نواختن و ساخت ساز عود از طرف سازمان یونسکو در جلساتی که برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس از ۲۸ نوامبر تا ۳ دسامبر در رباط، پایتخت مراکش، برگزار شده بود، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس به نام ایران و سوریه به ثبت رسید.

عود یکی از سازهای اصیل و سنتی است که از آن به‌عنوان اولین ساز زهی جهان یاد می‌شود. این ساز از یک جعبه صوتی گلابی‌شکل ساخته‌شده از چوب گردو، گل رز، صنوبر، آبنوس یا زردآلو تشکیل شده است؛ امروزه صدای گرم و روان عود، آن را به ابزاری همه‌کاره در اجراهای انفرادی و نمایش ظرایف موسیقی ایرانی تبدیل کرده است.

عود به‌صورت انفرادی یا به‌عنوان بخشی از یک گروه موسیقی در مناسبت‌های مختلف نواخته می‌شود و با آوازها و رقص‌های سنتی همراه است. برخی از یافته‌های قدیمی نشان می‌دهد که این ساز دست‌کم ۳ هزار سال قدمت دارد.

استفاده از این ساز به غیر از ایران، در فرهنگ‌های دیگری چون عربی، فارسی، کردی، یونانی، ترکی، آذربایجانی، ارمنی، شمال آفریقا، اسپانیایی-اندلسی، سومالیایی و تمام موسیقی خاورمیانه نیز گسترش زیادی یافته است.

تاریخچه عود

عود به‌عنوان اصلی‌ترین ساز در تخت موسیقی شرقی تلقی می‌شود. ساز زهی عود با جثه درشت و گردن کوتاه امروزه در ایران و همچنین در کشورهای تونس، مراکش، الجزایر، ترکیه و ارمنستان استفاده می‌شود.

گفته می‌شود سازعود حدودا ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد وارد ایران شده است. صدای عود ایرانی شیرین و لطیف است و می‌توان از آن در اجرای تک‌نوازی یا سمفونی استفاده کرد. مهم‌ترین ویژگی عود ایرانی این است که پنج سیم آن از ابریشم ساخته شده است و برخی از سازندگان این ساز، ممکن است یک یا دو سیم به آن اضافه کنند.

واژه عود برای اولین‌بار در قرن هفتم به‌کار رفته است و ایرانیان قبل از آن تاریخ، به این ساز بربط می‌گفتند.

والتر فلدمن، مورخ موسیقی‌شناس، معتقد است این ساز را ترکان ایرانی اختراع کردند.

عود که منشا ساخت و استفاده از آن در ایران بوده است، پس از ورود اسلام به جغرافیای ایران، وارد جهان عرب شد. محبوبیت این ساز به‌قدری افزایش یافت که در برهه تاریخی کوتاهی، عودنوازی به فلات آناتولی و پس از آن به اسپانیا نیز رسید.

عود امروزی مدیون ابونصر محمد بن فارابی، فیلسوف و موسیقی‌شناس برجسته ایرانی، است. او برای اولین‌بار تغییراتی در این ساز ایجاد کرد و این تغییرات به بهتر شدن صداهای این ساز اصیل منجر شد.

ردپای عود در ادبیات فارسی

ساز عود در دوران امپراتوری ساسانی محبوبیتی دوچندان پیدا کرده است؛ ردپای این ساز به ادبیات غنی فارسی نیز می‌رسد.

در اشعار فردوسی، حافظ، فضولی، عمر خیام، عصار تبریزی، عمادالدین نسیمی و خاقانی نیز به نام عود اشاره شده است. همچنین نظامی در منظومه «خسرو و شیرین» بر مهارت خوانندگان و نوازندگان باربد و نکیسا تاکید می‌کند که باربد عود را عالی می‌نواخت.

عبدالقادر مراغه‌ای دیگر شاعر، موسیقی‌دان و نوازنده ایرانی است که ساز عود را کامل‌ترین آلت موسیقی دانسته است. همچنین عبدالرحمن جامی، محقق بزرگ قرن پانزدهم، نیز عود را معتبرترین آلت موسیقی دانسته است.

با این حال، بسیاری از موسیقی‌دانان قرون وسطی و همچنین نظامی بزرگ، اختراع عود را با نام افلاطون، فیلسوف یونان باستان، مرتبط می‌دانند. 

انواع عود و تفاوت‌های آن

امروزه دست‌کم سه نوع عود مورد استفاده قرار می‌گیرد، عود ایرانی، ترکی و عربی از رایج‌ترین‌ عودها است.

ساز عود در اندازه‌های مختلف وجود دارد، عودهای عربی بدنه بزرگ‌تری دارند و عودهای ترکی کوچک‌ترند و عودهای ایرانی معمولا در این بین قرار می‌گیرند.

همه زیرگونه‌های عود عربی دارای شش سیم‌اند که پنج رشته آن دوتایی است و رشته ششم تک‌رشته است، بدنه آن‌ها بزرگ و سه سوراخ صدا دارند. عود ایرانی دارای پنج سیم است و بدنه آن حجیم‌تر، اما کوچک‌تر است. عود ترکی نیز از نظر اندازه بسیار کوچک‌تر از عود عربی است و این نوع در یونان نیز رایج است.

گفت‌وگو با یک استاد عودساز در ترکیه

استاد ارجان بیلیر یکی از عودسازان ترکیه‌ای است که در شهر اسکی‌شهیر زندگی می‌کند. از او در مورد ساز عود پرسیدم. او گفت:‌ «یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که سازی مانند عود از قدیم‌الایام وجود داشته است. حتی گفته می‌شود این ساز از طرف برخی از ترکان که به سمت جغرافیای عرب‌نشین برای کار و تجارت مهاجرت‌ کرده‌اند به فرهنگ عربی منتقل شده است.»

این استاد عودساز که نزدیک به ۲۰ سال است که به این کار مشغول است در ادامه افزود:‌ «نمی‌شود به‌طور کلی نظر داد که ساز «عود» دقیقا مربوط به کدام ملیت است و واقعا هم این مسئله چیز مهمی نیست، چون از نظر اخلاقی هم درست نیست که این ساز از طرف ملیت خاصی ثبت شود. ساز عود که به‌عنوان پدر گیتار امروزی شناخته می‌شود، پس از ورود به فرهنگ‌ها و جغرافیاهای مختلف دچار تغییراتی شده است، مثلا تارهای عود عربی با ترکی متفاوت است. در ترکیه، زمان فارابی یک تار به «عود» افزوده شده و شکل امروزی «عود» را گرفته است. یعنی حدود ۸۰۰،۷۰۰ حتی شاید ۱۰۰۰ سال است که فرم قدیمی «عود» به‌عنوان یک ساز سنتی تغییری نکرده است.»