رادیو زمانه
دوشنبه هشتم آوریل (۲۰ فروردین) ساکنان آمریکای شمالی از مکزیک تا کانادا شاهد وقوع خورشیدگرفتگی کاملی خواهند بود که در اوج خود چهار دقیقه و ۲۸ ثانیه آسمان را تاریک خواهد کرد. اگر شما هم در نزدیکی مسیر گرفت کامل قرار دارید، این فرصت را از دست ندهید و دقایقی را زیر خورشیدِ گرفته به آسمان بنگرید.
شاید در میان همه پدیده‌های مربوط به آسمان هیچ‌یک به‌اندازه کسوف یا خورشیدگرفتگی برای عموم مردم چشمگیر و جذاب نباشد؛ پدیده‌ای که در طول تاریخ چشم انسان‌ها را به خود خیره کرده و تخیل آن‌ها را به جوشش درآورده و به رشد دانش و علم امروز کمک کرده است.
تصور کنید در دورانی که انسان هنوز درک درستی از عملکرد طبیعت اطراف خود نداشت، یک‌باره در میانهٔ روز شاهد تاریک شدن آسمان می‌بودید. نه ابری در آسمان بود و نه مانعی اما کم‌کم هوا گرگ‌ومیش می‌شد، در افق رنگ‌های مختلف به رقص درمی‌آمدند، در زیر سایهٔ درختان هلال‌هایی کوچک نمایان می‌شد و یک‌باره خورشید همیشه درخشان روز همچون حلقه‌ای الماس مانند می‌درخشید و سپس چهره تیره می‌کرد.
لحطاتی بعد اطراف آن را نوری مرموز چون هاله و گاهی چون بال‌هایی در اطراف قرص تیرهٔ خورشید فرا می‌گرفت و اگر به آن نگاه می‌کردید، شاید درخشش‌های قرمزی را بر لبه قرص تیرهٔ آن می‌دیدید.
هم‌زمان با تیره شدن خورشید در آسمان، روی زمین باد وزیدن می‌گرفت، پرندگان با گمان این‌که شب فرارسیده است به پرواز درمی‌آمدند و آوازخوانی می‌کردند و صدای زوزه حیوانات وحشی از دور و نزدیک به گوش می‌رسید و هم‌زمان رقص نورها در افق با شدت بیشتری ادامه می‌یافت و دقایقی بعد همهٔ این داستان بار دیگر به‌طور معکوس تکرار می‌شد.
می‌توانید هراس و شگفتی انسان ابتدایی را در مواجهه با این منظره تجسم کنید و به او حق بدهید که افسانه‌های متعددی برای توجیه این منظره بسازد. از اژدهایی آسمانی که در میانهٔ روز خورشید را می‌بلعد و مردم باید با به صدا درآوردن طبل‌ها او را بترسانند یا فراری دهند، یا در باور ایرانیان باستان که به دوگانهٔ خیر و شر باور داشتند، همتای اهریمنی خورشید، یا خورشید تاریک، در تلاش بر پیروزی بر نور دقایقی چهرهٔ خورشید اهورایی را می‌پوشاند.
بعدها تصویر خورشیدِ گرفته در رسم شکل‌هایی از موجودات اساطیری از اوزیریس در مصر تا فروهر در ایران باستان مورداستفاده قرار گرفت.
البته که خیلی زود انسان‌ها توانستند دلیل شکل‌گیری کسوف را کشف و وقوع آن را پیش‌بینی کنند. ده‌ها سند از پیش‌بینی گرفت‌ها در تاریخ وجود دارد، از تمدن بابلی هخامنشی گرفته تا زمانی که تالس کسوفی را در سال ۵۸۵ پیش از میلاد پیش‌بینی کرد که وقوع آن در میان جنگ ماد و لیدیه بهانه‌ای برای صلح شد.
کسوف‌ها هنوز هم برای مردم و دانشمندان جذاب هستند. ادینگتون انگلیسی در ۱۹۱۹ با عکاسی از ستاره‌های اطراف خورشید در هنگام گرفتِ کامل نخستین مدرک تجربی مبتنی بر صحت نظریه نسبیت عام انیشتین را ارائه کرد.
تاج خورشیدی – همان هاله و بالی که هنگام کسوف کامل ظاهر می‌شود – هنوز هم معمایی برای ستاره‌شناسان است. بخشی رقیق از جو بیرونی خورشید که به دلیل ساختاری که هنوز دقیق مشخص نشده و احتمالاً وابسته به فعالیت‌های مغناطیسی است، یک‌باره دمایش تا میلیون‌ها درجهٔ سانتی‌گراد افزایش می‌یابد (دمای سطح خورشید حدود شش هزار درجه است).
