این روزها سالگرد تشکیل مهم‌ترین کنوانسیون بین‌المللی است که به میزبانی ایران تشکیل شده است. کنوانسیون رامسر که به‌طور رسمی کنوانسیون حفاظت از تالاب‌های مهم بین‌المللی به‌ویژه زیستگاه پرندگان آبزی نامیده می‌شود، در ۱۳ بهمن ۱۳۴۹ (۲ فوریه ۱۹۷۱) در شهر رامسر در شمال ایران و مجاور آب‌های خزر تصویب شد و از ۲۱ آذر ۱۳۵۴ (۲۱ دسامبر ۱۹۷۵) لازم‌الاجرا شد.
کنوانسیون رامسر اولین توافق بین‌المللی برای حفاظت و استفاده پایدار از تالاب‌ها بود. از نظر ایران و دیگر بانیان کنوانسیون، تالاب‌ها گهواره تنوع زیستی جهان‌اند.
از زمان تشکیل این کنوانسیون در ایران تاکنون، بیش از ۱۷۰ کشور به آن پیوسته‌اند. گرچه کنوانسیون رامسر به‌طور رسمی برای «حفظ تالاب‌ها» است، اما رسما مرداب، باتلاق، لجن‌زار، آب‌های طبیعی و حتی آب‌گیرهای مصنوعی اعم از دایمی یا موقت را هم در برمی‌گیرد، اما این همه آن نیست.
کنوانسیونی بین‌المللی با نشان رسمی یک شهر ایرانی
نشان کنوانسیون، کلمه رامسر به انگلیسی است و روز سیزدهم بهمن که سالگرد به‌دست آمدن کنوانسیون رامسر در ایران است، روز بین‌المللی تالاب‌هاست. با این‌که ایران نقش محوری در تأسیس این کنوانسیون داشته اما مقر دبیرخانه در گلند، سوییس است. هدف از استقرار دبیرخانه در گلند، حضور سایر سازمان‌های بین‌المللی محیط زیستی این شهر بوده که امکان همکاری بین این سازمان‌ها بیشتر شود.
کنوانسیون رامسر نه‌تنها زیست‌بوم‌های آبی را محافظت می‌کند، بلکه نقش کلیدی در حفاظت از گونه‌های وابسته به این اکوسیستم‌ها ایفا می‌کند. پرندگان مهاجر هم تحت حفاظت این کنوانسیون قرار دارند، از جمله «امید»، آخرین تک‌دُرنای مهاجر سیبری که هر سال برای گذران سرمای زمستان به ایران سفر می‌کرد، تحت حفاظت کنوانسیون بین‌المللی رامسر بود.
این کنوانسیون یکی از پایه‌های اصلی تلاش‌های جهانی برای مقابله با نابودی تالاب‌ها، تغییرات اقلیمی و کاهش تنوع زیستی به شمار می‌رود.
در حال حاضر کنوانسیون رامسر بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ تالاب را در جهان تحت پوشش خود دارد. از نظر تعداد تالاب‌ها (شامل تالاب، مرداب و باتلاق)، بریتانیا با ۱۷۵ مورد ثبت‌شده و کانادا از نظر وسعت با ۱۳ میلیون هکتار تالاب، رکوردداران کنوانسیون رامسر هستند.
یادگار اسکندر فیروز برای محیط زیست جهان به نام ایران
در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی نگرانی‌های جهانی درباره تخریب گسترده تالاب‌ها و کاهش جمعیت پرندگان مهاجر افزایش پیدا کرده بود. گروه‌های زیست‌محیطی، به‌ویژه اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، سازمان ملل متحد و نهادهای علمی، ضرورت تدوین یک معاهده بین‌المللی را برای حفاظت از این اکوسیستم‌های حساس مطرح کردند.
ایران، به‌دلیل داشتن تالاب‌های ارزشمندی چون تالاب هورالعظیم، دریاچه ارومیه، تالاب میانکاله و دریاچه پریشان، از حامیان اصلی این ابتکار بود. به همین دلیل، شهر رامسر به‌عنوان محل امضای معاهده انتخاب شد که تالاب‌های مهمی از ایران را در خود جای داده است.
«اسکندر فیروز»، یکی از چهره‌های برجسته تاریخ محیط زیست ایران، از بنیان‌گذاران اصلی کنوانسیون رامسر بود. او نقش کلیدی در شکل‌گیری این معاهده بین‌المللی داشت و از پیشگامان حفاظت از تالاب‌ها و حیات‌وحش ایران به شمار می‌رفت. هفت سال پیش از تاسیس کنوانسیون رامسر، فیروز به‌عنوان رییس سازمان شکاربانی و نظارت بر صید (که بعدها به سازمان حفاظت محیط‌زیست تبدیل شد) منصوب شده بود.
در آن دوره فیروز تلاش کرد تا حفاظت از تالاب‌ها را در ایران سامان بدهد و از طریق همکاری با سازمان‌های بین‌المللی، ضرورت یک معاهده جهانی را برای حفاظت از اکوسیستم‌های تالابی مطرح کرد. او معتقد بود که تالاب‌ها فقط برای پرندگان مهاجر اهمیت ندارند، بلکه برای حفظ تعادل محیط زیستی کره زمین ضروری‌اند.
نیمه دهه ۱۳۴۰ زمانی بود که اسکندر فیروز از طریق ارتباط با اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، یونسکو و سازمان‌های علمی بین‌المللی، مذاکراتی را برای تدوین یک معاهده جهانی درباره تالاب‌ها آغاز کرد. با پیگیری‌های او، ایران به‌عنوان میزبان نشست بین‌المللی درباره تالاب‌ها انتخاب شد که در بهمن ۱۳۴۹ (فوریه ۱۹۷۱) در رامسر برگزار شد.
در این نشست، کنوانسیون حفاظت از تالاب‌ها که بعدها به نام کنوانسیون رامسر معروف شد با حضور نمایندگان ۱۸ کشور تصویب شد.
اسکندر فیروز در خاطرات خود گفته است که نماینده اتحاد جماهیر شوروی به‌دلیل اختلافاتی با آلمان شرقی، مانع تصویب کنوانسیون می‌شد اما سرانجام با ابتکارهای فیروز و تداوم مذاکرات در رامسر، موفق به جلب نظر مسکو در همراهی با پیش‌نویس شد.
فیروز دیدگاه جهانی درباره حفاظت از طبیعت داشت و دستاوردهایش همچنان در سطح بین‌المللی مورد احترام است. اما در حالی که چند ماه دیگر پنجاهمین سالگرد لازم‌الاجرا شدن این کنوانسیون است، تالاب‌های ایران که خود موسس و میزبان تشکیل کنوانسیون است به دلیل سوءمدیریت در جمهوری اسلامی و بی‌توجهی محض به محیط‌زیست از زمان انقلاب بهمن ۵۷، در شرایط بسیار وخیمی قرار دارد.
وضعیت وخیم زادگاه کنوانسیون رامسر پس از انقلاب اسلامی
تاکنون بیست و هفت تالاب ایران به‌عنوان کشور بنیان‌گذار کنوانسیون رامسر، در فهرست رامسر ثبت شده است. فهرست رامسر تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی کشورهای عضو است. هر کشور عضو کنوانسیون رامسر باید دست‌کم یکی از تالاب‌های خود را در این فهرست ثبت کند. در برابر فهرست دیگری هم به نام فهرست «مونترو» وجود دارد که تالاب‌های در معرض خطر است.
دریاچه ارومیه، تالاب انزلی و تالاب شادگان سه تالاب بین‌المللی ایران هستند که در فهرست مونترو قرار دارند و به معنی در خطر بودن آن است.
در زمانی که کنوانسیون رامسر تاسیس شد، دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه‌های شور جهان بود، تالاب انزلی مهم‌ترین زیستگاه پرندگان مهاجر در شمال ایران بود، تالاب شادگان بزرگ‌ترین تالاب ایران در خوزستان و تالاب میانکاله زیستگاه فلامینگوها و پلیکان‌های مهاجر بود. ورود فاضلاب شهری و صنعتی به تالاب انزلی و تالاب شادگان باعث آلودگی شدید آن‌ها شده است. به تازگی استاندار گیلان گفته است که بوی ناهنجار ناشی از فاضلاب انسانی در تالاب به‌زودی باعث فرار شهروندان از اطراف تالاب خواهد شد.
کاهش بارندگی و افزایش دما باعث تبخیر شدید آب تالاب‌ها شده و تالاب‌هایی مانند هورالعظیم و گاوخونی به‌شدت تحت تاثیر کاهش بارندگی قرار گرفته‌اند. سدهای بزرگ مانند سدهای روی زاینده‌رود، کرخه و کارون مانع از رسیدن آب کافی به تالاب‌ها شده‌اند.
در دریاچه ارومیه، سدسازی و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی یکی از عوامل اصلی خشکی آن است. وضعیت در مناطق نفتی ایران در جنوب، برای تالاب‌ها هولناک بوده است. استخراج نفت و جاده‌سازی در هورالعظیم موجب تخریب این تالاب شده است. تبدیل اراضی تالابی به زمین‌های کشاورزی، مانند آنچه در تالاب‌های فارس (پریشان و بختگان) رخ داده، اکوسیستم یا زیست‌بوم را نابود کرده است.
وضعیت آخرالزمانی تالاب های ایران
«شینا انصاری»، رییس سازمان حفاظت از محیط‌زیست ایران گفته ۴۳ درصد از تالاب‌های کشور بنیان‌گذار کنوانسیون رامسر خشک شده‌اند. آمارها از وضعیت تالاب‌های ایرانی آخرالزمانی است. تالاب جازموریان بین سیستان و بلوچستان و کرمان خشکیده، تالاب گاوخونی در اصفهان خشک شده است. دریاچه ارومیه به بدترین وضعیت خود طی ۱۲ هزار سال اخیر رسیده، تالاب‌های بین‌المللی هامون چشم‌انتظار حق‌آبه خود از سوی افغانستان مانده و با قطع آن از سوی طالبان، خشک است.
حفاری غیراصولی برای استخراج نفت، تالاب هورالعظیم در خوزستان را در آستانه نابودی کامل قرار داده است. تالاب انزلی کمترین عمق طی سال‌های حیات خود را تجربه می‌کند و فاضلاب شهر رشت، انزلی و صومعه‌سرا مستقیم به آن وارد می‌شود. متخصصان می‌گویند طولی نخواهد کشید که با ادامه این وضعیت، انزلی به تالابی فصلی تبدیل شده و حتی احتمال خشک شدن کامل آن وجود دارد.
جمهوری اسلامی در حفاظت از تالاب‌های ایران شکست خورده و تعهدات بین‌المللی خود را پایبند نبوده است. با وجود این‌که ایران یکی از بنیان‌گذاران کنوانسیون رامسر و میزبان تاسیس آن است، اما اجرای ضعیف مفاد آن و سوءمدیریت منابع آبی، بسیاری از تالاب‌های کشور را در آستانه نابودی قرار داده است. چراغی که با تلاش ایران برای محیط زیست جهان در رامسر روشن شد، اینک در خانه‌اش، خاموش است.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید