پژمان اکبرزاده
بی بی سی فارسی
سودابه تاجبخش یکی از برجسته‌ترین خوانندگان گروه اپرای تهران در مونیخ (آلمان) درگذشت. فوت این هنرمند ایرانی در ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ رخ داد و اکنون با حدود سه هفته تاخیر برای نخستین‌بار به صورت رسانه‌ای اعلام می‌شود. خانم تاجبخش از زمان شکل‌گیری تالار رودکی و گروه اپرای تهران در سال ۱۳۴۶، در بسیاری از مهمترین برنامه‌های اپرا نقش اول را ایفا کرد ولی با وقوع انقلاب ۵۷، فعالیت‌های هنری‌اش متوقف شد. او در چهل و پنج سال گذشته در سکوت زندگی می‌کرد.
سودابه تاجبخش در سال ۱۳۰۸ در تهران متولد شد. دایی او، غلامحسین بنان از سرشناس‌ترین خوانندگان موسیقی ایرانی در آن دوره بود. تاجبخش نیز ابتدا از سوی خانواده به فراگیری موسیقی ایرانی تشویق شد ولی او گرایشی به این کار نداشت.
در سال ۱۳۲۶، زمانی که تنها هجده سال داشت، برای نخستین بار در تهران و با امکانات محدود، یک اپرا به شکل کامل روی صحنه رفت. این کار به کوشش لیلی بارا، خواننده اتریشی انجام شد که از جنگ جهانی به ایران پناه آورده بود. او چندی استاد هنرستان عالی موسیقی بود ولی پس از مدتی به آمریکا مهاجرت کرد و تامارا پیلوسیان، خواننده ارمنی-ایرانی جایگزین او شد. تاجبخش در همین دوران برای تحصیل آواز کلاسیک وارد هنرستان شد اما پیلوسیان هم حدود یک سال بعد به اروپا کوچ کرد.
تاجبخش در ادامه از آموزش‌های اولین باغچه‌بان برخوردار شد و در دهه ۱۳۳۰ برای تحصیل آواز به آلمان رفت. در مدرسه عالی موسیقی کلن از آموزش‌های یوزف مترنیخ (یکی از سرشناس‌ترین خوانندگان باریتون در آلمان) و کلمنس گلتنبرگ بهره‌مند شد. بعدها زمانی که تاجبخش خواننده موفقی در اپرای تهران شد، پروفسور مترنیخ برای قدردانی به ایران دعوت شد تا شاهد اجرای تاجبخش در اپرای «دون ژوان» باشد.
سودابه تاجبخش در دوران تحصیل در آلمان، با خواننده یونانی، میکائیل روسوس ازدواج کرد و از او صاحب دو فرزند به نام‌های آریس و آرمان شد. این ازدواج با بازگشت تاجبخش به ایران به جدایی انجامید
منبع تصویر،Tehran Opera Company
آغاز همکاری با گروه اپرای تهران
سودابه تاجبخش پس از پایان تحصیل در آلمان، به عنوان خواننده میهمان برنامه‌هایی در اپراخانه زاربروکن اجرا کرد ولی فعالیت‌های حرفه‌‌ای او در واقع از سال ۱۳۴۶ آغاز شد. او در بهار آن سال پس از ده سال دوری از ایران، برای دیدار خانواده راهی تهران شد. این سفر با دیدار رسمی پادشاه و ملکه تایلند از ایران همزمان شد. از سودابه تاجبخش دعوت شد تا به این مناسبت در کاخ گلستان برنامه‌ای اجرا کند. آنگونه که در مجله انگلیسی‌زبان «ایران تریبیون» در ۲۵ اکتبر ۱۹۶۸ آمده، در پی استقبال فراوان از این اجرا «وزارت فرهنگ و هنر رسما از تاجبخش دعوت کرد تا در ایران بماند و با اپرای تهران همکاری کند».
در آبان ۱۳۴۶ همزمان با مراسم تاجگذاری محمدرضا پهلوی، تالار رودکی به عنوان مهمترین مرکز هنرهای اجرایی در ایران گشایش یافت. به عنوان بخشی از مراسم افتتاحیه و برای نخستین‌بار به یک آهنگساز ایرانی سفارش داده شد تا یک اپرا بنویسد: «جشن دهگان»، ساخته احمد پژمان.
حسین سرشار (دهگان پیر) و سودابه تاجبخش (زن روستایی) اجرا کنندگان نقش‌های اصلی در این اپرا بودند و عنایت رضایی آن را کارگردانی کرد. هیچ صدا یا تصویری از این اجرای تاریخی در دسترس نیست. عنایت رضایی با تاسف به بی‌بی‌سی می‌گوید: «تمام توجه به تاجگذاری معطوف شده بود و ظاهرا هیچکس به خود اپرا توجهی نکرد.»
منبع تصویر،Tajbakhsh Private Collection
«گنجینه‌ای برای اپرای تهران»
یک سال بعد، وزارت فرهنگ و هنر به احمد پژمان ساخت اپرای «دلاور سهند» را سفارش داد. متن اپرا با الهام از داستان بابک خرمدین نوشته شد و در آن حسین سرشار (بابک) و سودابه تاجبخش (رخساره) خوانندگان نقش‌های اصلی بودند. یک ضبط آماتور از این اجرا وجود دارد که به نظر می‌رسد تنها نمونه در دسترس از اجراهای خانم تاجبخش در تالار رودکی باشد. عنایت رضایی که در آن زمان مدیر گروه اپرای تهران بود می‌گوید: «اپراها اغلب با کیفیت مناسب از سوی تالار ضبط می‌شدند. ما هم خیالمان راحت بود که ضبط‌ها در آنجاست و از سویی به دلیل قوانین اداری اجازه نداشتیم خودمان ضبطی انجام بدهیم یا آن را نگه داریم. کسی فکر نمی‌کرد که آن تغییرات ناگهانی در ایران رخ دهد و دیگر امکان دسترسی به ضبط‌ها از میان برود.»
در زمینه اپراهای اروپایی، یکی از موفقیت‌ترین اجراهای تاجبخش مربوط به اپرای «توسکا» در سال ۱۳۴۷ بود. این اثر که از مشهورترین ساخته‌های پوچینی، آهنگساز ایتالیایی است در آن سال برای نخستین بار در ایران، به کارگردانی عنایت رضایی روی صحنه رفت. اجرای گروه اپرای تهران با استقبال گسترده منتقدان در نشریات پایتخت روبه رو شد و «کیهان اینترنشنال» صدای تاجبخش را «گنجینه‌ای برای اپرای تهران» توصیف کرد.
سودابه تاجبخش در اپراهای «توراندخت» و «قدرت سرنوشت» و «مادام باترفلای» نیز برای نقش اول در تالار رودکی روی صحنه رفت. ژانت لازاریان، منتقد موسیقی مجله فردوسی در خرداد ۱۳۴۷ از او به عنوان «موفق‌ترین خواننده زن این فصل اپرای تهران» نام برد.
منبع تصویر،Kayhan International
عنایت رضایی که کارگردانی بیشتر این اپراها را به عهده داشت می‌گوید: «بسیار مایه تاسف است که فعالیت‌های تاجبخش بعدها آنطور که باید ادامه پیدا نکرد. او دارای یک صدای سوپرانوی دراماتیک بود؛ صدایی که بسیار برای اجرای آثار پوچینی و وردی مناسب بود. صدایی نرم که در عین حال بسیار توانمند بود و تا انتهای تالار اپرا آنرا می‌شنیدند. برای اجرای اپرا باید صدا چنان طنینی داشته باشد که تا حدود سیصد متر بدون میکروفون شنیده شود. صدای تاجبخش در عین لطافت، کاملا این ویژگی را داشت و تاثیر آموزش‌های پروفسور مترنیخ را به خوبی می‌توانستیم در شیوه اجرایش بشنویم.»
یکی از بستگان نزدیک سودابه تاجبخش که در سال‌های اخیر کوشید آنچه در خانه این هنرمند به یادگار مانده را سامان دهد می‌گوید: «متاسفانه در مجموعه شخصی ایشان به هیچ نمونه صوتی از گذشته برنخوردیم. تنها چند سال پیش با اصرار زیاد متقاعدشان کردیم که به یک کلیسا در مونیخ برویم و برای یادگاری قطعه‌ای را ضبط کند.»
سودابه تاجبخش در سال ۱۳۵۱ از گروه اپرای تهران کناره‌گیری کرد و کمی بعد برای ادامه زندگی به آلمان بازگشت. در سال‌های بعد چندین بار به عنوان خواننده میهمان به تالار رودکی دعوت شد. یکی از اجراهای او در این دوره ایفای نقش «سنتا» در اپرای «هلندی سرگردان» اثر واگنر، به کارگردانی جمیز کنراد (دی ۱۳۵۴) بود. در سال‌های بعد عملا اشاره خاصی به نقش مهم او در گروه اپرای تهران نشد.
منبع تصویر،ENAYAT REZAI COLLECTION
انقلاب و توقف برنامه‌های هنری تاجبخش
از شهریور ۱۳۵۷ و شدت گرفتن تظاهرات ضدحکومتی در تهران، برنامه‌های تالار رودکی متوقف و با وقوع انقلاب، گروه اپرای تهران رسما تعطیل شد. سوسن تاجبخش، خواهر سودابه تاجبخش می‌گوید: «حقوقی که او از بنیاد پهلوی دریافت می‌کرد را قطع کردند و در سال‌های بعد در یک کتابفروشی در مونیخ مشغول به کار شد. دیگر روی صحنه برنامه‌ای اجرا نکرد و هیچگاه هم به ایران بازنگشت.»
سودابه تاجبخش سال گذشته پس از یک زمین خوردگی بخش مهمی از توانایی جسمی و ذهنی‌اش را از دست داد. او در ۱۵ اوت ۲۰۲۴ در سن ۹۵ سالگی در مونیخ درگذشت.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید