شناسایی افراد بدون حجاب اجباری از طریق دوربین‌های نظارتی موضوعی است که این روزها زیاد درباره آن صحبت می‌شود. اگرچه چندین شرکت‌ داخلی و خارجی در این زمینه با حکومت ایران همکاری می‌کنند و دستگاه‌های امنیتی هم برای تحقق این موضوع در تلاش‌اند، در خصوص میزان کارآیی و دستیابی جمهوری اسلامی به این فناوری شواهد کافی موجود نیست؛ اما سازوکار فناوری تشخیص چهره و شواهدی که نشان می‌دهد این ادعای حکومت ایران واقعی نیست، چیست؟

در شهریور ۱۴۰۱ تنها چند هفته قبل از کشته شدن مهسا امینی، ستاد امر به معروف و نهی از منکر از تصویب طرحی با عنوان «عفاف و حجاب» خبر داد که طبق آن، افراد بی‌حجاب متخلف به شمار می‌آمدند. هاشمی گلپایگانی، دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر، در این باره اعلام کرد که افراد بی‌حجاب با کمک فناوری تشخیص چهره و از طریق دوربین‌های اماکن عمومی شناسایی می‌شوند.

به دنبال مخالفت گسترده زنان ایرانی با حجاب اجباری، فرمانده نیروی انتظامی در فروردین ۱۴۰۲ این موضوع را دوباره مطرح کرد و گفت که افراد بی‌حجاب با استفاده از ابزار و دوربین‌های هوشمند در اماکن و معابر عمومی شناسایی می‌شوند. اما این اظهارات چقدر به واقعیت نزدیک‌اند؟

فناوری تشخیص چهره چگونه کار می‌کند؟

فناوری تشخیص چهره (Face Recognition) می‌تواند چهره انسان را در تصاویر یا ویدیوها شناسایی کند و با بررسی چهره میان مجموعه‌ای از تصاویر بایگانی‌شده، تشخیص دهد آیا چهره موجود در تصاویر متعلق به یک شخص است یا خیر.

فرایند تشخیص چهره طی سه مرحله تشخیص، تجزیه و تحلیل و بازشناسایی انجام می‌شود.

در مرحله تشخیص (detection)، فرایند یافتن یک چهره با استفاده از هوش مصنوعی شروع می‌شود و سیستم می‌تواند چهره فرد را از روی یک تصویر حاوی چهره یک یا چند نفر شناسایی کند. در این فناوری، برای رسیدن به دقت حداکثری در شناسایی افراد، مکان‌ها و اشیای موجود در تصاویر از بینایی رایانه‌ای (Computer vision) استفاده می‌شود.

در مرحله تحلیل و بررسی، سیستم تشخیص چهره تصویر صورت را با هندسه و حالات چهره ترسیم و تجزیه و تحلیل می‌کند. تجزیه و تحلیل چهره معمولا با بررسی فاکتورهای فاصله بین چشم‌ها، فاصله پیشانی تا چانه، فاصله بینی و دهان، عمق کاسه چشم، فرم استخوان گونه و حدفاصل لب‌ها، گوش‌ها و چانه انجام می‌شود. سیستم تشخیص سپس داده‌های تشخیص چهره را به رشته‌ای از اعداد یا نقاط به نام فیس‌پرینت (faceprint) تبدیل می‌کند که این فاکتور همچون اثر انگشت برای هر شخص منحصربه‌فرد است.

در مرحله نهایی یعنی بازشناسایی (recognition)، سیستم می‌تواند با مقایسه و ارزیابی چهره‌‌ها، فرد را شناسایی کند. برای مثال می‌تواند تایید کند تصویر زنی که در خیابان انقلاب ثبت شده، با سلفی موجود در موبایل یک زندانی سیاسی مطابقت دارد یا خیر.

اما همه این‌ها بخش نظری قضیه‌اند. در عمل، اوضاع فرق می‌کند!

