زنگ خطر تخریب مسجد عتیق اصفهان که برخی آن را موزه معماری ایران نامیده‌اند، از زمانی به صدا درآمد که زمزمه‌های احداث مترو در حریم این اثر تاریخی آغاز شد. در سال‌های گذشته، کنشگران میراث فرهنگی و باستان‌شناسان به‌تناوب هشدار دادند که عبور مترو از حریم مسجد عتیق این اثر تاریخی را در معرض آسیب قرار می‌دهد. هم‌زمان مسئولان میراث فرهنگی و مدیران شهری اصفهان ادعا می‌کردند که این پروژه را با رعایت تمام ضوابط مرتبط با حریم آثار تاریخی پیش‌ خواهند برد؛ اما حالا شواهد آشکار می‌کند که حفاری تونل مترو تا بیخ گوش مسجد عتیق رسیده و قرار است از حریم آن عبور کند.

خط ۲ مترو اصفهان از خیابان زینبیه در شمال شرقی شهر آغاز می‌شود و پس از طی مسیری حدود ۲۴ کیلومتر، به خیابان کهندژ در غرب اصفهان می‌رسد. قطار شهری اصفهان در مسیرش از زیرگذر امام علی هم عبور می‌کند و در این منطقه ایستگاه هم دارد؛ یعنی در عمق ۳۰ متری زمین و در فاصله ۳۰ متری تا مسجد عتیق. در واقع مترو اصفهان از حریم درجه‌۱ مسجد تاریخی عتیق عبور می‌کند.

در حالی‌ که طبق قانون مدیران شهری قبل از هرگونه اقدام باید از میراث فرهنگی مجوز بگیرند، شواهد از این قرار است که شهرداری و دولت دراین‌باره توافق کرده‌اند؛ به‌ طوری‌ که حتی خود را ملزم نمی‌دانند تا مشخص شدن نتایج مطالعات دانشگاهی منتظر بمانند.

محسن واعظی‌فر، مدیرعامل قطار شهری اصفهان، روز سه‌شنبه ۲۶ دی به خبرگزاری دولتی ایرنا گفت که دانشگاه علم و صنعت به عنوان دانشگاه مرجع و مورداعتماد درباره عبور قطار مترو از حریم مسجد عتیق مطالعه می‌کند و نتایج بررسی‌ها را به پژوهشگاه میراث فرهنگی می‌فرستد.

مدیرعامل قطار شهری اصفهان ضمن دفاع از احداث مسیر مترو در حریم مسجد عتیق گفت که میراث فرهنگی بر عبور مترو از زیرگذر میدان امام علی «صحه» گذاشته است و از نظر آن‌ها، این گزینه «کمترین احتمال صدمه به آثار تاریخی را داشت». او با بیان اینکه از محدوده میدان امام علی تا چهارراه ابن‌‌سینا در حریم مسجد عتیق قرار دارد، تایید کرد که این منطقه «حساسیت‌برانگیز» است.  

به‌رغم اینکه این مدیر شهری احتمال صدمه به مسجد تاریخی عتیق را به دلیل عبور خط مترو رد نکرد، سخنان او نشان می‌دهد که پروژه احداث ایستگاه و عبور قطار شهری در این ناحیه با چراغ سبز دولت و قبل از آماده شدن نتایج مطالعات دانشگاه علم و صنعت در حال پیشروی است.

واعظی‌فر گفت که هم‌اکنون دستگاه حفاری مترو به طرف میدان امام حسن حرکت کرده و پس از آن به ایستگاه‌های حافظ و میدان امام علی می‌رسد. طبق پیش‌بینی مدیرعامل قطار شهری اصفهان، ایستگاه زیرگذر امام علی اوایل سال ۱۴۰۴ احداث می‌شود.

او با مقایسه وضعیت شهر اصفهان با برخی شهرهای اروپایی گفت: «عبور مترو از جوار یا حتی زیر مسجد جامع عتیق گزینه‌ای انجام نشدنی نیست و به شرطی که تدابیر بسیار دقیقی در این رابطه وجود داشته باشد، می‌توان این‌ کار را انجام داد.»

تابستان ۱۴۰۱ که موضوع عبور خط ۲ مترو از حریم مسجد عتیق خبرساز شد، علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان، به باشگاه خبرنگاران جوان گفت که این موضوع پس از اینکه سازمان قطار شهری جزئیات طرح را به میراث فرهنگی ارسال کرد، بررسی می‌شود.

این مقام دولتی همچنین گفت که میراث فرهنگی درباره بناهای تاریخی و لایه‌های باستان‌شناسی «اهلیت بررسی و پاسخگویی» دارد اما درباره لایه‌های پایینی مترو و لرزش‌هایی که ایجاد می‌کند، متخصصان باید نظر بدهند.

ایزدی در همین گفت‌وگو وعده داد که میراث فرهنگی تلاش می‌کند خط ۲ مترو اصفهان از حریم مسجد عتیق عبور نکند تا چالش‌هایی که برای خط ۱ به وجود آمد، برای خط ۲ ایجاد نشود. هم‌زمان، محمدمهدی فرزین، مدیر روابط عمومی سازمان قطار شهری اصفهان، هم گفت که تا میراث فرهنگی رسما تایید نکند، حفاری در این منطقه آغاز نمی‌شود.

حالا با توجه به اینکه مدیرعامل قطار شهری اصفهان خبر داده که کار احداث خط ۲ مترو و ساخت ایستگاه زیرگذر امام علی به‌زودی تمام می‌شود، می‌توان چنین نتیجه گرفت که میراث فرهنگی بدون در نظر گرفتن هشدارهای کارشناسان اجازه این کار را به‌صورت چراغ‌ خاموش صادر کرده و با توجه به پیشروی کار، مطالعات دانشگاه علم و صنعت نیز بیشتر یک اقدام صوری است.    

مدیران شهری و مسئولان میراث فرهنگی ادعا می‌کنند در عملیات حفاری خط مترو و احداث ایستگاه مراقبت می‌کنند که آثار تاریخی آسیب نبینند اما مردم اصفهان و کنشگران میراث فرهنگی که تجربه‌های پیشین را به خاطر دارند، نمی‌توانند چنین ادعاهایی را باور کنند زیرا هنوز مشکلاتی که احداث خط ۱ مترو اصفهان برای سی‌وسه‌پل و خیابان چهارباغ ایجاد کرد، فراموش نشده است.

عبور قطارهای شهری از حریم آثار تاریخی آن‌ هم در شهرهایی مانند اصفهان که نرخ فرونشست زمین چندین برابر معیارهای جهانی است، این خطر بالقوه را ایجاد می‌کند که در نتیجه لرزش‌های هنگام احداث و پس از آن عبور قطارها، به آثار تاریخی آسیب‌های جدی وارد شود.

با این حال، در موضوع مسجد عتیق اصفهان پیچیدگی‌های دیگری هم مطرح است؛ زیرا علاوه بر ارزش این بنای تاریخی، احتمال کشف آثار و اشیای باستانی و تاریخی در مجاورت آن نیز وجود دارد. پیش‌تر در عملیات گودبرداری زیرگذر امام علی، سفالینه‌های متعددی از دوران‌ اشکانیان گرفته تا دوره معاصر در این منطقه کشف شد. پس از جدی شدن موضوع عبور قطار شهری از زیرگذر امام علی، اداره کل میراث فرهنگی اصفهان مدعی شد که اشیای یافت‌شده در حفاری‌ها مربوط به دوره متاخر قاجار و پهلوی بودند و ارزش تاریخی نداشتند.

در پاسخ به این ادعا، علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس اصفهانی، افشا کرد که کاوش‌های میراث فرهنگی به منطقه دایره‌ای‌شکل وسط میدان محدود بودند و از آنجا که میدان عتیق و زیرگذر عبدالرزاق بسیار وسیع است، نمی‌توان به‌سرعت و به‌راحتی به این نتیجه رسید که آثار موجود محدود به معماری غیرارزشمند دوره قاجار و پهلوی است.

این باستان‌شناس همچنین تاکید کرد که محدوده میدان عتیق رکن اصلی شکل‌گیری اصفهان است و وقتی با لودر گودبرداری شد، سفال‌های بسیاری از دوره‌های اشکانی و ساسانی به دست آمد. او به‌صراحت گفت که کاوش‌های جدید میراث فرهنگی اصفهان، «صوری و برای چراغ سبز نشان دادن به مترو» انجام شده‌اند.

جعفری ‌زند ضمن انتقاد از عملکرد میراث فرهنگی در ادامه سخنانش گفت که این سازمان دولتی پیش‌تر هم ادعا کرده بود که در تپه اشرف چیزی نیست؛ در حالی‌ که او طی کاوش‌هایش در همین منطقه گورستان اشکانی و مدفن اسب پیدا کرد.

به باور این باستان‌شناس، اطراف مسجد عتیق که قرار است تونل مترو در آن حفر شود، به دلیل وجود آثار باستانی نهفته،  منطقه خطر است و باید قبل از حفر تونل، کاوش باستان‌شناسی در آن انجام شود. او همچنین تاکید کرد که اصفهان در این قسمت تاریخی که قلب شکل‌گیری شهر است، به یک کاسه می‌ماند و ممکن است زیر ۳۰ متر هم آثاری تاریخی وجود داشته باشد.

علاوه بر احتمال وجود اشیای تاریخی و باستانی در حریم مسجد عتیق، مسئله لرزش‌های ناشی از عبور قطار شهری هم اهمیت دارد زیرا به این بنای تاریخی آسیب وارد می‌کند. مسجد عتیق که گفته می‌شود در ابتدا آتشکده‌ای به‌جامانده از دوران باستان بود، در قلب شهر اصفهان قرار دارد؛ جایی که هسته اولیه شکل‌گیری این کهن‌شهر بود و جویباره نام داشت.

قدمت این بنا به عنوان مسجد نیز به قرن دوم هجری بازمی‌گردد؛ هرچند یادگارهایی از دوران‌های مختلف تاریخی از ایلخانیان گرفته تا صفویان و قاجار در خود جای داده است. فعالان میراث فرهنگی هشدار داده‌اند که با احداث ایستگاه مترو در حریم این بنای تاریخی که یکی از شاهکارهای معماری ایران است، کل محدوده آن در معرض خطر قرار می‌گیرد و مدیران شهری قصد دارند به‌تدریج در اطراف آن مراکز خرید و مجتمع‌هایی نیز بسازند.

ساخت‌وساز در حریم آثار تاریخی به بهانه‌های مختلف محدود به مسجد عتیق اصفهان نیست و در دیگر شهرها و محوطه‌های تاریخی ایران نیز با چراغ سبز میراث فرهنگی سرعت یافته است. به‌تازگی، عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در سخنانی از ساخت‌وساز در حریم آثار تاریخی دفاع کرد و گفت که این «مشکل» را حل می‌کند. او مدعی شد مردم پاسارگاد به دلیل وجود آرامگاه کورش در این منطقه «بیچاره» شده‌اند.

بناهای تاریخی ایران در بیش از چهار دهه گذشته به‌طور فزاینده‌ای با خطر تخریب و از دست دادن هویت تاریخی‌شان مواجه بوده‌اند. مسئولان جمهوری اسلامی گاه با انکار ارزش تاریخی این بناها اقدام به تخریب آن‌ها کردند و گاه نیز به نام توسعه شهری یا مرمت، تیشه بر ریشه هویت تاریخی‌ آن‌ها زده‌اند.

با روی کار آمدن دولت منصوب علی خامنه‌ای، تعارض جمهوری اسلامی با میراث ملی و تاریخی ایران بیش از هر زمان دیگری آشکار شد. مقام‌های جمهوری اسلامی نه‌‌تنها برای محافظت از میراث ملی و تاریخی اراده‌ای ندارند، بلکه به نظر می‌رسد به شکلی سازمان‌یافته و هدفمند تخریب آن‌ها را تسریع می‌کنند؛ زیرا تاریخ ملی ایران را با منافع حاکمیتی در تعارض می‌دانند.