ایران وایر
گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های ایران حاکی از آن هستند که رشد بی‌رویه گلسنگ‌ها در «بی‌ستون»، «تختجمشید»، «پاسارگاد»، میراث جهانی محور «ساسانی»، «چغازنبیل»، «شوش»، «گنبد سلطانیه» و «گنبد قابوس»، «تخت‌سلیمان» و برخی کاروان‌سراهای ثبت شده در میراث جهانی این بناهای تاریخی و باستانی را به خطر انداخته است.
«محمد سهرابی»، سرپرست سابق پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی که درباره رویش گلسنگ بر آثار تاریخی و باستانی ایران تحقیقات جامعی انجام داده، وضعیت بناهای تاریخی ایران را از نظر فرسودگی زیستی، بسیار آسیب‌زا و ناپایدار توصیف کرده و درباره خطرناک‌ترین و شدیدترین فرسودگی زیستی ناشی از رشد گلسنگ در محوطه باستانی بی‌ستون هشدار داده است.
خبرگزاری «ایلنا» هم‌زمان از تخریب کتیبه‌های دو محوطه جهانی تختجمشید و بی‌ستون بر اثر فعالیت شرکت‌های پتروشیمی مرودشت و بی‌ستون و تصاعد گازهایی با ترکیبات نیتروژنی خبر داده است.
«ایران‌وایر» در گزارش پیش رو به دنبال پاسخ این پرسش است که آیا میان آلاینده‌های ناشی از تولیدات پتروشیمی و رشد فزاینده گلسنگ‌ها در مناطق باستانی و تاریخی ارتباطی وجود دارد؟
***
«شرکت پتروشیمی شیراز» نیم قرن پیش آغاز به کار کرده است؛ مجموعه‌ای که از سال ۱۳۴۲ به بهره‌برداری رسید و در طول ۵۰ سال گذشته اندک اندک توسعه یافته و گسترده‌تر شد. این شرکت پتروشیمی در ۴۵ کیلومتری شهر شیراز، در مجاورت رودخانه «کُر» و در نزدیکی مرودشت، در مساحتی ۳۰۰ هکتاری ساخته شد؛ در دوره‌ای که سازه باستانی «تختجمشید» هنوز در میراث فرهنگی جهانی ثبت نشده بود.
در دوران اصلاحات و ریاست جمهوری «سیدمحمد خاتمی»، زمزمه‌های آسیب‌زا بودن آلاینده‌های پتروشیمی برای بنای تاریخی تختجمشید شنیده و در دولت هشتم برای جابه‌جایی این پتروشیمی تلاش‌هایی انجام شد اما بی‌نتیجه ماند. در سال‌های اخیر مجتمع جدیدی با عنوان «شرکت پتروشیمی شهدای مرودشت» نیز به این مجموعه اضافه شد؛ مجموعه‌ای که حالا با تغذیه گلسنگ‌ها، بلای جان تختجمشید شده است.
بعضی گلسنگ‌ها شیفته نیتروژن هستند
«اعظم بهرامی»، پژوهش‌گر و کنش‌گر محیط‌زیست در گفت‌وگو با «ایران‌وایر»، اثر مخرب آلاینده‌های تولید شده در صنایع مختلف بر بناهای تاریخی را تایید می‌کند و می‌گوید: «به طور کلی وقتی صنایع در حریم آثار تاریخی و بناهای باستانی ساخته می‌شوند، می‌توانند علاوه بر این‌که به دلایل مختلف سرعت تخریب و فرسودگی این بناها را تشدید کنند، بر میزان و عمق تخریب‌ها هم اثرگذار باشند.»
به گفته او، شرکت‌های پتروشیمی فعال در تختجمشید و بی‌ستون اغلب گازهای نیتروژن‌دار تولید می‌کنند که می‌تواند به‌عنوان یک آلاینده روی رشد این گونه تاثیر بگذارد: «تولیدات این پتروشیمی هم مثل پتروشیمی کرمانشاه، در نزدیکی بی‌ستون منجر به رشد فزاینده گلسنگ‌ها شده و حتی توانسته است نوع و بافت آن‌ها را هم تغییر بدهد و تخریب این بناها را تشدید کند.»
گزارش «ایلنا» تصریح کرده است که هیچ تحقیق علمی مستمر و جامعی برای برآورد میزان تاثیرگذاری گازهای نیتروژن ناشی از فعالیت این دو واحد صنعتی و جلوگیری از تاثیرات آن‌ها بر رشد فزاینده گلسنگ‌ها و تشدید فرسودگی زیستی انجام نشده است. اما به گفته اعظم بهرامی، گلسنگ‌های روییده در این منطقه از گونه «نیتروژن‌خواه» هستند و حتی توانسته‌اند بر پوشش گیاهی این منطقه اثر بگذارند.
این پژوهش‌گر محیط‌زیست در همین زمینه به تولید آلاینده‌های زیاد و انتشار آن در هوا اشاره می‌کند: «وقتی آلاینده‌های زیادی در هوا باشند، می‌توانند باران‌های منطقه را به باران اسیدی تبدیل کنند. باران‌های اسیدی هم یکی دیگر از عواملی هستند که بر تخریب آثار باستانی شبیه به تختجمشید که در فضای باز هستند، بسیار اثر گذارند.»
او به قوانین ناکارآمد محافظت از حریم بناهای باستانی و تاریخی باز می‌گردد: «در ایران ساخت و ساز بناها و صنایع و حصارکشی و کاشت درخت در حریم درجه یک بناهای تاریخی و باستانی ممنوع است. حریم درجه یک یعنی شعاع چهار کیلومتری. این محدوده بسیار کوچکی است، چون از اساس میزان آلاینده‌های تولید شده توسط صنایع رصد نمی‌شود و هیچ سیستم تصفیه درستی وجود ندارد، پس طبیعی است که اثر مخرب این عوامل خودش را به سرعت نشان می‌دهد.»
سرپرست پیشین پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی پیش از این گفته بود که تاکنون نزدیک به ۵۰۰ گونه گلسنگ در حال رویش روی بناهای تاریخی و باستانی ایران مشاهده شده که نرخ فرسایش بناهای باستانی ایران با رتبه‌بندی‌های متفاوت را افزایش داده‌اند.
اعظم بهرامی این نظر را تایید می‌کند و می‌گوید: «آلاینده‌هایی که توسط صنایع تولید می‌شوند، در مجموع می‌توانند شدت و عمق تخریب آثار باستانی را تشدید کنند. می‌توانند حتی پوشش گیاهی را تغییر یا باران‌های اسیدی را افزایش بدهند. نمونه‌های دیگری هم هستند که صنایع لزوما پتروشیمی نبوده اما با تولید پساب و رهاسازی در حریم بنای تاریخی و باستانی، منجر به تخریب عمیق سازه‌های تاریخی شده‌اند.»
او به طور مشخص در مورد تحت‌جمشید بر این باور است که عوامل دیگری نیز تخریب این بنای باستانی را تشدید کرده‌ندت: «در مرودشت ما فرونشست گسترده‌ای داریم. حتی تصاویر اثری که بر این منطقه و تختجمشید گذاشته است، منتشر شده‌اند. در آن منطقه سد سیوند را داریم که رطوبت این سد در دراز مدت موجب افزایش سرعت تخریب شده است. همه این عوامل هم‌افزایی دارند، چون داریم درباره یک بنای تاریخی و باستانی در فضای باز صحبت می‌کنیم.»
راهکار چیست؟
اعظم بهرامی می‌گوید راهکار کوتاه مدت حل این معضل، رصد مداوم تولید آلاینده‌ها است: «باید ایستگاه‌هایی در منطقه باشند که میزان آلاینده‌های تولید شده توسط صنایعی که در حریم یک و دو آثار تاریخی و باستانی ساخته شده‌اند را پایش کتند. دستگاه تصفیه با فیلترهای مخصوص برای آلاینده‌ها نصب و تعبیه شوند و علاوه بر پایش میزان تولید آلاینده‌ها، سطح و عمق تخریب هم باید به صورت پیوسته ارزیابی و بررسی شوند.»
در گزارش ایلنا آمده است که نبود بودجه کافی موجب شده است به رغم تهیه نقشه کلی پراکنش گونه‌ها و جانمایی تک‌تک گونه‌های شناسایی‌شده روی سطوح، میزان مساحتی که از سطح بنا توسط گلسنگ‌ها اشغال شده، است مشخص نباشد.
این کنش‌گر حوزه محیط‌زیست که در ایتالیا زندگی می‌کند، به بناهای تاریخی بسیاری که در این کشور وجود دارند، اشاره می‌کند: «در ایتالیا بناهای تاریخی که در فضای باز قرار دارند، با شیشه پوشانده می‌شوند و در همان محدوده هم ایستگاه‌های زیادی برای رصد عواملی که ممکن است بر تخریب این بناها اثرگذار باشند، تعبیه شده‌اند که رطوبت، آلودگی، دما و میزان آلاینده‌ها را به صورت پیوسته اندازه‌گیری می‌کنند. این می‌تواند تجربه‌ای باشد.»
به باور بهرامی، سازمان میراث فرهنگی باید در زمینه نگه‌داشت و حفاظت از بناهای تاریخی و باستانی، از متخصصان این امر کمک بگیرد: «لزوما هم منظور این نیست که متخصصان، ایرانی باشند. این آثار در میراث جهانی ثبت شده‌اند و باید از متخصصانی که در این زمینه مجرب هستند، از هر جای دنیا که باشند، کمک گرفته شود.»
او این اقدامات را به عنوان راهکارهای کوتاه‌مدت برای کنترل بحران تخریب بناهای باستانی و تاریخی مطرح می‌کند و می‌گوید: «راهکار بلند مدت هم می‌تواند برنامه‌ریزی برای جانمایی صنایع باشد. باید بار اضافی تخریب در این مناطق را کنترل کنیم. از ساخته شدن صنایع جدید در حریم آثار تاریخی خودداری شود و حتی بازدید عمومی در خصوص برخی از آثار که سرعت تخریب در آن بالا گرفته است را برای مدت زمانی بسته به تشخیص متخصصان لغو یا محدود کنیم تا ابزارهای محافظتی و مراقبتی مناسب برای آن نصب شود.»
گلسنگ چیست؟
گلسنگ نوعی قارچ هم‌زیست با جلبک‌ها و سیانوباکتری‌ها است که روی سنگ‌ها، صخره‌ها، تنه و ساقه درختان می‌روید و می‌تواند تا چهار هزار سال عمر کند.
ایلنا به نقل از یک پژوهش‌گر مرمت آثار تاریخی نوشته است برخی گلسنگ‌ها در سطح نقوش سنگ‌ها، کتیبه‌ها و صخره‌های باستانی نفوذ می‌کنند و باعث تخریب آن‌ها می‌شوند.
ایران حدود سه هزار گونه گلسنگ دارد که تاکنون هزار گونه آن شناسایی و حدود یک‌چهارم این گونه‌ها در آثار باستانی و تاریخی دیده شده‌اند.
به‌رغم تعداد و تنوع بالای گلسنگ‌ها در ایران، آن‌طور که پژوهش‌گران میراث فرهنگی می‌گویند، برای شناسایی و زدودن آن‌ها از آثار باستانی اقدام موثری انجام نمی‌شود و این هم به دلیل محدودیت‌های قانونی و فقدان حمایت‌های مالی لازم از سوی نهادهایی است که وظیفه مراقبت و محافظت از آثار تاریخی و باستانی را دارند.
«محمد سهرابی» (گلسنگ‌شناس و سرپرست پیشین پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی) که سال‌ها وقت خود را صرف شناسایی، پایش و رویش گلسنگ‌ها بر آثار تاریخی و کتیبه‌های باستانی ایران کرده، به ایلنا گفته با وجود آن که آثار و بناهای تاریخی ایران مملو از گونه‌های ناشناخته گلسنگ است، تحقیقات گلسنگ‌شناسی در ایران سال‌ها است به دلیل نبود بودجه و امکانات کافی در پایگاه‌های میراث فرهنگی، متوقف شده است.
گلسنگ‌ها از کی به جان بناهای تاریخی ایران افتادند؟
کارشناسان میراث فرهنگی دست‌کم از دو دهه قبل هشدار داده بودند که کتیبه‌های خط میخی ایران به دلیل رشد گلسنگ‌ها آسیب جدی دیده‌اند.
سنگ‌نگاره بی‌ستون، از یادگارهای به جا مانده از دوران «هخامنشیان» در شهر بی‌ستون، از توابع استان کرمانشاه هم با وضعیتی مشابه تختجمشید مواجه است. این نقش برجسته، طرح پیروزی «داریوش» بزرگ بر «گئومات مغ» و به بند کشیدن یاغیان است که در کنار آن به خط میخی نیز نگاشته شده است.
«صامت اجرایی»، مدیر پایگاه جهانی بی‌ستون در تشریح وضعیت این بنای تاریخی گفته است پتروشیمی کرمانشاه که وضعیت رشد گلسنگ‌ها را بر نقش‌برجسته‌های آن تشدید کرده، در فاصله حریم درجه یک بی‌ستون ساخته شده است.
او تصریح کرده که این شرکت پتروشیمی پیش از ثبت پرونده بی‌ستون در میراث جهانی ساخته شده است اما حالا با وجود رایزنی‌هایی که با مدیرعامل پتروشیمی شده تا متخصصان مطالعات آسیب‌شناسی و نجات‌بخشی کتیبه بی‌ستون را آغاز و اجرا کنند، این مجموعه زیر بار چنین اقدامی نمی‌رود.
به گفته مدیر پایگاه جهانی بی‌ستون، این پایگاه در این سال‌ها بحث‌ها و درگیری‌های متعددی با پتروشیمی داشته است: «اما آن‌ها هیچ‌گاه زیر بار این طرح نرفتند و در آخرین جلسه مدیرعامل پتروشیمی اعلام کرد که من می‌توانم برای میراث فرهنگی گریه کنم اما نمی‌توانم نان بدهم.»
بی‌اعتنایی به وضعیت آثار باستانی و تاریخی و نبود برنامه جامع اصولی و کاربردی برای نگه‌داری و مرمت این آثار در کنار عوامل آب‌وهوایی، بلای جان بناهایی شده که نمادی از فرهنگ و تمدن باستانی ایران هستند.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید