سپاه پاسداران جمهوری اسلامی در بامداد ۱۸دی۱۳۹۸ با شلیک دست‌کم دو موشک به هواپیمای مسافربری اوکراینی به شماره پرواز پی‌اس ۷۵۲ در نزدیکی فرودگاه «امام خمینی» تهران، آن را ساقط و تمام ۱۷۶ سرنشین آن را کشت

طبق اطلاعاتی که در اختیار «ایران وایر» قرار گرفته است، «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در جلسه‌ای محرمانه، فایل صوتی منتسب به او درباره شلیک موشک به هواپیمای اوکراینی را تایید کرده؛ اما معتقد است انتقال این صدا به منظور آسیب به چهره عمومی او و تسویه حساب رقبای داخلی است. از سوی دیگر، یک مقام سیاسی نزدیک ظریف به «ایران وایر» گفت که ظریف «سرخورده» است و مقامات سیاسی می‌دانند وزیر امور خارجه «نقشی در آینده سیاسی ایران» ندارد.

بقایای تلاش دیپلماتیک را در دولت «حسن روحانی» چه کسی بر عهده گرفته است و آخرین نظر «علی خامنه‌ای‌» درباره ظریف چیست؟

آن‌چه در ادامه می‌خوانید، جزییات اطلاعاتی است که در اختیار «ایران وایر» قرار گرفته است.

***

سه‌شنبه ۲۱ بهمن سال جاری بود که شبکه خبری «سی‌بی‌سی» کانادا در خبری اختصاصی اعلام کرد؛ فایل صوتی منتسب به محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران را از نوامبر سال گذشته، در اختیار دارد و در آن، ظریف از احتمال عمدی بودن شلیک به هواپیمای اوکراینی صحبت کرده است. طبق این ادعا، ظریف تصریح کرده بود حقیقت هیچ‌وقت از سوی ارشدترین مقامات سیاسی و نظامی ایران آشکار نخواهد شد؛ چرا که در این صورت، وجود منافذی در سیستم دفاعی کشور افشا می‌شود.

حالا بنا به اطلاعاتی که در اختیار «ایران وایر» قرار گرفته است، محمدجواد ظریف در جلسه‌ای و برای چندین نفر از مقامات سیاسی محتوای فایل صوتی را تایید کرده است. طبق این مدارک، ظریف باور دارد که انتقال صدای ضبط شده او به مراجع کانادایی در پی اهداف سیاسی و ضربه زدن به چهره سیاسی و عمومی وی بوده است. محمدجواد ظریف همچنین معتقد است که این اقدام از سوی رقبای داخلی او صورت گرفته تا با وی تسویه‌ حساب کنند.

سپاه پاسداران جمهوری اسلامی در بامداد ۱۸دی۱۳۹۸ با شلیک دست‌کم دو موشک به هواپیمای مسافربری اوکراینی به شماره پرواز پی‌اس ۷۵۲ در نزدیکی فرودگاه «امام خمینی» تهران، آن را ساقط و تمام ۱۷۶ سرنشین آن را کشت. مقامات جمهوری اسلامی پس از چند روز سکوت در این‌باره، در نهایت گفتند که «خطای انسانی غیرعمدی» باعث شلیک موشک و سرنگونی آن هواپیما شده است. پنجم اسفند ۱۳۹۹ «آنیس کالامار» گزارش‌گر ویژه اعدام‌های فراقضایی سازمان ملل متحد در گزارشی ۴۵ صفحه‌ای حقایق تازه‌ای در این‌باره منتشر کرد که طبق آن، حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران از روز نخست از عامل اصلی سرنگونی هواپیمای مسافربری، یعنی شلیک موشک‌های سپاه باخبر بوده است؛ اما از وی خواسته شده بود، سکوت کند.

او در این گزارش موضوعات دیگری هم مطرح کرده است؛ از جمله این که اگر موشک دوم شلیک نمی‌شد، احتمال نجات سرنشینان وجود داشت و خلبان بالقوه می‌توانست هواپیما را منحرف و از فاجعه جلوگیری کند. هنوز توضیحی برای دلیل شلیک موشک دوم از سوی جمهوری اسلامی ارائه نشده است. «حامد اسماعیلیون» که دختر و فرزندش را در پرواز پی‌اس ۷۵۲ از دست داده،  پس از انتشار فایل صوتی شبکه خبری سی‌بی‌اس به ایران وایر گفته بود: «تقریبا همه خانواده‌های کشته‌شدگان به عمدی بودن این شلیک اعتقاد دارند. جمهوری اسلامی ابتدا مساله نقص فنی را مطرح کرد و سه روز دروغ گفت، مدتی بعد گفتند خطای انسانی بوده، بعد بحث اشکال دستگاه و تنظیم نادرست آن مطرح شد و بعد گفتند خطای سیستم. اما در این فایل صوتی خود محمدجواد ظریف که در واقع مذاکره‌کننده ارشد جمهوری اسلامی در این پرونده است، احتمال می‌دهد که این هواپیما را عمدی زده باشند و می‌گوید حقیقت هیچ‌گاه روشن نخواهد شد.»

انتشار فایل صوتی ظریف، تایید آن توسط او مبنی بر مدارک «ایران وایر» و گزارش اخیر آنیس کالامار، سندی دیگر در رد ادعاهای جمهوری اسلامی از جمله «خطای انسانی غیرعمدی» است.

از سوی دیگر اما گفته می‌شود که محمدجواد ظریف روزهای سرخوردگی را پشت‌سر می‌گذارد. یک مقام سیاسی نزدیک به ظریف به «ایران وایر» خبر داد که وزیر امور خارجه در جلسات مهم ریاست‌جمهوری حضور ندارد، یا برخی از جلسات را نیمه‌کاره ترک می‌کند. دولت روحانی که روزهای پایانی خود را پشت‌سر می‌گذارد، همچنان درگیر بزرگ‌ترین چالش سیاست خارجی خود یعنی گفت‌وگو با غرب است و گفته می‌شود که «عباس عراقچی» معاون سیاسی وزارت امور خارجه سکان را در اختیار گرفته و گاهی نتایج کارها را مستقیم به «محمود واعظی» رئیس دفتر ریاست‌جمهوری گزارش می‌دهد و نه به محمدجواد ظریف. عراقچی که خود سپاهی بوده و ارتباط نزدیکی با بخش‌هایی از سپاه دارد، قرار است تا پس از انتخابات پیش‌رو برای باز نگهداشتن کانال‌های گفت‌وگو با غرب، تلاش کند. مدارک «ایران وایر» حاکی از آن است که «عراقچی می‌داند ظریف قرار نیست نقش خاصی در آینده داشته باشد، برای همین تلاش می‌کند حساب خود را از او جدا کرده و خود را به مراکز قدرت دیگری نزدیک کند.»

مساله‌ای که به نظر می‌رسد با نظر علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی نسبت به وزیر امور خارجه هم‌خوانی دارد. اما آیا این رویکرد، نشان از «پایان ظریف» دارد؟

اسفند ۱۳۹۷ بود که «بشار اسد» رئیس‌جمهور سوریه در سفر به ایران، با حضور «قاسم سلیمانی» فرمانده سابق نیروهای قدس سپاه پاسداران با علی خامنه‌ای دیدار کرد. پس از انتشار تصاویر این ملاقات، خبر استعفای ظریف منتشر شد و وب‌سایت انتخاب به نقل از او نوشت: «بعد از عکس‌های ملاقات‌های امروز دیگر محمدجواد ظریف به عنوان وزیر خارجه در جهان اعتباری ندارد.»

واعظی، همان‌وقت خبر پذیرش استعفای ظریف را تکذیب کرد؛ ولی ساعاتی بعد از واکنش رئیس دفتر حسن روحانی، خبرنگار «ایرنا» [خبرگزاری جمهوری اسلامی] نوشت: «یک منبع آگاه در پاسخ به سوالم که آیا رئیس‌جمهور این استعفا را پذیرفته، گفت: پایان ظریف.»

اما ظریف در مقام خود باقی ماند و «اسماعیل قاآنی»، جانشین سلیمانی گفت «آن‌ها که باید بدانند»، از سفر بشار اسد خبر داشتند و «آن‌هایی که نباید، نمی‌دانستند.» و به ناگهان، «حسین شریعتمداری»، نماینده خامنه‌ای در روزنامه «کیهان» از ظریف خواست که بر استعفایش اصرار نورزد.

تاختن تند و تیز اصول‌گرایان و نزدیکان علی خامنه‌ای، نسبت به ظریف پس از این مساله و همچنین شکست برجام [توافق ایران با آمریکا و غرب بر سر فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی] هر روز شدت گرفت و در این میان، رهبر جمهوری اسلامی گاه به نعل کوبید و گاه به میخ؛ یک روز در مقام دفاع از ظریف برآمد و روزی دیگر او را محکوم کرد.

ساخت سریال «گاندو» با حمایت سپاه پاسداران که حکایت از تلاش آمریکا در نفوذ به مراکز تصمیم‌گیری جمهوری اسلامی دارد، گلایه علنی بعدی ظریف بود. در این سریال، وزیر خارجه و رئیس‌جمهور و نزدیکان او هم هدف حمله قرار گرفتند و در نهایت، باعث شد ظریف بار دیگر از استعفا سخن بگوید؛ البته این‌بار خطاب به رهبر جمهوری اسلامی و در نامه‌ای «گلایه‌آمیز» در مرداد ۱۳۹۸. پاسخ خامنه‌ای، اما در آن زمان اما حمایت از ظریف برآورد شد که «مطلقا راضی نیست» به وزارت خارجه و ظریف «اهانتی صورت بگیرد.»

رهبر جمهوری اسلامی از سویی ظریف را «دوست عزیز» و از «بچه‌های انقلاب» می‌خواند و از سویی دیگر، سپاه و نهادها و افراد زیردست او، ظریف را مورد حمله قرار می‌دادند. اگرچه همگان، از هر جبهه سیاسی به خوبی می‌دانند که نه ظریف و نه هیچ شخصیت سیاسی دیگری در ساختار جمهوری اسلامی، نمی‌توانند از نقشی که برای‌شان تعریف شده، فراتر بروند؛ حتی اگر سرخورده و خانه‌نشین شوند.

اما به نظر می‌رسد که روزهای پایانی دولت روحانی، پایانی برای حیات سیاسی ظریف هم باشد. خصوصا که در فاجعه سرنگونی هواپیمای اوکراینی، حالا سندی محکم در اختیار نهادهای بین‌المللی قرار دارد که حاکی موضع وزیر امور خارجه است. او در بر جلسات و محافل خصوصی گفته است که این فایل به درستی متعلق به اوست.

در عین‌حال، تلاش‌هایی برای گفت‌وگو با آمریکا و غرب که همچنان ادامه دارد و دور خوردن ظریف از سوی عراقچی، پیشنهادات و ابتکارات او را هم زیر سوال برده است.

گفته می‌شود که ظریف در این مدت و تا پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰، چندین ابتکار سیاسی برای پیشبرد مذاکرات داشت؛ اما طبق مدارک «ایران وایر» فصل‌الخطاب نظر رهبر جمهوری اسلامی در همین‌باره، نقل قولی است که «محمدباقر قالیباف» رئیس مجلس شورای اسلامی در جلسه‌ای بیان کرده است: «پیشنهادات دکتر ظریف به امنیت کشور لطمه می‌زند و با مواضع اعلامی جمهوری اسلامی تناقض دارد.»

از: ایران وایر