به طول انجامید، تلاش زیادی در پنهان نگاه داشتن حضورشان در این کشور داشتند، با این همه گم شدن دوربین اصلی فیلم‌برداری در میانه این سفر باعث بروز مشکلاتی برای آنها شد.

جزئیات دقیق این اتفاق روشن نیست اما دو نفر از اعضای گروه فیلمبرداری در مظان اتهام به عنوان مسئول این اتفاق از سوی سازندگان فیلم قرار می‌گیرند. فیلمبرداری با اجاره دوربین از یک شرکت آلمانی به کمک افراد میزبان گروه ادامه پیدا می‌کند اما در پایان سفر، افراد متهم شده از بیم اقدامات تنبیهی احتمالی در ایران برای فیلمی که به تهیه‌کنندگی وزارت اطلاعات ساخته می‌شود به ایران باز نمی‌گردند و از آلمان درخواست پناهندگی می‌کنند.

سعید ملکان در نشست بررسی فیلم در جشنواره فجر بدون بیان جزئیات، پناهندگی تعدادی از عوامل در آلمان را تائید کرد اما گفت از بیان نام این افراد خودداری می کند چرا که به گفته او «شاید تصمیم بگیرند چند ماه دیگر به کشور بازگردند».

ماموران امنیتی در چهره سربازان وطن

رویکرد تازه نهادهای امنیتی در نمایش پروند‌های امنیتی در سینما و ارائه تصویری از ماموران این نهادها معطوف به نمایش نوعی از ملی‌گرایی مفرط ناظر بر تلاش این افراد برای حفظ کلیت سرزمینی ایران و مردم است. در این تصویر ماموران امنیتی در چهره سربازان وطن، افرادی از خودگذشته به تصویر کشیده می‌شوند که بی‌توجه به تبعات و خطرات اقداماتی که انجام می‌دهند خود را برای حفظ امنیت مردم در مقابل گروه‌های اغلب تروریست و بدخواه به دل حادثه می‌زنند.

در این گونه روایت‌ها هیچ‌گونه اشاره‌ای به عملکرد دور از انتظار و خشن این نهادها در برخورد با اعتراض‌های سیاسی داخلی دیده نمی‌شود. گویی این نهادهای امنیتی صرفا حافظ ایران و مردمش فارغ از تصمیمات مجموعه حاکمیتی جمهوری اسلامی ایران هستند. چنین تصویری با واقعیت موجود در صحنه سیاسی امروز ایران تفاوت فاحشی دارد.

حمله به آمریکا از زبان مقیمان دائم این کشور

از دیگر مضامین موردنظر نهادهای امنیتی و نظامی برای بیان در فیلم‌هایشان، حمله به سیاست‌های دولت آمریکاست. در این فیلم‌ها، آمریکا و اسرائیل به عنوان حامی اقدامات خرابکارانه و تروریستی در ایران معرفی می‌شوند. این گونه حملات به کشورهای خارجی در حالی انجام می‌شود که تعدادی از سینماگران فعال در تولید این فیلم‌ها، خود مقیم دائم ایالات متحده آمریکا هستند.

این سینماگران در سال‌های گذشته با استفاده از بندی مربوط به مهاجرت نخبگان به آمریکا موفق به دریافت گرین کارت اقامت در آمریکا شده‌اند و تعدادی به طور کامل زندگی خود را به آمریکا منتقل کرده‌اند اما برخی با فرستادن خانواده‌هایشان به آمریکا، همچنان مشغول فعالیت در سینما هستند و سفرهای موردی به آمریکا دارند.

حمایت مدیران سینمایی دولت حسن روحانی

حضور نهادهای امنیتی و نظامی از زمان آغاز به کار دولت حسن روحانی در سینمای ایران افزایش یافته است. پیگیری مضامین موردنظر نهادهای امنیتی در سینما از جمله برنامه‌های مدیران فرهنگی دولت آقای روحانی در سینماست و در این زمینه بیشترین هماهنگی و همکاری میان سازمان سینمایی وزارت ارشاد با این نهادها انجام می‌شود. مقام‌های این سازمان از جمله رئیس و معاون نظارت و ارزشیابی، ساخت فیلم‌های این نهادها را به عنوان آثاری در راستای اهداف عالی نظام ارزیابی کرده و به عنوان نمونه‌ای از اقداماتشان در زمان انتقادهای نهادهای حاکمیتی دیگر چون مجلس بیان کرده‌اند.

برخورد نهادهای امنیتی در جشنواره فجر

وزارت اطلاعات تنها نهاد امنیتی درگیر در ساخت فیلم و محصولات تصویری در جمهوری اسلامی ایران نیست. نهادهای امنیتی دیگری چون سازمان اطلاعات سپاه پاسداران نیز در این زمینه فعال هستند و رقابت‌ها و اختلافات درونی آنها با یکدیگر و همچنین نارضایتی‌شان از برخی تصمیمات مجموعه مدیریتی دولت حسن روحانی در حوزه فرهنگ و هنر باعث بروز اتفاقاتی می‌شود. اتفاقاتی که دوره اخیر جشنواره فیلم فجر به شکل بی‌سابقه‌ای آشکار شد.

سازندگان فیلم «روز صفر» باوجود دریافت ۵ سیمرغ بلورین از داوران جشنواره فجر، حاضر به شرکت در مراسم اختتامیه و دریافت جوایزشان نشدند. آنها در بیانیه‌ای، علت این اقدامشان را «قرار نگرفتن در کنارِ مدیران‌فرهنگی» اعلام کردند که به نوشته آنها «اصرار بر جا انداختنِ مسیری دارند که پر از باج‌دهی و تکریم کسانی‌ است» که به نوشته آن‌ها «با پنجه کشیدن به صورت سینما باعث منفور شدن همکاران سینمایی، نزد مردم می‌شوند». این اتفاق با واکنش‌هایی از سوی برخی سینماگران و هیئت داوری جشنواره فجر شد اما مدیران سینمایی تلاش کردند بدون انجام اقدام و واکنش خاصی از کنار آن بگذرند.

بروز اختلافات در این سطح و ابعاد، ناشی از تسلط تمام و کمال امنیتی‌ها و نظامی‌ها بر سینما و مناسباتش طی سال‌های اخیر است. تسلطی که بیش از پیش فعالیت‌های سینمایی را درگیر خود کرده است و سینماگران را به بازیگران اهداف و برنامه‌های این نهادها تبدیل کرده است.

از: رادیو فردا