علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، در ملاقات با همتای روس خود در تاجیکستان، نیکلای پاتروشف، پیشنهاد کرده که مسکو و تهران عملاً جبهۀ واحدی برای خنثی کردن تحریم‌های غرب و آمریکا تشکیل بدهند. شمخانی بعید دانسته که تحریم های غرب علیه روسیه حتی در پایان جنگ اوکراین خاتمه یابد. او  گفته است که در زمینۀ دور زدن یا خنثی کردن تحریم ها حکومت ایران تجربه ۴۳ ساله دارد، ولی موفقیت تلاش دو کشور برای بی اثر کردن تحریم های بین المللی نیازمند جهش، تعمیق و گسترش مناسبات ایران و روسیه در همه زمینه ها از جمله و به ویژه در اقتصاد و مناسبات بانکی است.

آیا پیشنهاد علی شمخانی به روس ها برای ایجاد یک بلوک واحد در مقابل تحریم های غرب واقع بینانه و عملی است؟ و آیا پیشنهاد او به روسیه در درجه اول گویای این نیست که خود جمهوری اسلامی ایران نسبت به رفع تحریم ها علیه این کشور یعنی دستیابی به یک توافق در مذاکرات وین ناامید شده است؟

در پاسخ به این پرسش ها و پرسش های دیگر، فریدون خاوند، استاد ممتاز اقتصاد در فرانسه، از جمله گفته است :

“صحبت های آقای شمخانی شگفت‌آور و حتی بهت آور است. شگفت آور است به این خاطر که اگر در جهان کشوری باشد که در زمینۀ اعمال تحریم‌ها علیه ایران طی چند دهۀ گذشته با غرب همراهی کامل کرده و حتی بعضاً مشوّق غرب در اعمال تحریم ها علیه ایران بوده، آن کشور روسیه است. روسیه از تحریم اقتصادی ایران سود فراوان برده است. به جرأت می توان گفت که تنها کشوری که از تحریم های بین المللی علیه ایران به ویژه تحریم نفت و گاز این کشور بیشترین نفع را برده روسیه بوده است.

در چند دهۀ گذشته، به ویژه در دو دهۀ اخیر روسیه تمام تلاش خود را به کار بست که از حضور ایران در بازار جهانی گاز به ویژه در اروپا جلوگیری کند تا مبادا مثلاً وابستگی اروپا به گاز روسیه کاهش یابد. در زمینۀ نفت هم وضع به همین صورت است.

اظهارات بهت‌آور علی شمخانی در عین حال گویای این نکته هست که مذاکرات وین برای احیای برجام و در نتیجه رفع تحریم ها علیه ایران با دشواری های بزرگ روبرو است. خود این که علی شمخانی دست نیاز و کمک برای ایجاد یک جبهه واحد علیه تحریم های غرب به سوی روسیه دراز کرده گویای این است که او و دولت متبوع او در ایران نسبت به سرانجام مذاکرات وین کاملاً بدبین هستند.

همه می دانند که افزایش صادرات نفت ایران به چین در سال گذشته میلادی به ۷۰۰ هزار بشکه در روز رسید و در سه ماهۀ اول سال جاری این افزایش ادامه یافت و به ۹۰۰ هزار بشکه در روز بالغ شد. ولی این افزایش صادرات نتیجۀ اغماض آمریکا و غرب به منظور یا به امید به نتیجه رساندن مذاکرات وین بود. با این حال، تحریم های غرب علیه روسیه و به ویژه علیه نفت این کشور کلیه داده ها را تغییر داده و باعث شده که روسیه برای جبران از دست دادن بازار نفت خود در آمریکا و اروپا به آسیا به ویژه به چین و هند روی آورد و با تخفیف های بسیار نفت خود را به این دو کشور بفروشد. برای نمونه، روسیه نفت خود را اکنون با تخفیف ۳۰ تا ۴۰ دلار در بشکه به چین صادر می کند و در نتیجه چین هم واردات نفت خود را شدیداً از ایران کم کرده و نفت روسیه را جایگزین آن کرده است. به همین دلیل در آوریل گذشته صادرات نفت ایران به چین حدود ۳۵ درصد کاهش یافت و به احتمال قریب به یقین این کاهش در ماه مه نیز شدیدتر بوده است.

بازار دیگری که ایران به مرور در حال از دست دادن است، بازار هند است. زیرا، صادرات نفت روسیه به هند که پیش از تحریم های غرب علیه مسکو سی هزار بشکه در روز بود، بعد از تحریم های غرب علیه روسیه بیش از بیست و پنج برابر افزایش یافته (یعنی به حدود۷۵۰ هزار بشکه در روز رسیده است). بنابراین، در هند نیز نفت روسیه عملاً جایگزین نفت ایران می شود و علت افزایش واردات نفت از روسیه، فقط این نیست که هند مایل است از تخفیف های بالای نفت روسیه برخوردار شود. هند امیدوار است که این اقدام افزایش واردات تسلیحات روسیه را تسهیل سازد و به گسترش همکاری‌های نظامی دو کشور کمک کند.

در هر حال، بازندۀ اصلی در این بین فقط ایران است، زیرا، چین و هند پس از کاستن از واردات نفت از ایران، نه واردات نفت از عربستان و امارات را کاهش دادند نه از عراق را.  در مقابل آنچه در حال حاضر می بینیم فروریختن صادرات نفت ایران به این دو کشور  در نتیجۀ رقابت روسیه با ایران است.  

مجموعۀ این سیاست های نابخرادانه باعث شده که ما طی دهه‌های گذشته شاهد نوعی انحطاط اقتصادی، یک روند بی‌وقفۀ قهقرا در ایران باشیم. تلفیق این انحطاط اقتصادی و تحریم های بین المللی یک وضعیت انفجاری در کشور ایجاد کرده و  در عین حال نشان داده که مسئلۀ سقوط قدرت خرید سیاسی ترین شاخص اقتصادی است و اگر برای این معضل و معضل تورم در ایران چاره اندیشی اساسی نشود، تشدید اعتراض های اجتماعی در  ایران اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.”