ماهنامه خط صلح – فیلترینگ اینترنت در ایران به یکی از مسایل پیچیده و جدی اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است. این سیاست، نهتنها زندگی روزمرهی شهروندان را تحت تاثیر قرار داده، بلکه درک عمومی از اعتماد و شفافیت در حاکمیت را نیز به چالش کشیده است. در این گزارش، با حضور در خیابان انقلاب، یکی از نقاط پر تردد شهر تهران، با گروههای مختلفی از مردم گفتوگو کردیم تا تاثیرات و پیامدهای فیلترینگ بر جنبههای مختلف زندگی آنان را بررسی کنیم.
در ادامه، مشروح گفتوگوی خبرنگار خط صلح با تعدادی از مردم تهران را میخوانیم:
مشکلات زندگی، زیر سایهی فیلترینگ
یکی از نخستین پیامدهای فیلترینگ اینترنت، مشکلات گستردهای است که در زندگی شخصی و حرفهای مردم ایجاد کرده است. این مشکلات، از دسترسی به اطلاعات علمی و آموزشی گرفته تا اختلال در کسب و کارهای آنلاین، دامنهای وسیع دارند. یک دانشجوی کارشناسی ارشد رشتهی مهندسی که حوالی دانشگاه تهران ایستاده بود، از چالشهای خود در مسیر تحصیلاتش گفت: «ما بهشدت به منابع علمی آنلاین نیاز داریم، خیلی از مقالات و ابزارهایی که در دانشگاههای دنیا بهصورت رایگان ارائه میشوند، برای ما غیرقابل دسترسیاند. حتی «گوگل اسکالر» که یک ابزار استاندارد جستجوی علمی است، در بسیاری مواقع بهدرستی کار نمیکند. یکبار مجبور شدم برای تهیهی مقاله، از دو نفر از دوستانم در خارج از کشور کمک بگیرم. این وضعیت واقعاً فرسایشی است».
دختر جوانی که دستسازههای خود را در خیابان انقلاب بساط کرده بود، تجربهی متفاوتی دارد: «تبلیغات آنلاین از راه اینستاگرام، بخش بزرگی از کار من بود. وقتی اینستاگرام فیلتر شد، انگار نصف مشتریهایم را از دست دادم، حالا مجبورم با روشهای قدیمی، مثل چاپ کارت ویزیت مشتری پیدا کنم. این روشها نهتنها وقتگیر هستند، بلکه نتیجهبخشیشان هم خیلی کمتر است. درآمدم از زمانی که این فیلترها جدیتر شدهاند، تقریباً نصف شده است». مشکلات فقط به جنبههای کاری یا تحصیلی محدود نمیشوند. یک معلم بازنشسته، که عضو یک گروه دوستانه در تلگرام است، با حسرت، از کمرنگ شدن روابط اجتماعی میگوید: «ما هر شب در گروهی تلگرامی گپ میزدیم و خاطرات قدیمیمان را زنده میکردیم. اما حالا بهخاطر کندی تلگرام یا مشکلات دسترسی، خیلی از دوستان دیگر فعال نیستند. این سیاستها روابط انسانی را هم نابود میکند».
روشهای عبور از فیلترینگ، هزینهای اضافی بر مردم
برای عبور از محدودیتهای فیلترینگ، مردم به ابزارهای مختلفی متوسل شدهاند که هرکدام مشکلات و هزینههای خاص خود را دارند. فردی که خودش را کارمند یک شرکت خصوصی معرفی میکند، دربارهی این موضوع میگوید: «برای دسترسی به وبسایتهای بینالمللی یا حتی دیدن اخبار، مجبورم از وی.پی.ان استفاده کنم. اما این فیلترشکنها همیشه پایدار نیستند، گاهی سرعتشان آنقدر کم میشود که اصلاً نمیتوانی چیزی را ببینی، هزینههای ماهانه هم یک مشکل دیگر است، انگار داریم برای حق طبیعی خودمان پول میدهیم». یک فروشندهی لوازم دیجیتال در خیابان بزرگمهر دربارهی روند فزایندهی تقاضا برای وی.پی.ان اینگونه توضیح میدهد: «این روزها تقریباً همهی مشتریها، بهدنبال نصب یا خرید فیلترشکن هستند. فروش «وی پی ان» به یک بازار بزرگ تبدیل شده است که از نوجوانان تا شرکتهای بزرگ، به آن نیاز دارند. حتی بعضیها میخواهند نسخههای پیشرفتهتری روی کامپیوتر یا گوشیشان نصب کنم که هزینهی بیشتری دارد». فردی که خودش را کارمند یک شرکت خصوصی معرفی کرد، دربارهی مشکلات استفاده از وی. پی.ان به خبرنگار خط صلح گفت: «ما در شرکت خودمان برای دسترسی به اینترنت آزاد، از سرورهای خارجی استفاده میکنیم، اما همیشه نگران این هستیم که اطلاعات حساس شرکتمان در این فرآیند لو برود. این مشکلات فقط وقت و انرژی ما را میگیرد».
هدف از فیلترینگ، کنترل یا منفعت اقتصادی؟
بحث دربارهی اهداف اصلی فیلترینگ، به یکی از جنجالیترین موضوعات در میان شهروندان تبدیل شده است، پاسخها معمولاً به دو دیدگاه اصلی تقسیم میشوند: «کنترل اطلاعات» و «کسب منفعت اقتصادی».
یک دانشجوی علوم سیاسی، با نگاهی انتقادی به این موضوع مینگرد: «فیلترینگ یک ابزار کنترلی است. حکومت نمیخواهد مردم به اطلاعاتی که ممکن است با روایت رسمی متفاوت باشد، دسترسی داشته باشند. این عملکرد، کاملاً سیاسی است و هدفش محدود کردن آگاهی مردم است». اما فردی دیگر که خودش را تعمیرکار موبایل معرفی کرد، نظر متفاوتی دارد: «بهنظر من، این موضوع بیشتر اقتصادی است. وقتی همه مجبورند فیلترشکن بخرند، کسانی که پشت این تجارت هستند، سود میبرند. این احتمال وجود دارد که همانهایی که اینترنت را فیلتر میکنند، در فروش ابزارهای عبور از فیلترینگ هم نقش داشته باشند».
یکی از پیامدهای غیرمستقیم فیلترینگ، ایجاد بازاری پررونق برای فروش فیلترشکن است. حتی کودکان و نوجوانان نیز به این بازار کشیده شدهاند. مادر یک دانشآموز ۱۲ ساله میگوید: «پسرم برای بازیهای آنلاین به اینترنت آزاد نیاز دارد. خودش یاد گرفته که چطور وی.پی.ان نصب کند. من واقعاً نگران هستم که این ابزارها به اطلاعات او دسترسی پیدا کنند یا مشکلات دیگری ایجاد نمایند، اما چارهای نداریم».
اعتماد عمومی در معرض تهدید
یکی از مهمترین آثار فیلترینگ، تضعیف اعتماد عمومی است. بسیاری از مصاحبهشوندگان این موضوع را مطرح کردند که سیاستهای جاری، شکاف میان مردم و حاکمیت را عمیقتر کرده است. یک بازاریاب دیجیتال در این زمینه میگوید: «این سیاستها نشان میدهد که دولت به نیازهای واقعی مردم بیتوجه است. وقتی نمیتوانی به سادهترین حقوق خود، مثل دسترسی آزاد به اینترنت، دست پیدا کنی، طبیعی است که دیگر به مسئولان اعتماد نکنی». یک زن خانهدار نیز عقیدهی مشابهی دارد: «این محدودیتها باعث شده مردم احساس کنند که نظرشان هیچ اهمیتی ندارد، وقتی حتی سایتهای علمی هم فیلتر میشوند، دیگر چه انتظاری میتوان داشت؟».
فیلترینگ و آیندهی جامعه
در حالیکه فیلترینگ، مشکلات کوتاهمدت زیادی در زندگی مردم ایجاد کرده، پیامدهای بلندمدت آن ممکن است عمیقتر باشد. جامعهشناسان هشدار میدهند که این سیاستها میتوانند به از دست رفتن حس همبستگی و افزایش نارضایتی عمومی منجر شوند. فیلترینگ در ایران، یک معضل چند بعدی است که ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن بهوضوح قابل مشاهده است. این سیاست نهتنها دسترسی به اطلاعات و ارتباطات را محدود کرده، بلکه بازار جدیدی برای فروش ابزارهای عبور از این محدودیتها ایجاد کرده است. در عین حال، این سیاستها باعث افزایش بیاعتمادی میان مردم و حاکمیت شده و شکافهای اجتماعی را تشدید کرده است. با ادامهی این روند، تاثیرات فیلترینگ ممکن است از جنبههای تکنولوژیک فراتر رود و به یکی از عوامل اصلی نارضایتی عمومی تبدیل شود. این وضعیت نیازمند بازنگری جدی و ارائهی راهکارهایی است که بتواند نیازهای واقعی مردم را پاسخ دهد و اعتماد عمومی را بازسازی کند.