بیش از یک ماه از سقوط دولت «بشار اسد» می‌گذرد، چهره‌های جدیدی حاکمیت سوریه را به دست گرفته‌اند که یک دهه پیش به عنوان نیروهای اسلام‌گرای تندرو شناخته می‌شدند. نیروهایی که هنوز هم در لیست تروریسم کشورهای مختلف قرار دارند. این چهره‌ها که در راس آن فرماندهان هیات تحریر‌الشام قرار دارند، کنترلی که سابقا تنها در استان ادلب داشتند را امروز بر تمام کشور گسترش داده‌اند. اما سوال این‌جاست که سوریه، مهم‌ترین کشور برای جمهوری اسلامی که زمانی «علی خامنه‌ای» آن را «خط مقدم مقاومت» در برابر اسراییل می‌خواند، تحت حکومت جدید به کجا خواهد رفت؟

هیات تحریرالشام از هفت سال پیش از تصاحب قدرت در سوریه، استان ادلب را مدیریت می‌کرد و آن‌جا را به آزمایشگاهی برای اجرای دیدگاه خود تبدیل کرد. مدیریت این گروه در این استان به نوعی تلفیقی از رویکردهای مختلف بود، از یک سو قوانین شریعت در آن‌جا جریان داشت و از سوی دیگر نمودهای مدرنیته مانند مراکز خرید، کافه‌ها و برندهای جهانی در آن‌جا وجود داشت. 

رویکرد شریعت‌محور یا دین‌مدارانه این گروه شبیه آن‌چه جمهوری اسلامی سال‌هاست اعمال می‌کند یا طالبان ترویج می‌دهد نبود، آن‌ها حجاب را اجباری نکردند، اما در مقابل گروه‌هایی که معتقد به حجاب اجباری بودند نیز مقاومت چندانی نداشتند. همچنین حاکمان ادلب مشکلی در ارتباط با غرب نداشتند و از نمودهای غربی استفاده می‌کردند. همین تفاوت‌هاست که برخی را با تردیدهایی نسبت به آینده سوریه امیدوار کرده است.

برخی معتقدند که نگاه به گذشته مدیریتی این گروه سیاسی-نظامی در ادلب، می‌تواند بگوید که آینده سوریه به کدام سو خواهد رفت. برای همین هم مرکز «رابرت شومان»، در اوایل سال جدید میلادی، گزارشی منتشر کرده و در آن به بررسی هشت سال مدیریت آن‌ها پرداخته و تلاش کرده است تا تصویری از زندگی روزمره در ادلب ارایه دهد. 

این گزارش نشان می‌دهد که حاکمان استان ادلب که توسط ترکیه حمایت می‌شدند، شرایطی را به‌وجود آورده بودند که برای مردم سوریه الهام‌بخش بود. «محمد الجولانی» فرمانده هیات تحریر‌الشام که اکنون مدتی است خود را «احمد الشرع» می‌خواند، در یک مصاحبه و در توضیح علل پیروزی خود بر دولت اسد، می‌گوید این تصاویر مخابره شده از ادلب به همه نقاط سوریه در اذهان بسیاری از سوری‌ها تاثیر مثبتی گذاشت و سبب شد تا آن‌ها برای رفتن اسد دست‌به‌کار شوند.  

تکامل حکمرانی هیات تحریرالشام

زمانی که هیات تحریر‌الشام  در سال ۲۰۱۷ کنترل ادلب را به‌دست گرفت، ادلب استانی  ویران از جنگ‌های چندساله بود. این گروه در آغاز با کنار زدن نیروهای مختلف در تلاش بود تا حضور خود در این استان را مستحکم کند، اما اختلافات میان‌ آن‌ها جدی بود و این گروه مجبور به یافتن راهی میانه برای اداره ادلب.

 این موضوع باعث شد که برخی الجولانی را به تساهل‌ورزی محکوم کنند. از دل این اختلافات نیز گروه‌های دیگر مسلحی مانند «حراس‌الدین» به‌وجود آمدند که در عین حال مخالف اسد هم بودند. اما جولانی و هم‌قطارانش موفق شدند تا به سرعت قدرت خود را با حذف جناح‌های رقیب تثبیت کرده و «دولت نجات» (SSG) را به‌عنوان بازوی اداری خود تاسیس کنند.

گزارش اخیری که توسط «پاتریک هائنی» و «اولیور روآ» نوشته شده، نشان می‌دهد که چگونه هیات تحریر‌الشام  به‌صورت استراتژیک خود را از جنبش‌های جهانی جهادی مانند «القاعده» فاصله داد و خود را به‌عنوان یک بازیگر عمل‌گرا معرفی کرد که آماده تعامل با گروه‌های محلی و بازیگران بین‌المللی است. 

این گروه تلاش کرد تا هنجارهای اسلامی را اجرا کند اما در عین حال به اندازه‌ای انعطاف نشان داد که باعث نشود بخش‌های کلیدی جامعه احساس کنند این حکومت از نیازها، خواسته‌ها یا واقعیت‌های آن‌ها فاصله گرفته است. یکی از مهم‌ترین تمرکزهای هیات تحریر‌الشام، تلاش برای بهبود وضع معیشتی بود.

در عین حال هیات تحریر‌الشام چندی پس از قدرت‌گیری در استان ادلب، پلیس اخلاق معروف خود، «حسبه»، را منحل کرد. این نهاد که در حاکمیت داعش به‌وجود آمده و گروه‌های جدا شده از آن نیز تا مدتی از این نهاد تبعیت کردند، وظیفه داشت تا نظارت بر رعایت احکام شریعت اسلامی در جامعه را برعهده بگیرد و معمولا بر مواردی مانند حجاب زنان، جلوگیری از اختلاط غیرمجاز جنسیتی، ممنوعیت رفتارهای «غیراسلامی» مانند مصرف الکل و موسیقی و اعمال مجازات بر متخلفان متمرکز بود. حسبه همچنین فعالیت‌های کسب‌وکارها را کنترل می‌کرد و در صورت مشاهده تخلفات، اقدام به تعطیلی یا اعمال جریمه می‌کرد. حسبه را می‌توان نهادی دانست که کار چندین نهاد جمهوری اسلامی مانند پلیس گشت ارشاد، ستاد امر به معروف و نهی از منکر و اداره اماکن را همزمان انجام می‌داد.

اما انحلال حسبه، برای هیات تحریر‌الشام  خالی از دردسر نبود چرا که برچیدن و در مواقعی نامحسوس کردن آن باعث شد تا این گروه با فشارهای مداوم جناح‌های رادیکال خود گروه و نیروهای دیگر مواجه شود تا سیاست‌های اسلامی را سخت‌گیرانه‌تر اجرا کند. 

تحولات ایدئولوژیک و سیاسی هیات تحریرالشام

روآ، در مقدمه کوتاهی که برای این گزارش نوشته، می‌گوید الجولانی، از سال ۲۰۱۶ تلاش کرده تا جنبش را از جهادگرایی فراتر برده و به‌عنوان نیرویی سیاسی معرفی کند که سوریه را به‌عنوان جامعه‌ای چندقومیتی و چندمذهبی به رسمیت می‌شناسد. او همچنین اعلام کرده که هیات تحریر‌الشام  از فراخوان‌های جهادی صرف‌نظر کرده و دیدگاه خود را در مورد اجرای شریعت معتدل‌تر کرده است.

این تغییرات با جنبش‌های مشابه در جهان عرب قابل مقایسه است. به‌عنوان مثال، «النهضه» در تونس و حزب «عدالت و توسعه» در مراکش نیز پس از موفقیت‌های انتخاباتی خود در دهه ۲۰۱۰ رویکردی مشابه اتخاذ کردند. این جنبش‌ها به جای تاکید بر اجرای سخت‌گیرانه شریعت، بیشتر به سیاست‌گذاری محافظه‌کارانه و تعامل با جریان‌های سکولار پرداختند. هیات تحریر‌الشام  نیز، با ادغام سیاست‌های شرعی در چارچوبی که با انتظارات محلی و بین‌المللی تطابق داشته باشد، تلاش کرده است تا هویتی میانه‌روتر را به نمایش بگذارد.

سیاست‌های هیات تحریر‌الشام ، به‌ویژه در زمینه مدیریت قانون شرعی، به‌نظر می‌رسد که در تعامل با نهادهای بین‌المللی شکل گرفته است. چرا که دیپلمات‌ها و نهادهای کمک‌رسان بین‌المللی نگران «طالبانی‌سازی» ادلب بودند. آن‌ها به‌ویژه از محدودسازی زنان توسط این گروه ابراز نگرانی کردند.

 این تردیدها باعث شد که برخی از دولت‌ها و سازمان‌های بشردوستانه تهدید کنند که کمک‌های خود را به مناطق تحت کنترل هیات تحریر‌الشام  کاهش داده یا متوقف خواهند کرد. همین هم باعث شد تا هیات تحریر‌الشام  برای اجتناب از تبعات منفی، اجرای برخی قوانین سخت‌گیرانه مانند «قانون اخلاق عمومی» (قانون الآداب العامه)، قانونی که می‌خواست تا حجاب برای همه دختران بالای ۱۲ سال اجباری باشد را متوقف یا تعدیل کند. 

در سطح محلی، جامعه ادلب در سایه اقدامات حاکمان ادلب به دو دسته تقسیم شده بود. برخی از گروه‌های محافظه‌کار و رادیکال که از سیاست‌های تند دینی دفاع می‌کردند و در سوی دیگر، مخالفان سکولار اسد، برخی از نهادهای مدنی، فعالان حقوق‌بشر و برخی از گروه‌های جوان که از تغییرات اجتماعی استقبال کرده و محدودیت‌های تازه را به‌عنوان نشانه‌ای از عقب‌گرد فرهنگی و اجتماعی می‌دیدند. این دوگانگی باعث شده بود که هیات تحریر‌الشام  برای مدیریت تعارضات محلی و جلوگیری از شکاف‌های عمیق‌تر در جامعه، سیاستی متعادل را دنبال کند.

با این حال، تلاش برای تصویب و اجرایی کردن قانون اخلاق عمومی، حدود یک سال قبل از سقوط دمشق انجام شد. همین امر امروز به یکی از نگرانی‌ها بخشی از جوانان سوریه بدل شده است. جوانان و زنان که در ۲۹آذر۱۴۰۳ در مرکز دمشق تجمع کردند و با تاکید بر حقوق زن، خواستار برپایی دموکراسی سکولار شدند. 

احیای اقتصادی در میان جنگ

بر اساس این گزارش که عنوان «مدیریت قوانین مذهبی و پلیس توسط هیات تحریرالشام  در منطقه ادلب بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۴» دارد، زندگی در ادلب در دوران حکومت هیات تحریرالشام  با ترکیبی از سیاست‌های اجتماعی محافظه‌کارانه، چالش‌های اقتصادی و رویکردهای لیبرالیستی تعریف می‌شود. نویسندگان تصویری از جامعه‌ ادلب ارایه می‌دهند که بین نیروهای متضاد گرفتار شده بود: فرهنگی مصرف‌گرا که توسط احیای اقتصادی تقویت می‌شد و محافظه‌کاری عمیقی که در برابر تغییرات اجتماعی مقاومت می‌کرد.

با این حال، آن‌ها می‌گویند علی‌رغم چالش‌های حکمرانی بر استانی جنگ‌زده، هیات تحریرالشام  دوره احیای اقتصادی قابل‌توجهی را در ادلب مدیریت کرد. گذرگاه مرزی باب‌الهوی با ترکیه به شریان حیاتی برای این منطقه تبدیل شد که جریان کالاها و کمک‌های بشردوستانه را تسهیل می‌کرد. هیات تحریرالشام، از تعرفه‌های گمرکی و مالیات‌های محلی سود قابل‌توجهی کسب کرد و از این درآمدها برای تامین مالی ساختارهای حکومتی خود استفاده کرد.

ادلب شاهد توسعه سریع مراکز خرید، رستوران‌ها و کافه‌ها بود که به نمادی از بهبود اقتصادی این استان تبدیل شدند. مراکزی مانند «کافه کاریزما»، «گرند آریزونا» و «سیتی رُز» به نقاط تجمع محبوب در ادلب تبدیل شدند. همچنین مراکز خریدی مانند «الحمرا مال» و جاذبه‌های موضوعی مانند «رستوران دیزنی‌لند» در باغ‌وحش ادلب ایجاد شدند که سرگرمی را با تجارت ترکیب می‌کردند. بسیاری از این موسسات با الهام از برندهای جهانی طراحی شده بودند که تنش بین حکمرانی اسلامی هیات تحریرالشام  و تاثیرات فرهنگی مصرف‌گرا را نشان می‌داد.