هندسهٔ کسوف
زمانی که خورشید، ماه و زمین به ترتیب در یک راستا قرار می‌گیرند، کسوف اتفاق می‌افتد. خوش‌شانسی ما ساکنان زمین است که از روی تصادف نسبت قطر به فاصله ماه و خورشید از زمین تقریباً یک اندازه و معادل نیم درجه قوس است. بدین ترتیب از دید ما روی زمین قرص کامل ماه تقریباً هم‌اندازه با قطر ظاهری خورشید در آسمان است و وقتی کسوف رخ می‌دهد، ماه می‌تواند تقریباً همهٔ قرص خورشید را بپوشاند.
با این‌حال، ما در هر ماه قمری شاهد رخ دادن کسوف نیستیم. دلیل این هم به این واقعیت برمی‌گردد که مداری که ماه روی آن زمین را دور می‌زند، با مداری که زمین خورشید را دور می‌زند حدود پنج درجه زاویه می‌سازد. به همین دلیل برای شکل‌گیری کسوف نه‌تنها ماه باید در مقارنه خود باشد (ماه نو و بین زمین و خورشید) که هم‌زمان روی یکی از دو محل تقاطع مدارهای ماه به دور زمین و زمین به دور خورشید (که به گره‌های مداری معروف‌اند) قرار داشته باشد. به همین دلیل هم کسوف‌ها و خسوف‌ها هر ماه تکرار نمی‌شوند و باید منتظر این تقارن بود.
البته که مدارهای ماه به دور زمین و زمین به دور خورشید دایرهٔ کامل نیست. بیضی بودن این مدارها باعث می‌شود گاهی کسوف زمانی رخ دهد که ماه در نزدیک‌ترین فواصل خود با زمین قرار دارد و خورشید در دورترین فاصله از زمین و درنتیجه قطر ظاهری ماه بزرگ‌تر از قطر ظاهری خورشید است و درنتیجه مدت گرفتِ کامل بیشتر می‌شود.
گاهی نیز شرایط برعکس است. کسوف زمانی رخ می‌دهد که خورشید در فاصلهٔ نزدیک به زمین و ماه در دورترین فاصله خود از زمین است. در این صورت قطر ماه کامل هنگام گرفت کمتر از قطر ظاهری خورشید در آسمان است و درنتیجه حتی در اوج گرفت هم حلقه‌ای از آتش سطح خورشید در اطراف قرص ماه نمایان خواهد ماند و کسوفی حلقوی رخ می‌دهد.
کسوف ۲۰ فروردین
خورشیدگرفتگی روز ۲۰ فروردین در اقیانوس اطلس آغاز می‌شود و در مرز مکزیک وارد زمین می‌شود و راه خود را به‌سوی شمال شرق پیش می‌گیرد. در مرکز مکزیک این گرفت به اوج خود می‌رسد و ساکنان این منطقه می‌توانند حدود چهار دقیقه و ۲۸ ثانیه خورشید تاریک را به تماشا بنشینند.
سایه سپس از تگزاس وارد ایالات متحده می‌شود، منطقه جنوب دریاچه‌های بزرگ شهر بوفالو و همین‌طور منطقه اطراف آبشار نیاگارا در مرکز ایالات متحده و کانادا بیشترین بازدیدکننده‌ها را به خود جلب می‌کنند.
نوار سایه سپس وارد استان کبک کانادا می‌شود و البته بخش‌هایی از انتاریو نیز می‌توانند گرفت کامل را ببینند. سایه سپس بعد از عبور از منطقه نیوفاندلند وارد اقیانوس آرام می‌شود و در همان‌جا زمین را ترک می‌کند.
برای اطلاع از وضعیت گرفت در محل زندگی – یا مقصد سفر خود – می‌توانید از نقشهٔ زیر کمک بگیرید.
در این وب‌سایت هم می‌توانید زمان دقیق آغاز و پایان هر یک از مراحل گرفت را برای محل رصد خود مشخص کنید.
به یاد داشته باشید که گرفت کامل تنها در نواری باریک قالب مشاهده است و هرچقدر به مرکز این نوار نزدیک‌تر باشید، مدت‌زمانی که می‌توانید گرفت کامل را ببینید، بیشتر است. نواحی بزرگ‌تری در اطراف نوار سایه گرفتِ جزئی را تجربه خواهند کرد.
چه خواهیم دید؟
اگر روی نوار سایه قرار داشته باشید، داستان با تغییر ملایم نور آسمان آغاز می‌شود، هوا کم‌کم خنک‌تر می‌شود و نسیم ملایمی وزیدن می‌گیرد. اگر به زیر برگ درختان یا هر ساختار حفره‌دار دیگری – مانند کاغذی که آن را سوراخ کرده‌اید – نگاه کنید، کم‌کم هلال‌هایی را می‌بینید که تصویر خورشید در حال گرفتن است. به افق نگاه کنید و تغییر رنگ‌ها را مشاهده کنید. با نزدیک‌تر شدن به گرفت کامل، حواس‌تان به واکنش حیوانات باشد.
چند ثانیه مانده به گرفت ممکن است پدیدهٔ نوارهای سایه را ببینید، امواجی از سایه و روشن به‌سرعت از سطح زمین عبور خواهند کرد و اگر بر فراز بلندی حضور داشته باشید و به مسیر آغاز گرفت نگاه کنید، شاهد هجوم سایه خواهید بود که چون هیولایی سیاه با سرعت از افق به سمت شما می‌شتابد.
چند ثانیه قبل از آغاز گرفت در لبهٔ خورشید تعدادی نقطهٔ درخشان خواهید دید که به تسبیح دانه‌های بیلی معروف‌اند. این‌ها آخرین پرتوهای نوری هستند که از میان دره‌های میان کوهستان‌های ماه به زمین می‌رسند. ثانیه‌ای بعد آخرین پرتو خورشید در حالی از پشت ماه به شما می‌رسد که در سوی دیگر تاج خورشید هویدا شده است و حلقهٔ الماس باشکوهی در آسمان ایجاد می‌کند.
حالا خورشیدِ گرفته پیش چشم شما است. تاج خورشید در اطراف سطح تیرهٔ ماه دیده می‌شود و اگر با دقت نگاه کنید، شاید شراره‌هایی سرخ و صورتی‌رنگی را بر لبه خورشیدِ گرفته ببینید. به آسمان اطراف توجه کنید. مشتری بالاتر از خورشید و زهره در زیر خورشید اجرام سیاره‌ای نورانی هستند که می‌توانید پیدا کنید.
کمی نزدیک به مشتری، دنباله‌دار شیطان یا پانز- بروکز که بعد از ۷۱ سال دوباره به دیدار خورشید آمده است، قابل‌مشاهده خواهد بود. این اتفاقی نادر است که بتوانیم دنباله‌داری را در هنگام کسوف کامل تماشا کنیم. در این لحظات از تماشای افق و بازی سریع نور و سایه در افق اطراف خود غافل نشوید.
با پایان گرفت کامل بار دیگر این رویدادها به‌طور معکوس تکرار می‌شود و سایهٔ ماه از سر شما می‌گذرد و شما را با خاطره‌ای بی‌نظیر بر جای می‌گذارد.
ایمنی رصد
در همه مراحل خورشیدگرفتگی غیر از زمان گرفت کامل، باید از عینک‌ها و فیلترهای ویژهٔ خورشیدگرفتگی استفاده کنید. مراقب باشید از شیشه‌های دودی، عینک آفتابی یا موارد مشابه استفاده نکنید. این موارد اگرچه در ظاهر نور خورشید را کم می‌کنند اما کماکان به بخشی از تابش آزاردهندهٔ خورشید اجازه عبور می‌دهند و درنتیجه باعث ایجاد آسیب به چشمان شما می‌شوند.
اگر از دوربین دوچشمی، تلسکوپ یا دوربین‌های عکاسی برای رصد استفاده می‌کنید، حتماً دهانهٔ آن‌ها ر ا با فیلترهای معتبر بپوشانید. نگاه کردن به خورشید از پشت تلسکوپ و دوربین دوچشمی بدون فیلتر می‌تواند منجر به نابینایی دائمی شود.
همین‌طور می‌توانید برای اطمینان بیشتر از سازهٔ اتاق تاریک برای این منظور نیز استفاده کنید.
اگر در مسیر این گرفت قرار ندارید، می‌توانید از طریق این وب‌سایت به تماشای آنلاین بنشینید و با یک واسطه از شکوه این پدیده لذت ببرید.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید