درباره سریال معاویه

سریال «معاویه»، زندگی معاویه بن‌ابی‌سفیان را به تصویر می‌کشد. معاویه به روایتی در سال پنجم پیش از بعثت و در برخی منابع تاریخی، ۷ یا ۱۳ سال قبل از بعثت در مکه به دنیا آمد و در سال ۶۰ قمری در دمشق درگذشت. پدرش «ابوسفیان‌بن حرب» از چهره‌های مطرح قبیله قریش و مادرش «هند بنت عتبه» بود.

معاویه در تاریخ اسلام از این منظر با اهمیت است که او پس از صلح با حسن‌بن‌علی، امام دوم شیعیان حدود بیست سال در دمشق خلافت کرد و پایه‌گذار سلسه امویان شد و قلمرو مسلمانان را در سرزمین‎‌های غربی و شمال آفریقا گسترش داد و فتوحات مهمی در دوران خلافتش بدست آورد.

سریال «معاویه» دوران حیات این سیاستمدار از بدو تولد تا مرگش را مرور می‌کند و تصویر «مثبتی» از دوران زمامداری او به نمایش می‌گذارد.

احمد مدحت کارگردان «معاویه» می‌گوید این سریال از سوی شورای علمای عربستان مورد «بازبینی گسترده‌» قرار گرفت و اصلاحات مورد نظر آنقدر زیاد بود که باعث «تنش و اختلاف نظر» بین شرکت سازنده و گروه کارگردانی شد تا جایی که یکی از کارگردانان سریال از ادامه همکاری با این پروژه امنتاع کرد و حاضر نشد حتی اسمی از او در تیتراژ آغاز و پایان سریال برده شود.

احمد مدحت در گفت‌وگو با پادکست العربیه گفت «طارق العریان» با وجود مشارکت در روند فیلمبرداری، به دلیل بازبینی و حذف بخش‌هایی از سریال حاضر نشد که نامی از او به عنوان کارگردان برده شود. طارق العریان تاکنون توضیحی درباره کناره‌گیری‌اش از این پروژه نداده است.

کارگردان سریال معاویه تاکید دارد که شرکت سازنده به دلیل هزینه هنگفت این پروژه چاره‌ای جز موافقت با این حذف و اضافات نداشته است. بر این اساس قسمت اول سریال دوازده دقیقه سانسور شده است.

اختلاف نظرها درباره محتوای سریال روی زمان پخش آن نیز تاثیر گذاشت. سریال معاویه که برای نمایش در ماه رمضان ۲۰۲۳ آماده بود نه تنها آن زمان پخش نشد بلکه سال گذشته نیز اجازه پخش پیدا نکرد و در نهایت در ماه رمضان ۲۰۲۵ روی آنتن رفت.

سریال ۳۰ قسمتی معاویه صد میلیون دلار برای دست‌اندکارانش آب خورده و به عنوان یکی از پرخرج‌ترین سریال‌های عربی شناخته شده است. در بعضی از کشورهای عربی مانند عراق پخش این سریال ممنوع اعلام شد و بعضی از علمای الازهر مصر دیدن آن را «حرام» دانستند.

چرا سریال معاویه جنجالی شد؟

ساخت سریال‌های تاریخی هموار با نقد و انتقاد روبرو می‌شود. متن داستان می‌تواند به مذاق عده‌ای خوشایند و برای عده‌ای ناخوشایند باشد. در ساخت سریال‌های مذهبی و دینی این حساسیت دوچندان است و هر گروه مذهبی می‌تواند روایت و برداشت خودش را از تاریخ به تصویر بکشد و با واکنش طرف مقابل روبرو شود.

آنچه در وهله نخست مخالفان سریال معاویه را به صف کرد بخاطر این بود که دوره خلافت معاویه، یکی از حساس‌ترین و پرمناقشه‌ترین دوره‌های تاریخ اسلام است و موافقان و مخالفانی دارد که می‌تواند منشا اختلاف نظر و افزایش اختلاقات قومی و دینی شود. از این رو روایت این دوره با مخالفت شماری از گروه‌های اسلامی اعم از شیعه و سنی روبرو شد.

در وهله دوم در سریال شاهد حضور بازیگرانی در نقش عثمان‌بن‌عفان وعلی‌ ابن‌ ابی‌طالب به عنوان دو خلیفه راشدین و صحابه پیامبر اسلام هستیم که این تصویرسازی با مخالفت شماری از اهل تسنن و مراجع تقلید شعیه روبرو شد. مخالفت‌های مشابهی با سریال «عمر» در سال ۲۰۱۲ نیز وجود داشت.

عبدالفتاح عبدالغنی العواری، از علمای برجسته الازهر مصر، تأکید کرد که «تجسید (نمایش چهره) شخصیت معاویه بن ابی‌سفیان از نظر شرعی مردود است. او اظهار داشت که نمایش صحابه در آثار هنری با شریعت اسلامی مغایرت دارد.»

محمد علی، از مبلغان اسلامی در دانشگاه الازهر، نیز اعلام کرد که تماشای سریال جایز نیست. او یادآور شد که الازهر پیش از این، در زمان پخش سریال «عمر بن خطاب»، بیانیه‌ای صادر کرد و مخالفت خود را با تجسید صحابه اعلام کرده بود. او هشدار داد که چنین نمایش‌هایی ممکن است تصویر حقیقی صحابه را مخدوش کند، زیرا مخاطبان، بازیگر را با شخصیت تاریخی مرتبط می‌دانند.

در همین حال دارالافتای مصر اعلام کرد که تجسید شخصیت‌های تاریخی در درام مجاز است، به شرط آنکه کرامت و جایگاه آنان حفظ شود و سیره‌شان تحریف یا خدشه‌دار نشود ولی «تجسید ده صحابه بشارت‌یافته به بهشت، همسران پیامبر، اهل‌بیت و دختر حضرت محمد مجاز نیست، زیرا این شخصیت‌ها جایگاه ویژه‌ای در اسلام دارند».

در بین مراجع تقلید شیعه نیز حساسیت‌های مضاعفی در این رابطه وجود دارد و تاکید دارند که نباید چهره «چهارده معصوم» به نمایش درآید.

بررسی فتاوای مراجع تقلید نشان می‌دهد که آنها با عکس‌هایی که به نام علی‌بن‌ابی‌طالب، حسن، حسین، ابوالفضل و … در مغازه‌ها و خانه‌ها نصب می‌شود و یا خرید و فروش می‌شود با احتیاط برخورد می‌کنند و می‌گویند «خالی از اشکال نیست» و نباید «هتک حرمت» شود و مخالف نمایش چهره امامان تشیع و چهره‌های شاخص این مذهب هستند.

در فیلم‌ «محمد رسول‌الله» (الرساله) به کارگردانی مصطفی عقاد و در نمونه‌های داخل ایران از جمله «ولایت عشق یا امام رضا» به کارگردانی مهدی فخیم‌زاده، کارگردانان و تهیه کنندگان به این حساسیت‌ها توجه کرده و با احتیاط با این مقوله برخورد کرده‌اند. هرچند این فیلم‌ها هم از منظر بعضی روحانیون مذهبی نقد شدند.

نقدهای سریال؛ از داستان تا شمشیرهای دمشقی

سریال معاویه از دو جنبه تاریخی و فنی هدف نقد و انتقادات بسیاری قرار گرفته است. از نظر تاریخی بسیاری از منتقدان در کشورهای مختلف عربی معتقدند که یک اثر تاریخی باید به‌طور مستند و دقیق مطابق با منابع تاریخی باشد. کلیدی‌ترین سوالی که در بین مخاطبان این سریال مطرح شده این است که چقدر میان معاویه در عالم واقع و سریال شباهت وجود دارد و آیا دست‌اندرکاران این سریال به دنبال «تطهیر» چهره معاویه در تاریخ بودند یا خیر؟

داستان زندگی معاویه باعث شده است که در اینترنت میزان جست‌وجو درباره زندگی معاویه در کشورهای عربی به شکل خیره‌کننده‌ای افزایش یابد. در مصر علاقمندان به این سریال حتی به جست‌وجو در آرشیو تلویزیونی این کشور پرداخته‌اند و صحنه‌ای از یک سریال کمدی مصری قدیمی به نام «الستات ما یعملوش کده» (تولید ۱۹۹۵) را دست به دست می‌کنند. در این کمدی، معاویه به‌عنوان «بنیان‌گذار دولت خونین» معرفی شده است، که برخی را به تعجب واداشته که چگونه در آن زمان چنین دیدگاهی به‌راحتی در تلویزیون بیان شده است.

وب‌سایت شبکه الجزیزه شخصیت معاویه در این سریال را حاصل ذهن و «تخیل» نویسنده می‌داند و تاکید دارد که شخصیت‌های آن با کتب تاریخی «همخوانی ندارد».

الجزیره در این مقاله ایده سریال را «قوی» و متن را «ضعیف» می‌داند. در این نقد رویدادهای این سریال از نظر تاریخی «نادرست‌» توصیف می‌شوند. منتقد الجزیره این سریال را «یک جنایت هنری» می‌داند و می‌نویسد: «از همان اپیزود اول، تجملات در تولید صحنه‌ها مشهود است، فیلم‌برداری و دکورهای فاخر این سریال باعث شد که برخی آن را “قوی‌ترین درام اسلامی” در تاریخ عرب بدانند».

انتقاد از روایت تاریخی در بین رسانه‌های عرب‌زبان کم نیست و کم وبیش فیلمنامه این سریال را «ضعیف»، «بلند‌پروازانه» و «کمتر از حد انتظار» ارزیابی کردند.

بخش دیگری از انتقادات به دیالوگ‌ها و کلماتی است که در این سریال به کار رفته است. منتقدان با اشاره به زمان تاریخی سریال اشاره دارند که زبان و ادبیات به کار رفته در سریال «شیوا و حماسی» نیست و کلمات فاقد حس و حال آن دوره زمانی است و از کلماتی استفاده شده که امروز در محاوره بکار می‌رود.

جدا از بحث تاریخی و زبانی سریال، انتقادات گسترده‌ای درباره فیزیک بازیگران، دکورها، لباس بازیگران، شکل خانه‌ها، طراحی بیرونی و داخلی لوکیشن‌ها، لباس، نور و لوازم جانبی شده است و منتقدان می‌گوید «سازندگان این اثر به خود زحمت استفاده از ارجاعات تاریخی به چنین دوره مهم و حساسی از تاریخ مسلمانان را نداده‌اند».

برای نمونه می‌توان به لباس بازیگران زن و مرد سریال اشاره کرد که شباهتی با پوشش صدر اسلام در شبه جزیره عربستان ندارد و بیشتر به حال و روز امروز زنان و مردان در کشورهای عربی شباهت دارد.

منتقدان گفته‌اند لباس‌های رایج در دوران معاویه ساده و کاربردی، متناسب با محیط سخت کویری و زندگی قبیله‌ای بود. با این حال، شخصیت‌ها با لباس‌های مجلل‌تری نسبت به زمان سریال ظاهر شده‌اند، از جمله پارچه‌های براق یا تزیینات گلدوزی شده‌ای که شبیه مدهای دوره‌های بعدی اسلامی (مانند عصر عباسیان) یا حتی سال‌های اخیر است.

به عنوان مثال برای نشان دادن ثروتمندان بازیگران لباس ابریشمی به تن دارند و «ابوسفیان»، پدر معاویه، تاجر و از بزرگان قوم قریش یک شنل رنگارنگ با تزئینات فلزی براق به تن دارد؛ «هند»، مادر معاویه در هنگام شیر دادن نوزادش «لباس خواب» امروزی پوشیده است؛ و بازیگران شمشیری به دست می‌گیرند که معروف به «شمشیرهای دمشقی» که چند قرن بعد از آنها استفاده می‌شد.

نویسنده این اثر، خالد صلاح، در واکنش به انتقادات می‌گوید قصد آن‌ها از این پروژه، ارائه روایت جدیدی از تاریخ اسلام و طرفداری از یک دیدگاه خاص نیست بلکه «هدفشان ارائه تصویری انسانی از معاویه بوده است».

خالد صلاح در گفت‌وگو با ایندیپندنت عربی گفته است که «این سریال به دنبال جلب اجماع عمومی درباره یک شخصیت تاریخی نیست، بلکه درصدد گشودن باب گفت‌وگوی گسترده‌تر» درباره آن است.

او تأکید دارد که منابع تاریخی معتبر از جمله تاریخ طبری، البدایه والنهایه ابن کثیر و مروج الذهب مسعودی، در نگارش این اثر مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

سریال معاویه در ایران

واکنش‌ها و برداشت‌ها در ایران هم کم و بیش شبیه کشورهای عربی است و بیشتر نقد و نظرها در مورد سریال معاویه با تکیه بر منابع و رسانه‌های عربی نوشته و منتشر شده است. منتقدان همینطور از اینکه تصویر امامان شیعه در این سریال نمایش داده شده، ابراز ناخشنودی کرده‌اند.

البته ممنوع شدن دوبله و انتشار سریال «معاویه» در ایران باعث نشد که مردم این سریال را نبینند. کاربرانی مانند خلیل‌الله بلوچی، روزنامه‌نگار بلوچستانی براین باورند که ممنوعیت انتشار این سریال باعث تبلیغ و جذب بینندگان در ایران شد و مردم «تازه فهمیدند به چه سیاست‌مدار ماهر و زیرکی، الکی بدبین شده بودند».

خبرگزاری تسنیم در یادداشتی سریال معاویه را با سریال‌های ترکیه مانند «حریم سطان» مقایسه کرد و نوشت: «جمع‌بندی صحبت‌ها این است که کشورهای همسایه ما سراغ ساخت سریال‌های استراتژیک رفته‌اند؛ مصر با حشاشین مثلا تاریخ‌نگاری می‌کند، عربستان با معاویه دست به تحریف وقایع می‌زند، ترکیه هم با ساخت سریال‌هایی با مضامین متفاوت به‌دنبال اهداف گردشگری خود و جذب گردشگر از بین ایرانیان است».

این خبرگزاری از «خلا» ساخت سریال‌های تاریخی انتقاد می‌کند و می‌نویسد: «پروژه سریال موسی با این سرعت اندک، بعید است حالا حالاها روی آنتن برود، سلمان فارسی چند سالی کار دارد و خبری هم از ساخت سریال‌های تاریخی دیگر با محوریت تاریخ اسلام، دوران پیامبر اسلام، زمان خلفا و امامت امیرالمؤمنین نیست، در زمین خالی بازی می‌کنیم و شاهد ساخت سریال‌های غیرهنرمندانه و صرفاً شعاری دیگر کشورها هستیم».

از طرف دیگر روزنامه‌ هم‌میهن، روزنامه نزدیک به اصلاح‌طلبان هدف از تولید این سریال را مشابهت‌سازی با نظام حکمرانی فعلی عربستان تعبیر و تفسیر کرده‌ است.

روزنامه هم‌میهن در ۲۱ اسفندماه در مطلبی نوشت: «با مجموعه‌ای تاریخی و حتی مذهبی مواجه نیستیم. بلکه بیشتر شاهد یک سریال سفارشی هستیم که قرار است به‌عنوان الگوی حکمرانی عربستان جدید معرفی شود».

نویسنده یادداشت نوشته است: «سیرت و صورت شخصیت اصلی سریال معاویه بیش از آن‌که تداعی‌کننده پرتره‌ای باشد که در تاریخ از آن سیاستمدار مرموز ترسیم شده، یادآور شاهزاده سعودی است که عنان قدرت در عربستان را در دست دارد».

در میان تحلیل‌ها شاید یکی از متفاوت‌ترین برداشت درباره سریال معاویه اختصاص به روزنامه جوان داشته باشد که آن را به اتفاقات غزه گره زده است. روزنامه نزدیک به سپاه پاسداران در پانزدهم اسفندماه نوشت زمان ساخت و نمایش سریال معاویه «تصادفی» نیست و «برنامه‌ریزی» و با هدف منحرف کردن وحدت مسلمانان از «طوفان الاقصی» است.

روزنامه جوان نوشت: «سریال بحث را به سمت درگیری‌های فرقه‌ای قدیمی هدایت می‌کند، ایجاد شکاف جدید بین سنی‌ها و شیعیان در شرایطی که برخی از قدرت‌های منطقه سعی در اتحاد صفوف برای مقابله با تهدیدات مشترک دارند».