این فضاها صرفا مراکز اقتصادی نبودند، بلکه میدان‌های نبردی برای منازعات ایدئولوژیک به‌شمار می‌رفتند. منتقدان رادیکال، هیات تحریرالشام  را به ترویج فرهنگ «لذت‌گرایانه» متهم کردند و موسیقی، اختلاط جنسیتی را مغایر با ارزش‌های اسلامی دانستند. با وجود انتقادات، هیات تحریرالشام  این فعالیت‌ها را بسط داد و به‌واسطه همین اقدامات توانست قدرت اقتصادی قابل توجهی را در منطقه از آن خود کند. 

زنان در ادلب؛ بین مشارکت و محدودیت

برای زنان در ادلب، حکومت هیات تحریرالشام  تجربه‌ای پارادوکسیکال بود. از یک سو، محدودیت‌هایی در تحرک و قوانین پوشش در این منطقه اجرا می‌شد و توسط هنجارهای اجتماعی و گروه‌های مختلف محلی تقویت می‌شد. از سوی دیگر، ثبات نسبی دوره پس از ۲۰۲۰ به پیشرفت‌های تدریجی در مشارکت زنان در زندگی عمومی اجازه داد.

گزارش مرکز رابرت شومان افزایش ثبت‌نام زنان در دانشگاه ادلب را نشان می‌دهد، جایی که اکنون زنان اکثریت دانشجویان را تشکیل می‌دهند. این موضوع، باعث واکنش شدید جناح‌های محافظه‌کار شد که آن را انحراف می‌دانستند. این مهم‌ترین بخشی بود که آن‌ها را از اسلام‌گرایی سنی طالبان، که سدی در برابر آموزش دختران هستند، جدا می‌کرد.

حال زنان سوریه در چنین فضای دوگانه‌ای که زیر نظر جولانی و همراهانش به‌وجود آمده بود در انتظار تصمیمات این گروه برای آینده هستند. عده‌ای چشم به راه اجباری شدن حجاب در سوریه‌اند و گروهی معتقدند که دولت جدید سوریه با پذیرش تفاوت‌ها حرکت خود را ادامه خواهد داد.

«عایشه الدیب»، رییس تازه منصوب شده دفتر امور زنان در دولت موقت سوریه می‌گوید دولت جدید خود را متعهد می‌داند که زنان را در بازسازی کشوری که بیش از یک دهه درگیر ویرانی بوده در فرایند بازسازی مشارکت دهد و آن‌ها «نقش پررنگ در سوریه جدید خواهند داشت.»

آینده پر پیچ و خم

اکنون که هیات تحریرالشام  کنترل سوریه را در دست گرفته است، سابقه این گروه در ادلب هم الهام‌بخش و هم هشداردهنده برای آینده این کشور است. 

توانایی آن‌ها در حفظ نظم و احیای اقتصادی در مواجهه با چالش‌های عظیمی که پیش روی آن‌ها قرار دارد همچنان در هاله‌ای از ابهام است. خلا قدرتی که در سوریه به‌وجود آمده بسیاری از گروه‌ها را در این منطقه فعال کرده است. عده‌ای داعش را به‌عنوان یک تهدید معرفی می‌کنند و برخی می‌گویند «اتاق عملیات جنوب» به رهبری «احمد عوده» می‌تواند وضعیت این کشور را متزلزل کند. همچنین مقامات جمهوری اسلامی نیز گفته‌اند که جوانان سوریه در برابر این تحولات «ایستادگی» خواهند کرد، اظهارنظری که برخی آن را تهدید قلمداد کرده‌اند. برخی نیز برخوردهای خود این گروه به‌ویژه با علویان را تهدیدی برای فردای سوریه می‌دانند.

اگر حاکمان فعلی دمشق با حمایت پررنگ ترکیه و قطر و همچنین کشورهای اروپایی و عربستان که خواهان بهبود وضعیت در این کشور شده‌اند، بتوانند از این خطرات عبور کنند، احتمالا تنش‌هایی که حکمرانی هیات تحریرالشام  در ادلب را محدود می‌کرد، در مقیاس ملی نیز دوباره ظاهر خواهند شد. اما به‌نظر می‌رسد که دولت موقت فعلی به خاطر وضعیت اقتصادی تندروی نخواهد کرد.