در روزهای گذشته خبرگزاری رویترز به نقل از چند منبع ناشناس نزدیک به حکومت ایران اعلام کرد که جمهوری اسلامی تصمیم به کاهش نیروهای مستشاری خود در سوریه و تمرکز بر مدیریت از راه دور برای تعقیب سیاست‌هایش گرفته است. همچنین طبق گزارش این خبرگزاری، مقامات تهران می‌خواهند برای حفظ و گسترش نفوذ خود در سوریه، نیروهای شیعه بیشتری را از افغانستان و پاکستان وارد می‌کنند.

بدین ترتیب ایرانی‌ها از صف اول درگیری‌ها در سوریه خارج می‌شوند. البته پیش‌تر نیز ایران اکثر نیروهای میدانی سپاه قدس را خارج کرده و بیشتر به حزب‌الله لبنان برای فرماندهی نیروهای نیابتی مورد نظر وابسته شده بود. منابع خبرگزاری رویترز دلیل این تصمیم را نشت اطلاعاتی در مورد مراکز استقرار و زمان‌بندی فعالیت مقام‌های نظامی سپاه قدس در شهرهای سوریه اعلام کردند که به راحتی هدف عملیات مرگبار منتسب به اسرائیل قرار می‌گیرند.

سید رضی موسوی مهم‌ترین مهره امنیتی و عملیاتی جمهوری اسلامی در سوریه بود که تقریبا هفت هفته پیش در حمله هوایی اسرائیل به زینبیه در حومه دمشق کشته شد.

آسیب‌پذیری اطلاعاتی جمهوری اسلامی در سوریه و ناتوانی در حفظ امنیت نیروها و کارگزارانش یک واقعیت محرز در سالیان اخیر است که در گذر زمان شدت یافته است. اما چگونگی آن هنوز مشخص نیست و در پرده ابهام قرار دارد. تغییراتی که بشار اسد در مسئولان و شرح وظایف نهادهای امنیتی سوریه چندی پیش ایجاد کرد، می‌تواند دریچه‌ای برای فهم آسیب‌پذیری اطلاعاتی جمهوری اسلامی در سوریه باشد.

روزنامه شرق‌الاوسط گزارش داد که بشار اسد در جلسه‌ای با حضور مقامات ارشد امنیتی، نقشه راه سوریه برای ترتیبات جدید امنیتی را ارائه کرده است. ساختار امنیتی سوریه، ساز و کارهای هماهنگی بین نهادهای مختلف امنیتی و ابزارهای مقابله با تروریسم قرار است تغییر کنند. این نشست چند روز بعد از نشر اخبار غیررسمی پیرامون تغییر در مقامات ارشد امنیتی سوری برگزار شد.

طبق این اخبار سرلشکر علی مملوک، از چهره‌های برجسته حزب بعث سوریه، به ریاست دفتر امنیت ملی ریاست جمهوری سوریه منصوب شد که جایگاه مشورتی برای بشار اسد دارد. سرلشکر کفاح ملهم، از دیگر مقامات نظامی بالای سوریه و حزب بعث این کشور، جایگزین او در سمت رئیس نهاد امنیتی ملی سوریه شد. او پیش‌تر رئیس سازمان امنیتی ارتش سوریه بود که سرلشکر کمال حسن جانشین وی شد.

خبرگزاری اسپوتینک روسیه خبر داد که مملوک در بیمارستان بستری شده و مریض است. برخی گزارش‌ها حکایت از تنزل مقام او دارد. رسانه «چرک‌نویس» گزارش‌هایی را منتشر کرد که حکایت از برخورد دولت سوریه با محوریت ماهر اسد، برادر بشار اسد و نفر دوم بلوک قدرت این کشور، با مملوک به دلیل مناسبات پنهانی او با سپاه قدس ایران دارد. اما گزارش‌های متضادی وجود دارد که علی مملوک خواهان روابط متوازن در سیاست خارجی سوریه و نزدیک شدن به عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای کنترل ایران است.

اگر چه همه اخبار اعلام‌شده قبلی از سوی منابع غیررسمی است و قطعیت درستی آنها معلوم نیست، اما در پرتو سوابق قبلی می‌توان این فرضیه را معتبر دانست که شکاف موجود در بلوک قدرت سوریه پیرامون نفوذ جمهوری اسلامی فعال شده است. از ابتدا هم بخشی از نیروهای امنیتی و نظامی سوری که بعد از جنگ داخلی نقش آنها در قدرت افزایش پیدا کرده، نسبت به گسترش نفوذ سپاه قدس حساسیت داشتند.

از دیگر سو، اکثریت قاطع سنی در جمعیت سوریه کار را برای جمهوری اسلامی جهت ایجاد نیروی سیاسی متحد و وابسته به شکل پایدار چون لبنان و عراق دشوار کرده است. آنها علی‌رغم تلاش‌های مختلف نتوانستند از داخل سوری‌ها یارگیری تشکیلاتی انجام بدهند. «حزب‌الله سوریه» که در حومه شهرهای دمشق، درعا، حلب و قنیطره فعالیت می‌کند، نتوانست به گروه بزرگی ارتقاء پیدا کند. گروه «قوات‌الرضا» که از شیعیان سوری تشکیل شده نیز سرنوشت مشابهی پیدا کرده است. از علوی‌ها نیز عده اندکی با سپاه قدس همکاری دارند.

در ماجرای کشته شدن مرموز رستم غزالی، رئیس سابق شعبه امنیت سیاسی سوریه، اخباری دال بر نگاه منفی وی نسبت به مداخله جمهوری اسلامی در امور داخلی سوریه منتشر شد. تلاش برای کاهش حضور جمهوری اسلامی در مناسبات حاکمیتی سوریه از ناحیه نزدیکی دولت این کشور به کشورهای عربی و بازگشت به اتحادیه عرب نیز تقویت شده است.

در این فضا افزایش اختلافات در درون هیأت حاکمه سوریه می‌تواند راه را برای ارسال احتمالی اطلاعات نیروهای جمهوری اسلامی به اسرائیل مساعد کند. البته برخی از جناح‌های سیاسی و امنیتی جمهوری اسلامی در این خصوص به دولت روسیه مظنون هستند.

بنابراین به نظر می‌رسد تصمیم‌گیران اصلی جمهوری اسلامی کماکان خواهان حفظ حضور خود در سوریه بوده، اما با توجه به شرایط جدید در پی تغییر روش‌های خود هستند. افزایش شمار تلفات انسانی باعث شده تا حکومت ایران مقامات نظامی ارشد و میانی خود را خارج کند و از طریق کشورهای مجاور سوریه چون عراق و لبنان، هدایت نیروها را انجام دهد. از سوی دیگر با افزایش شمار نیروهای شیعی غیرایرانی، موقعیت خود را در میدان تقویت کرده و کار را برای بازسازی حاکمیت و اقتدار توسط نیروهای سوری و بازگشت به شرایط قبل از جنگ داخلی دشوار سازد.

پاسخ به این پرسش که این سیاست چه نتیجه‌ای داشته و آیا می‌تواند چالش حفظ و نهادینه‌سازی مداخلات جمهوری اسلامی در سوریه را حل کند، محتاج گذشت زمان است. اما آنچه مشخص است، افزایش شکاف بین حزب بعث سوریه و نهاد ولایت فقیه در ایران، به موازات قدرت گرفتن دولت سوریه و بازسازی حاکمیت یکپارچه سوری است.

بدین ترتیب جمهوری اسلامی نیز چون دولت ترکیه خواهان تقویت قدرت سوریه و خوداتکایی آن نیست و از این زاویه با دولت روسیه اختلاف دیدگاه دارد که خواهان تثبیت اقتدار دولت سوریه و خروج نیروهای ایرانی و لبنانی است.