چالش‌های پیش روی حکومت چیست؟

امکان تشخیص چهره با دوربین‌های مرسوم معابر عمومی که در هر ساعت صدها و بلکه هزاران نفر در فواصل مختلف در زوایای دید آن حاضر می‌شوند، اساسا غیرممکن است. چرا که برای تشخیص افراد در چنین گستره‌ وسیعی به حجم زیادی اطلاعات و فناوری‌های پردازشی نیاز است.

در سیستم‌های تشخیص چهره، زاویه ثبت تصویر مولفه‌ای مهم است و برای شناسایی دقیق لازم است که تصویر از روبرو یا حداکثر با زاویه حدود ۳۰ درجه ثبت شود. فاصله فرد از دوربین نیز مهم است و با افزایش فاصله، میزان خطا در تشخیص افزایش می‌یابد. مورد بعدی میزان خطای تشخیص در تاریکی است و اگر به هر دلیلی نور مناسب نباشد، میزان خطا بیشتر می‌شود.

چالش بعدی حکومت در شناسایی افراد نبود تصاویر کافی در پایگاه داده‌ها است. برای بهره‌وری حداکثری دستگاه‌های امنیتی از این فناوری لازم است تصاویری از زوایای مختلف صورت موجود باشد تا بتوان تصاویر ثبت‌شده را با تصاویر بایگانی‌شده مطابقت داد. به نظر می‌رسد تنها منبع تطابق تصویر برای اجرای این طرح، تصاویر کارت ملی افراد باشد که آن هم به دلیل اینکه تنها از یک زاویه ثبت شده، کارآیی کافی را ندارد. علاوه بر موارد ذکرشده، استفاده از ماسک و آرایش صورت هم می‌تواند در سیستم تشخیص اختلال ایجاد کند.

چه شرکت‌هایی با جمهوری اسلامی همکاری می‌کنند؟

تا مدتی طولانی شرکت چینی تیاندی دوربین‌های تشخیص چهره را در اختیار حکومت ایران قرار می‌داد. داده‌های گمرک چین نشان می‌دهد که صادرات تجهیزات نظارتی چین به ایران در زمان اعتراض‌های سراسری پس از قتل مهسا امینی افزایش یافت؛ روندی که موجب شد شرکت چینی تیاندی در فهرست تحریم‌های ایالات متحده آمریکا قرار گیرد.

علاوه بر شرکت‌های چینی، برخی شرکت‌ها و استارتاپ‌‌های داخلی فعال در حوزه احراز هویت هم با نهادهای امنیتی همکاری می‌کنند. رئیس پلیس آگاهی کشور تیر ۱۴۰۱ در همایش کاربرد هوش مصنوعی در کشف علمی جرم، از تمام استارت‌آپ‌ها و فعالان حوزه هوش مصنوعی که در زمینه احراز هویت و فناوری‌های رفتارشناسی بیومتریک ایده‌هایی دارند، درخواست کرد ایده‌هایشان را با فراجا به اشتراک بگذارند و با نیروی انتظامی همکاری کنند.

آرمان رایان شریف، پردازش اطلاعات مالی پارت، توسعه اطلاعات و ارتباطات آی‌‌تی‌ساز، داده پویان آلما، دانش‌بنیان امین و الگوریتم رایابین پارس از جمله شرکت‌هایی‌اند که با سازمان اطلاعات فرماندهی انتظامی در زمینه احراز هویت همکاری می‌کنند.

ادعای حکومت برای شناسایی و جریمه افرادی که به حجاب اجباری تن نمی‌دهند، بیش از آنکه ادعایی مبتنی بر واقعیت باشد، گزافه‌گویی برای هراس‌افکنی است. باید توجه داشت که حکومت به منظور شناسایی افراد از نیروی انسانی بیشتر از رویکردهای فناوری‌محور استفاده می‌کند و اکثر موارد شناسایی مخالفان به صورت موردی و با بررسی‌های فردی انجام می‌شوند.