۱۳۹۸، نشر کرمان، تهران، ۲۲۸ صفحه
نام آقای خوبروی پاک برای تمام کسانی که پژوهشهای حقوق سیاسی در ایران را تعقیب میکنند، نامی آشناست، هم به خاطر کیفیت نوشته هایش و هم به خاطر توجه ذیقیمتش به مسائل روز، مسائلی که جامعۀ ایران با آن درگیر است و متأسفانه کمتر به پژوهش های کارشناسانه و جدی میدان میدهد و بیشتر در حد مقاله، معمولاً مقالات روزنامه نگارانه، به آنها پرداخته میشود.
آخرین اثر آقای خوبروی پاک در امتداد همین خط کاری قرار میگیرد و مربوط است به دادرسی گذرا یا به قول بعضی انتقالی که در فاصلۀ جایگزینی دو نظام سیاسی انجام می پذیرد و هدفش پیگیری جرائم و مجازات خاطیان نظام رفته است، مشکلی که دیر یا زود ایرانیان با آن درگیر خواهند شد و از همین حالا باید به فکر حل آن باشند. کتاب دادرسی گذرا… فتح باب بسیار خوبیست برای پرداختن به این امر مهم. ثبات رژیم آینده که باید دمکراتیک باشد، به مقدار زیاد وامدار موفقیت در رسیدگی به خطا های حکام و کارگزاران نظام اسلامی خواهد بود.
این نوع دادرسی، عمر درازی ندارد و به خاطر تنوع بسیار مصادیق آن در سراسر جهان، کمتر به تعریف مفهومی و استنتاجی میدان میدهد تا توصیفی و استقرایی. نویسنده به این امر کاملاً آگاه است و با عنایت به این نکته کتاب را سامان داده است. وی نمونه های متعددی را از نظر گذرانده و در پیش چشم خواننده نشانده تا وی را با ابعاد مختلف کار بهتر آشنا سازد و از میان آنها بیشتر به مورد تونس پرداخته که می تواند قرابت هایی با مشکل آیندۀ ما داشته باشد. ولی قسمت اصلی و پژوهشی کتاب، بخش نظری آن است و آنچه که از مثال های مختلف فراگرفته شده.
این دادرسی از بابت نظری، از چند جهت در موقعیتی بینابینی دارد. قرار داشتن در این وضعیت، فقط تعریف آنرا سخت نمی کند، بلکه سازماندهی و اجرایش را نیز بسیار دشوار میسازد. دادرسی گذرا در فاصلۀ بین دو نظام سیاسی قرار دارد و نمی تواند به طور کامل به هیچکدام آنها تکیه کند؛ دیگر این که به خاطر پیدا کردن بعد بین المللی که با تأسیس دادگاه بین المللی کیفری تا حدی تثبیت هم شده، از سویی تابع حقوق ملی است و از سوی دیگر حقوق بین الملل که تمایل به برتری بر حقوق ملی دارد؛ در نهایت، هدف از این دادرسی، هم اجرای عدالت است و هم فراهم آوردن اسباب آشتی و آرامش اجتماعی. ادارۀ این تنش ها که گاه بسیار هم شدید میتواند باشد، کاریست ظریف و پیچیده. توضیحاتی که در بارۀ اختیارات و محدودیتهای دادگاه کیفری بین المللی واقع در لاهه داده شده، در جای خود بسیار مفید است و به خواننده فرصت میدهد تا افق بین المللی این نوع دادرسی را هم مد نظر داشته باشد. یادآوری کنم که این نوع دادرسی، اساساً بعدی سیاسی دارد که به هیچوجه قابل حذف نیست، باید متوجهش بود، اهمیتش را در نظر داشت و بر دامنۀ تأثیراتش نیز آگاه بود.
خوبری پاک پس از مشکلات نظری، مشکلات عملی کار را نیز از نظر می گذراند: بالایی شمار قربانیان؛ وجود نظام قضایی فاسد و ناکارآمد در کشور؛ محدودیت منابع مالی؛ هراس گواهان از دادن شهادت. هرکدام اینها کافیست تا به کار خدشۀ جدی وارد سازد و باید در پی چارۀ آنها بود.
در پی این دو، نویسنده اهداف دادرسی گذرا را فهرست وار می شمارد: حقیقت یابی که باید تصویری درست از گذشته و ساز و کار نظام رفته را پایه قرار دهد و مسئولیت های جمعی و فردی را در قالب آن تعیین کند؛ مجازات خاطیان؛ تشفی خاطر آنهایی که مستقیماً یا به طور غیر مستقیم مظلوم واقع شده اند؛ ترمیم ضررهای مادی و معنوی و معلوم کردن حد و حدود خسارات و ترتیبات جبران آنها؛ یاری به آشتی ملی که پایۀ ثبات سیاسی است؛ کمک به بازسازی معنوی جامعه ای که از استبداد و بیداد زخم خورده؛ اصلاح نهاد های قضایی واحیاناً فراهم آوردن اسباب جلوگیری از تکرار جرائم را نیز باید به اینها افزود. باری به این سنگینی بر دوش هیچ نوع دادگاهی نهاده نشده.
عناصر این سه رشته سرفصل، در کتاب بسط داده شده تا خواننده تصویری تا حد امکان جامع، از آنها به دست بیاورد. نویسنده، موارد مثال، میزان کامیابی و ناکامی دادرسی گذرا را در کشور های مختلف ذکر کرده و به طور اجمالی به دلایل آنها نیز پرداخته است تا زیر و بم مطلب برای خواننده بهتر روشن شود.
حاصل کار، چنانکه منطقی است و انتظار هم میرود، نه روشی است که بتواند راه حل قطعی به شمار بیاید و نه عرضۀ نمونه ای که بتواند سرمشق واقع گردد. نویسنده به درستی بر این نکته تأکید میورزد که داردسی گذرا باید در هر مورد، به تناسب موقع و شرایط شکل بگیرد. به عبارت دیگر، کاریست که باید هر بار کمابیش از نو شروع کرد. نوع کاری که در آن حتماً نظر به تجربیات قبلی مهم است، ولی هیچگاه کافی نیست. مشکلات هر بار در قالبی جدید رخ مینماید که باید برای آنها راه حل نوینی یافت. هدف خوبروی پاک، منتظم کردن تجربیات است برای تسهیل کار و استخراج کلیاتی که به ما امکان میدهد تا از میانۀ موارد مشخص و مثال های معین، سر بیرون نماییم و دیدی وسیع نسبت به موضوع پیدا کنیم و به همین خاطر بسیار ارزشمند است.
همه منتظر سقوط رژیم اسلامی هستند، حق هم دارند چون از وجودش به تنگ آمده اند. ولی همیشه آگاه نیستند که بلافاصله و با چه سرعتی باید به چه کار های عظیمی پرداخت که نه به فوریتشان می توان بی اعتنا بود و نه به اهمیتشان. کتاب داردسی گذرا… به موقع به دست ایرانیان رسیده است تا توجهشان را به یکی از مهم ترین این ها جلب نماید.
۱۷ اوت ۲۰۲۰، ۲۷ مرداد ۱۳۹۹
از: ایران لیبرال
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید